Urodziłam się w Njarongu, w Khamie, w 1934 roku. Mój ojciec nadał mi imię Adhi. Nasza rodzina nazywała się Tape. Ojciec, Dordże Rabten, jak zdarzało się w Tybecie, był żonaty z dwiema kobietami. Starsza żona nazywała się Boczuma; ja byłam córkš młodszej – Sonam Dolmy.   Ojciec był bardzo uczciwym i prawym człowiekiem. Ludzie z naszego regionu wybrali go kimœ w rodzaju sędziego. Od czasu do czasu proszono go o rozsšdzenie sporu między zwaœnionymi stronami. Bywało, że bogatsi próbowali go przekupić, powiedzmy, podsunšć bryłkę złota, ale on zawsze sšdził bezstronnie i sprawiedliwie.   Dystryktem Njarong rzšdził wódz imieniem Dordże Norgjal, który mianował ojca jednym ze swoich ministrów. Wtedy właœnie, doceniajšc jego szczeroœć i prawoœć, ludzie wybrali go sędziš. Wkrótce po moich narodzinach przenieœliœmy się jednak do Kandze, niewiele więc zapamiętałam z regionu, w którym przyszłam na œwiat.

 Byłam już nastolatkš, gdy w Kandze pojawili się pierwsi Chińczycy. Nigdy wczeœniej nie widziałam chińskiej twarzy. Zawsze się bałam, że mnie porwš. Maszerowali w długich kolumnach, a dowódca dosiadał konia. Budzili we mnie lęk i grozę. Pamiętam, że chowałam się za któršœ z matek lub ojcem. Starsi straszyli dzieci, powiadajšc, że jeœli będš niegrzeczne, to oddadzš je Chińczykom. Trudno się dziwić, iż ilekroć się pojawiali, uciekaliœmy gdzie pieprz roœnie.
 W owym czasie Chińczycy mieli srebrne monety, nazywane da jangami. Czasami podsuwali je nam, mówišc: „Nie bój się, chodŸ, to dla ciebie”, ale ja nigdy się na to nie odważyłam. Dawali więc pienišdze rodzicom, proszšc, by kupili mi coœ słodkiego.
 Chińczycy zachodzili czasem do naszego domu i widzieli, że rodzice modlš się, odliczajšc paciorki różańca lub obracajšc młynki modlitewne. W tym czasie zachowywali się jeszcze tak, jakby darzyli naszš wiarę najwyższym szacunkiem. Cišgle o coœ wypytywali i zapewniali, że oni też „miłujš religię”.
 Jeden z drugim obracał nawet młynki modlitewne lub, na znak szacunku, dotykał czołem nasze posšgi. Na widok ołtarza, relikwii i malowideł niektórzy, w œlad za nami, składali wręcz pokłony.
 Budziło to powszechne osłupienie i niektórzy uznali, że Chińczycy faktycznie skłaniajš się ku religii. Ale mój ojciec cišgle powtarzał, że tylko udajš i grajš, by zrobić na nas dobre wrażenie. Dziœ wiem aż za dobrze, że to on miał rację.
 Chińczycy opowiadali też o Mao Zedongu – „wielkim przywódcy i ojcu ludu, którego celem jest niesienie ulgi wszystkim cierpišcym” – systematycznie sšczšc krople jadu swojej propagandy. „Mao – powiadali – przysłał tu nas, żołnierzy Armii Ludowo-Wyzwoleńczej, by rozwišzać wszystkie problemy ludu”. „Jesteœmy tu tylko goœcinnie”, zapewniali. Posuwali się do tego, że pomagali nam nosić wodę, żšć i młócić.
 Przynosili też, garœciami, te swoje srebrne monety do klasztorów, zapewniajšc o poparciu Chin dla buddyzmu: „Przewodniczšcy Mao miłuje religię. Oto nasz datek dla waszej œwištyni”.
 Jeden z moich braci miał pistolet i stary muszkiet. Pamiętam, że Chińczycy zachwycali się jego „uzbrojeniem” i dawali mu nawet amunicję. Nigdy jednak nie wywiedli w pole mego ojca, który powtarzał:
  - Wierzcie mi, nie ma w tym nic dobrego. To wszystko oszustwo. Starajš się wkraœć w nasze łaski, zdobyć zaufanie. Jestem przekonany, że dobrze nam nie życzš.
 Ojciec znalazł się w grupie dostojników, których zaproszono do złożenia wizyty w Chinach, by na własne oczy przekonali się o „postępie” i „dostatku”. Ojciec wrócił z tej wycieczki wœciekły. Powiedział, że nie zobaczył nic dobrego i upewnił się, że Chińczycy tylko nas zwodzš, majšc jak najgorsze zamiary wobec Tybetu.
 Opowiadał nam, że widział wielu aresztowanych nacjonalistów z Kuomintangu, których wywożono gdzieœ na ciężarówkach. Był też œwiadkiem egzekucji. Na plac przywieziono więŸniarki, które były tak przerażone, że nie mogły stać o własnych siłach. Strzelano do nich z karabinów maszynowych.
 W tym czasie sprzedawano już liczne posšgi i malowidła, zrabowane z chińskich klasztorów buddyjskich. Wielu Tybetańczyków jeŸdziło po nie do zachodnich Chin. Ojciec był temu przeciwny. Uważał, że nie ma to żadnego sensu, bo owe relikwie i tak zaraz wpadnš znów w łapy Chińczyków. Ludzie kupowali je jednak czy to na handel, czy to na własne ołtarze. Nie słuchali ojca. Nie wierzyli, że Chińczycy zgotujš tybetańskim klasztorom taki sam los, jak własnym œwištyniom. Kiedy zaczęło się plšdrowanie i naszych ołtarzy, wielu mówiło: „Trzeba nam było słuchać przestróg Dordże Rabtena”.
 Tak więc wkroczenie Chińczyków do Tybetu napawało ojca ogromnym niepokojem. Wszyscy, którzy pojechali z nim do Chin, wrócili z portretami Mao Zedonga i wšsatego Stalina. Chińczycy wręczali je z proœbš o zawieszenie w domach. Ojciec oœwiadczył, że nie będzie wieszać na œcianach zdjęć złych ludzi i polecił je spalić.
 Wkrótce po powrocie ojciec zapadł na zdrowiu. Może za sprawš upału, może coœ mu tam dali, w każdym razie dostał okropnej biegunki. Chińczycy próbowali go leczyć w swoim szpitalu, ale on nie chciał zażywać ich leków. Kiedy siedzieliœmy przy jego łóżku, zjawiał się czasem lekarz z jakimiœ tabletkami lub miksturami, ale ojciec nawet ich nie dotykał.
Nie było mnie przy nim, gdy umierał. Brat powiedział mi, że jego ostatnie słowa brzmiały: „Nie ufajcie Chińczykom. Przyszli tu, by nas zniszczyć. Zniszczyć cały kraj. Róbcie, co w waszej mocy, by ocalić Tybet przed zagładš”. To była jego pożegnalna rada. Miałam wtedy dwadzieœcia lat.
Po œmierci ojca Chińczycy budzili w nas jeszcze gorsze uczucia. Mšż miał w Lhasie wielu przyjaciół i postanowił pojechać do stolicy, by poinformować rzšd o poczynaniach komunistów. Zastawialiœmy się nawet nad przeprowadzkš do Lhasy, ale ludziom mówiliœmy, że wybieramy się na pielgrzymkę do Buddy ze œwištyni Dżokhang.
Przed wyjazdem urzšdziliœmy pożegnalne przyjęcie, podczas którego mój mšż został otruty. Nie wiedzieliœmy, kto to zrobił – przyszło mnóstwo ludzi – niemniej wsypano mu do jedzenia truciznę. Wszyscy podejrzewali Chińczyków, ale nie mieliœmy pewnoœci. Wiedzieliœmy tylko, że zerwał się od stołu i zmarł w męczarniach, zanim zdšżyliœmy zawieŸć go do lekarza. Osobiœcie jestem przekonana, że Chińczycy przysłali kogoœ, żeby go otruć, ale, jak powiedziałam, nie mogę mieć pewnoœci.
Mój mšż umarł w 1957 roku. Zostałam z dwuletnim synem i córkš, którš nosiłam jeszcze pod sercem.

Chińczycy powołali komitet, do którego zaprosili przedstawicieli najbogatszych rodzin, starszych, arystokrację oraz najważniejszych lamów i mnichów z okolicznych klasztorów. Kiedy wszyscy zebrali się w siedzibie sztabu okręgu Kandze, budynek otoczyło wojsko. Wartownicy nie pozwolili nam nawet na przynoszenie jedzenia.
Dopiero wtedy wszyscy zrozumieli, że Chińczycy naprawdę majš złe zamiary. Cały ten „komitet” okazał się pretekstem do faktycznego uwięzienia naszych przywódców, a „obrady” – natrętnš indoktrynacjš pod hasłem: „Partia komunistyczna jest wielka, Mao Zedong jest wielki, nasza polityka jest słuszna”.
Pewnego dnia zaczęli odbierać srebrne monety! Chodzili od klasztoru do klasztoru, domagajšc się zwrotu pieniędzy, które wczeœniej przynieœli. Rozmowa była krótka: „Nie oddacie, pójdziecie siedzieć”. Wydaje mi się, że miało to też zwišzek z wymianš pieniędzy – chińskie monety zastępowano wówczas banknotami. Ogłoszono nawet, że każdy, kto spróbuje płacić srebrem, zostanie ukarany.
Wkrótce potem polecono nam oddać broń i amunicję. Chińczycy obwieœcili, że robiš to „dla naszego dobra, żebyœmy ze sobš nie walczyli”. „Jesteœmy tu, aby was chronić – tłumaczyli. – Jeżeli pojawi się zagrożenie zewnętrzne, obronimy was. Nie potrzebujecie więc amunicji ani broni. Jeœli jš zatrzymacie, skierujecie jš przeciwko sobie nawzajem”.
Wszystko to, ma się rozumieć, nikogo nie ucieszyło. Najpierw nasi przywódcy znaleŸli się pod kluczem. Potem odebrano nam srebro i zastšpiono je papierem, wreszcie kazano oddać broń – nie tylko karabiny i naboje, ale i tradycyjne miecze. Wielu mężczyzn uznało, że tego już za wiele, i zamiast zdać broń, ruszyło w góry, by zaczšć walczyć.
Skończyło się na tym, że w górach ukryła się niemal połowa – męska, uzbrojona – populacji. Nie tylko nie chcieli oddać broni, ale zamierzali jej użyć.
Chińczycy „zwolnili” wtedy kilku przywódców – każdemu towarzyszyło co najmniej dziesięciu żołnierzy – i kazali im wezwać mężczyzn do powrotu: „Nie ma po co walczyć. Oddajcie broń. Nie zagrażajš nam żadni wrogowie zewnętrzni. ZejdŸcie w doliny i zdajcie broń”. Poczštkowo Chińczycy próbowali więc uspokoić mężczyzn, wykorzystujšc do tego naszych przywódców, których w normalnych okolicznoœciach wszyscy by posłuchali.
Nie zdało się to jednak na nic. Chińczycy zmienili więc strategię i zrobili z naszych przywódców zakładników. Zgotowali im publiczne procesy, wiece, nazywane thamzingami, podczas których lżyli, bili i torturowali. Spędzali ludzi z całego regionu, tysišce osób, i na ich oczach upokarzali naszych lamów.
Duchownych wišzano, kneblowano szmatami i zmuszano do uklęknięcia. „Praktykowaliœcie religię, wykorzystywaliœcie jš do oszukiwania ludzi”, ryczeli oprawcy, usiłujšc zmuszać mnichów do picia moczu chińskich funkcjonariuszek. Kiedy zaciskali usta, chlustano im urynš w twarz. „Jeżeli nie wrócicie, zabijemy tych lamów”, brzmiało przesłanie dla mężczyzn w górach.
Nietrudno wyobrazić sobie, jak reagowali na to spędzani ludzie. Zaszokowany tłum zanosił się płaczem i protestował. Tych, którzy oponowali najgłoœniej, natychmiast wtršcano do więzień.
Te pierwsze publiczne akty gwałtu wprawiły nas w głębokie przygnębienie. Nocš zawsze ktoœ wymykał się w góry, by przekazać najnowsze wiadomoœci. „Nie poddawajcie się – prosiliœmy bojowników. – Teraz, gdy wiemy już czego chcš Chińczycy, lepiej umrzeć niż złożyć broń”.
Nocami mężczyŸni atakowali chińskie posterunki. Najpierw wysyłali zwiadowców, a póŸniej przypuszczali atak. Następnego ranka dowiadywaliœmy się, że zginęło dziesięciu lub dwudziestu Chińczyków. Innym razem mówiło się o œmierci dziesięciu Tybetańczyków. I trwało to tak przez dwa, trzy lata od 1955 roku.
W naszym regionie jest wielki płaskowyż, nazywany Bonatho. MężczyŸni ukrywali się w otaczajšcych go górach. Z czasem Chińczycy zaczęli używać samolotów i bombardować leœne obozy bojowników. Robili to na oœlep, ale bardzo systematycznie. Ta strategia okazała się niezwykle skuteczna. W końcu wybili niemal połowę naszych, którym zaczynało brakować amunicji. Kiedy nie było już czym strzelać, mężczyŸni niszczyli bezużytecznš broń, by nie wpadła ona w ręce Chińczyków.
Khampom pozostały tylko tradycyjne metody walki i długie miecze. W 1957 roku na Bonatho stoczono słynš bitwę, w której poległo wielu Tybetańczyków, rzucajšcych się z mieczami na uzbrojonych w karabiny wrogów. Nasze miecze były długie na metr. Znajdowano potem zabitych, których dłonie były tak zaciœnięte i scalone krwiš z rękojeœciš, że nie dawało się rozewrzeć palców.
Zginęli niemal wszyscy Tybetańczycy, którzy wzięli udział w tej bitwie. Przeżyła tylko garstka rannych. Wielu nie chciało iœć do niewoli. Uważali, że lepiej polec w walce niż cierpieć pod chińskimi rzšdami. Kiedy ucichł zgiełk, nad wzgórzami pojawiły się setki sępów. To była największa, decydujšca bitwa w Kandze.
Chińczycy zabrali rannych do szpitala i zaczęli ich leczyć. Szło im jednak tylko o wycišgnięcie informacji. Najbardziej chcieli wiedzieć, kto dostarczał bojownikom żywnoœci i informacji. Usiłowali przesłuchiwać nawet konajšcych, do ostatniej chwili. Kiedy uznali, że wiedzš już wszystko, pozwalali im umrzeć.
Liczba ludnoœci w naszym regionie gwałtownie spadła. Większoœć mężczyzn zginęła w górach, a reszta gniła w więzieniach. Aresztowano też tych, których uznano za winnych pomagania bojownikom.
Chińczycy zebrali wszystkich żebraków i zaczęli dawać im pienišdze, jedzenie, ubrania, tytuły i wreszcie rewolwery. Bezustannie ich indoktrynowali: „Wpadliœcie w nędze, bo klasztory i posiadacze odebrali wam cały dobytek. Jesteœcie takimi samymi ludŸmi, jak oni. Teraz macie ojca, Mao Zedonga. Jesteœmy z wami, nadszedł więc czas pomsty”.
Częœć żebraków zdawała sobie sprawę, że Tybet ginie i czuła się Tybetańczykami. Ci przyjmowali jedzenie, pienišdze, broń i stanowiska, ale w głębi serca nienawidzili Chińczyków. Po prostu udawali. Ale inni dali się złapać na lep chińskiej propagandy. Wczeœniej musieli żebrać dosłownie o wszystko, nawet o jedzenie, a teraz poczuli się ważni. Za chińskie tytuły, strawę i uniformy gotowi byli zrobić wszystko.
Chińczycy zaczęli organizować nowe wiece i parady, tym razem pod hasłem „bezużytecznoœci religii”. „Od dziœ nie wolno wam oddawać się praktykom buddyjskim – ogłosili. – Nie będziecie nosić różańców ani recytować mantr”.
Nowa kampania wymierzona była przede wszystkim w naszych mnichów i mniszki. „Od dziœ nie wolno wam nosić zakonnych szat – usłyszeli. – Macie się normalnie ubierać i założyć rodziny”.
Niektórzy, z reguły najmłodsi, uginali się, ale większoœć zmieniła tylko szaty na œwieckie ubrania. Chińczycy zmusili grupkę chłopców i dziewczšt do ogolenia głów i zrobili z nich „wzór” dla duchownych. „Patrzcie – powiadali – to byli kiedyœ mnisi i mniszki, ale teraz się pobrali. Macie pójœć w ich œlady. Dlaczego się ocišgacie? Jeżeli nie założycie rodzin, skończycie w więzieniach albo w piachu”.
Pamiętam sędziwego mnicha, który odebrał sobie życie. Zanim się powiesił, napisał list: „Nie pozwalajš nam praktykować religii, a ja pragnšłem w życiu tylko tego. Wolę umrzeć niż zdeptać swoje œluby”. Prosił też o błogosławieństwo Jego Œwištobliwoœci Dalajlamy.
Wszystko stanęło na głowie. Czuliœmy się obco w œwiecie, w którym nikt nie nosił zakonnych szat. Klasztory opustoszały. Wszystkie posšgi i thangki wywieziono do Chin. Niektóre œwištynie zmieniono w więzienia.
Pozostała nas garstka – głównie starcy i dzieci. Reszta zginęła lub dogorywała w więzieniach. Byliœmy przerażeni i przygnębieni. Mogliœmy tylko płakać.

Kiedy Chińczycy popełniali wszystkie te zbrodnie, zorganizowała się grupa kobiet, które starały się œledzić poczynania komunistów, przekazywać informacje i nawoływać do walki. Należałam do niej. Mówiłyœmy ludziom: „Niszczš naszš religię. Niszczš nasz naród i nasz kraj. Zaraz będzie tu ich tylu, że nie zostanie nam nic”.
Spotykałyœmy się w różnych miejscach, potajemnie, najczęœciej nocš. Ustaliłyœmy plan przekazywania żywnoœci bojownikom. Przesłałyœmy im informacje o tym, co dzieje się po chińskiej stronie. A przy tym musiałyœmy jeszcze zajmować się własnym życiem.
Ta grupa zrodziła się spontanicznie, w gronie przyjaciółek. Rozmawiałam z osobami, które były mi bliskie, a one z kolei zwracały się do swoich przyjaciółek. I tak to rosło. Kiedy jednej z nas udało się zdobyć jakšœ ważnš informację, mówiła o tym zaufanej osobie, a ta przekazywała jš następnym. W ten sposób umawiałyœmy się też na spotkania.
Było nas pięćdziesišt, może szeœćdziesišt, najbardziej godnych zaufania. Każdš starannie sprawdzałyœmy, nim dopuszczono jš do tajemnicy. Musiałyœmy uważać choćby na te zbyt gadatliwe, które mogłyby nas wydać przez przypadek. Większoœć pochodziła ze œredniozamożnych rodzin rolniczych lub półkoczowniczych.
Musiałam być szczególnie ostrożna, bo moja rodzina była bardzo znana, a więc automatycznie budziła podejrzliwoœć Chińczyków. Ale innym udawało się zdobywać wartoœciowe informacje. Kręciły się koło więzień, lokalizowały posterunki, liczyły żołnierzy, sprzęt wojskowy i zatrzymanych. Innymi słowy, bezustannie szpiegowały Chińczyków. Podczas nocnych spotkań wymieniałyœmy się informacjami.
Nie były to regularne zebrania. Jeżeli działo się coœ ważnego, powiedzmy, komuniœci przygotowywali nowš operację, spotykałyœmy się natychmiast. Kiedy było spokojniej, nie widywałyœmy się tydzień albo dłużej.
W 1956 roku Chińczycy zamęczyli na œmierć wielu lamów. Wszyscy ważniejsi duchowni byli już za kratami. Torturowano ich, wieszajšc głowš w dół ze zwišzanymi na plecach rękami. Ofiary umierały, duszšc się własnymi wymiocinami i œluzem.
W 1957 wywieŸli do Chin wszystkie przedmioty kultu religijnego – od najmniejszych wizerunków po największe posšgi. Klasztory zamknięto lub zmieniono w więzienia.
Chciałyœmy się dowiedzieć, kto za tym stoi. Kto wydaje rozkazy oprawcom. Udało się nam to ustalić i wyœledzić kwaterę xianzhanga, komisarza i głównego administratora regionu. Przekazaliœmy te informacje w góry, do mego szwagra Pemy Gjalcena, który dowodził oddziałem bojowników. Wkrótce potem zaatakowali. Zginšł komisarz i jego dwóch przybocznych.
Po tym incydencie Chińczycy dali nam odetchnšć. Ludzie nie posiadali się z radoœci, że w końcu zabito tę kanalię.
Nasza działalnoœć wišzała się z ogromnym ryzykiem. Schwytanie jednej z nas mogło oznaczać poważne problemy dla wszystkich. Wiedziałyœmy, że Chińczycy będš torturować każdš zatrzymanš i że w końcu wydobędš z niej prawdę. Następne aresztowania musiały być tylko kwestiš czasu.
Podczas spotkań wystawiałyœmy straże. W tybetańskich domach na parterze trzyma się zwierzęta, a ludzie mieszkajš na piętrze. Zasłaniałyœmy okna czarnymi kotarami i paliłyœmy tylko kilka lampek. Kiedy w pobliżu pojawiał się chiński patrol, zapadała œmiertelna cisza.
Zdałam sobie sprawę, że Chińczycy zaczynajš mnie podejrzewać. W tym czasie codziennie kogoœ aresztowali. Bojownicy w górach tracili coraz więcej ludzi. Czułam, że wkrótce przyjdš po mnie.
Bałam się nie tyle o siebie, co o dzieci. Synek był maleńki, córeczka jeszcze mniejsza. Kiedy œniło mi się, że zabierajš mnie Chińczycy, budziłam się przerażona myœlš o dzieciach. Gdybym była sama, nie miałabym nic do stracenia. Myœl o tym, co stanie się z dziećmi, nie dawała mi spokoju. Nie potrafiłam się od niej uwolnić.
Powtarzałam moim towarzyszkom, że musimy być gotowe na aresztowanie i odpowiedzialne. Że jeżeli któraœ z nas zacznie mówić, ucierpimy wszystkie. Często rozmawiałyœmy o zabitych, uwięzionych, torturowanych. Obiecałam, że jeœli trafię za kraty, wezmę na siebie całš winę i nikogo nie wydam. Pamiętam, że na koniec wszystkie się popłakałyœmy.
Mój brat Uczo był jednym z przywódców, których zatrzymano przy okazji powołania chińskiego „komitetu”. Pewnego dnia komuniœci obwieœcili, że zostanie stracony. Uważali, że miał zwišzek z zamachem na komisarza okręgu.
Uczo Tape był bardzo zdolnym, inteligentnym człowiekiem. Kiedy Pema Gjalcen dowiedział się, że Chińczycy wydali nań wyrok, opuœcił kryjówkę w górach i poszedł z czterema uzbrojonymi po zęby Khampami na chiński posterunek.
 - To ja zabiłem waszego dowódcę – powiedział. – To ja atakowałem wasze oddziały. Uczo Tape nie miał z tym nic wspólnego i o niczym nie wiedział. Jeżeli macie kogoœ karać, jeżeli macie kogoœ stracić, to mnie, a nie jego.
Nie muszę mówić, że Chińczycy byli wniebowzięci. Natychmiast go skuli i zamknęli. Wszędzie tršbili, że Pema Gjalcen się poddał i że inni powinni pójœć w jego œlady. Uczo nie został stracony, ale też nie wyszedł na wolnoœć.
Na poczštku 1958 roku było już jasne, że przegraliœmy wojnę z Chińczykami. W górach walczyła garstka bojowników. Inni nie żyli lub gnili w więzieniach. W dolinach aresztowano lamów i krewnych bojowników. W domach zostali starcy, kobiety i dzieci.
Mieszkałam na stoku góry Drice w ba, czyli namiocie koczowników. Pewnego ranka zaczęły szczekać nasze psy. Ubierałam właœnie synka w czubę. Córeczka jeszcze spała. Wyjrzałam z namiotu i zobaczyłam grupę uzbrojonych policjantów i funkcjonariuszy w cywilnych ubraniach. Wœród cywili był Tybetańczyk, który służył kiedyœ w naszym domu, a potem dostał jakieœ stanowisko od Chińczyków. W sercu pozostał jednak prawdziwym Tybetańczykiem. Wszedł do œrodka i przytulił mego synka. Zobaczyłam, że płacze, i zrozumiałam, że to już koniec.
 - Pójdziesz z nami – powiedział jeden z policjantów.
Zapytałam, dokšd.
 - Do klasztoru Drice – odparł, a to mogło oznaczać tylko aresztowanie.
Serce podeszło mi do gardła.
 - Nie chcę nigdzie iœć – powiedziałam. – To jest mój syn, a tam œpi moja córeczka. Nie majš nikogo poza mnš, nie mogę ich zostawić.
Wtedy uderzył mnie w głowę, w prawe ucho. Do dziœ ledwie na nie słyszę. Upadłam. Zaczęli mnie kopać i okładać kolbami. Potem zwišzali ręce na plecach.
Mój synek płakał i krzyczał:
 - Mamo! Mamo! Zostawcie mojš mamę!
Wtulił się we mnie z całej siły, jakby chciał mnie zatrzymać. Policjant kopnšł go tak, że poszybował na drugi koniec namiotu, ale zerwał się i znów do mnie przywarł. Kopali go, a on wracał, raz za razem.
Podnosili mnie, bili, padałam, podnosili, bili, ale ja się zapierałam i nie dawałam wyprowadzić. W końcu wywlekli mnie z namiotu. Mój synek biegł obok, czepiajšc się mojej czuby, płaczšc i krzyczšc, a oni kopali go, bili i odpychali.
Wszyscy mieszkańcy obozowiska wylegli z namiotów i błagali Chińczyków, żeby pozwolili mi zostać z dziećmi. Zdšżyłam się odwrócić i spojrzeć na mojš córeczkę, która obudziła się i uœmiechała promiennie, myœlšc, że mama wymyœliła jakšœ nowš, wspaniałš zabawę.
A potem widziałam już tylko mego synka. Ostatni raz. Niknšcš w oddali, zapłakanš maleńkš figurkę w żółtej czubie.

Klasztor Drice, leżšcy o jakiœ kilometr o miejsca, w którym mnie aresztowano, obrócono w więzienie i posterunek policji. Przez całš drogę wleczono mnie po ziemi, bo nie chciałam iœć.
Kiedy dotarliœmy do klasztoru, policjanci poskarżyli się oficerowi, że byłam oporna i nie chciałam z nimi iœć. Ten uœmiechnšł się tylko i powiedział:
 - Skoro jest taka silna, to niech posmakuje tego.
Wepchnęli mnie do celi i zawiesili pod powałš za skrępowane na plecach ręce. Zaczęłam dławić się œlinš. A potem wszystko zbladło, zawirowało i wreszcie straciłam przytomnoœć.
Kiedy się ocknęłam, byłam już w innym pomieszczeniu pełnym chińskich policjantów. Postanowili zabrać mnie do Kandze. Protestowałam i mówiłam, że nie mogę zostawić dzieci, ale przywišzali mnie do siodła.
W Kandze zaprowadziła mnie do celi chińska strażniczka. Odebrała mi pas, sznurowadła i wstšżki – wszystko, na czym mogłabym się powiesić. Nie było okien. Drzwi miały wielki, zgrzytajšcy zamek. W celi były cztery kobiety. Wszystkie widziałam po raz pierwszy. Stały na bacznoœć, każda w swoim kšcie. Honorowe miejsce, poœrodku celi, zajmował kibel, cuchnšce wiadro.
Żadna z kobiet nie odezwała się do mnie, bo więŸniom nie wolno było rozmawiać. W nocy usiłowałyœmy spać. Okryłam głowę czubš i próbowałam zasnšć, ale leżałam przy drzwiach na korytarz, którym cišgle ktoœ chodził.
I nagle w lewym, zdrowym uchu usłyszałam płacz dziecka. Odchodziłam od zmysłów. Kiedy przysypiałam, natychmiast budził mnie potworny strach o dzieci. Przez trzy następne dni myœlałam tylko o tym, co robiš i kto się nimi zaopiekował. Bez przerwy.
Trzeciego dnia wywołano mnie z celi. Zaprowadzono mnie do pomieszczenia, w którym siedział już oficer, czterech policjantów i tybetański tłumacz.
 - Wszystko nam teraz opowiesz – zaczęli. – Ze szczegółami. Twoje dzieci zostały bez opieki. Jeœli powiesz prawdę, całš prawdę, będziesz mogła do nich wrócić. Jeżeli będziesz milczeć, nigdy już nie zobaczysz swojego domu. Wiemy, że stałaœ na czele kobiecej organizacji podziemnej. Chcemy znać wszystkie nazwiska. Jeœli je podasz, jutro będziesz w domu. Z dziećmi. Powiedz prawdę, a dobrze na tym wyjdziesz. Pamiętaj o dzieciach. Nie będziesz gadać, pójdziesz pod mur.
Wkrótce miałam się przekonać, że najbardziej lubili straszyć egzekucjš. Przesłuchanie wlokło się w nieskończonoœć. Powtarzałam, że nikt mi nie pomagał. Robiłam to, co robiłam, bo nienawidziłam Chińczyków za to, że otruli mi męża i odebrali ojca. Za całe zło, jakie wyrzšdzili Tybetańczykom. Moich przyjaciół nie obchodziło to, co o was myœlę. To moja prywatna zemsta.
Usłyszałam, że jeœli nie chcę mówić teraz, to mogę jeszcze wrócić do celi i wszystko sobie przemyœleć. Powtórzyli, że po podaniu nazwisk natychmiast wrócę do dzieci. Alternatywš była egzekucja.
Odesłali mnie do celi. Zaczęłam się zastanawiać. Co będzie, jeœli wskażę im tylko jednš osobę? OdpowiedŸ była prosta: czeka jš to, przez co sama teraz przechodzę. Moje towarzyszki też miały dzieci i rodziny. Pamiętałam, iż dałam im słowo, że nikogo nie wydam. Podjęłam decyzję: niech się dzieje co chce – niczego nie powiem. I przyznam się do tego, o co mnie oskarżš.

Jakiœ tydzień póŸniej drzwi celi otwarły się i zaprowadzono mnie do tego samego pokoju. Oficer natychmiast zapytał, czy przemyœlałam swojš decyzję.
Odparłam, że wiele o tym myœlałam i nie mam nic do dodania. Nie potrafię podać żadnych nazwisk i nie będę ich teraz wymyœlać. Wtedy skuli mi ręce i zaczęło się bicie. Kopali tak, że sińce nie schodziły miesišcami. Do tej pory mam kłopoty z chodzeniem. Kiedy skończyli, zawlekli mnie do celi i kazali „myœleć” dalej.
Tym razem mnie nie rozkuli. I tak już miało zostać. Trudno mi było jeœć, pić, a nawet korzystać z wiadra.
Jedna z więŸniarek, Lhaga, pomagała mi jeœć. Kiedy dawali nam campę, ugniatała jš dla mnie, choć wyraŸnie zakazano nam pomagania współwięŸniom. Gdy musiałam do wiadra, podnosiła mi poły czuby. Mieszka teraz w Dharamsali, jest mniszkš, medytuje w odosobnieniu. Kiedy się tu spotkałyœmy, wszystko to stanęło mi przed oczami...
W więzieniu Kandze przesłuchiwano mnie co najmniej raz na tydzień. Kiedy uznali, że nie złamiš mnie zwykłym biciem, zrobili się bardziej kreatywni. Najgorsze było wbijanie bambusowych drzazg pod paznokcie. Do końca, aż wyszły u nasady. Bolało tak, że chciało się wyć. Wbijajšc te przeklęte drzazgi, cišgle pytali o nazwiska i grozili, że to dopiero poczštek.
Nie potrafię policzyć, ile takich sesji przeszłam w Kandze. Zawsze ranili ten sam palec, który zmienił się w otwartš, zaognionš, ropiejšcš ranę. Wskazujšcy, lewej ręki. Ten ból cišgle mi dokucza, a palec jest, o, trwale zniekształcony.
Po powrocie do celi wypytywałyœmy się szeptem: „Co ci zrobili? Bambus? Tak, popatrz, tutaj”. Bywało, że którejœ się upiekło. Starałyœmy się o wszystkim informować.
Pewnej nocy obudził nas hałas na korytarzu. Do celi weszło kilku policjantów. Zdjęli mi kajdanki i natychmiast znów skuli, tyle że na plecach. Skrępowali mi też ramiona, sznurem. Wyprowadzili mnie i wrzucili, jak worek, na ciężarówkę.
WieŸli nas na thamzing. W sumie dziesięć osób, w tym trzech Rinpocze, czyli inkarnowanych lamów. Byłam jedynš kobietš. Pojechaliœmy do Lobaszy. Spędzili tam tysišce ludzi z trzech dystryktów naszego regionu. Nie mieli wyboru – udział był obowišzkowy.
Ustawili nas w szeregu. Przy każdym więŸniu stało dwóch policjantów. Kazali uklęknšć i opuœcić głowę. Nie wolno nam było podnosić wzroku. Pomyœlałam, że w tłumie muszš być ludzie, których znam. Może przyprowadzili moje dzieci? Odruchowo podniosłam głowę i natychmiast dostałam w twarz od strażnika.
Na thamzingach obowišzywała prosta zasada: do bicia i lżenia ofiar zmuszano najbliższych – krewnych, przyjaciół, ukochanych. Do mnie „wydelegowano” Ugjena, naszego starego służšcego, i pewnš kobietę. Wczeœniej poddano ich praniu mózgu, przypisujšc mi najohydniejsze czyny i, ma się rozumieć, występowanie przeciwko Chinom, partii komunistycznej i polityce władz.
Oni jednak nie chcieli mnie krytykować. „Nie mamy nic przeciwko Amie Adhi. Gdyby stał tu jej mšż, to co innego, ale ona nie zrobiła nam nic złego”. Szybko odesłano ich na miejsce. Wtedy z tłumu wystšpiła Chinka. Tradycja każe nam nosić długie włosy. Ta kobieta złapała mnie za warkocze i wbijajšc mi kolano w plecy, zaczęła ryczeć:
 - Nie podoba ci się Komunistyczna Partia Chin! Jesteœ kontrrewolucjonistkš! Œmierdzšcš szumowinš reakcji! Teraz, szmato, już wiesz, kto jest górš. Wy czy Komunistyczna Partia Chin. Wtršcili cię za kraty, ale nadal masz czelnoœć podnosić głowę i gapić się na ludzi! Do tej pory patrzyłaœ na œwiat dwojgiem oczu. Ale dziœ jedno ci odbierzemy. Będziesz œlepa!
I zaczęła mnie bić w prawe oko. Nie wiem, czy miała w ręku kamień, ale po chwili byłam tak opuchnięta, że nie mogłam podnieœć powieki. Prawa częœć twarzy zmieniła się w jeden wielki siniec. Naprawdę bałam się, że straciłam oko.
Chinki zmuszały lamów do picia ich moczu. Kiedy odwracali głowy, chlustały na nich urynš. Jedna usiadła na karku sędziwego Rinpocze, jakby był koniem, wrzeszczšc, że tumanił lud swojš religiš. Gdy bito i lżono innych, starałam się obserwować spędzonych ludzi. Wielu płakało.
Kiedy bili œwieckich, ludzie byli stosunkowo spokojni, ale gdy zaczęli torturować Rinpocze, tłum zafalował. Ktoœ krzyknšł:
 - Jakim prawem pastwicie się nad naszymi lamami! Zabierzcie od nich tę chińskš sukę!
Żołnierze natychmiast ruszyli w tłum po nowych więŸniów. Thamzing trwał od œwitu do południa. Potem znowu nas skuto, zwišzano, wrzucono na ciężarówkę i zawieziono do Kandze.
Po dwóch czy trzech dniach wezwano mnie na kolejne przesłuchanie.
 - Chcesz, to możesz sobie milczeć, bo twoja matka powiedziała nam już wszystko, co chcieliœmy wiedzieć. Tak, tak, mamy jš tutaj. I podała nazwiska.
Byłam zdruzgotana, ale zdołałam wykrztusić:
 - Jeœli mama coœ wie, to jej sprawa. Ja nie mam nic do powiedzenia.
Oczywiœcie kłamali i moja odpowiedŸ doprowadziła ich do furii. Po kilku rytualnych zniewagach i kopniakach odesłano mnie do celi.
Na kolejne wezwanie czekałam bodaj dwa dni. Powtórzyłam, że nie mam nic do dodania, ponieważ powiedziałam już wszystko, co wiedziałam. Gdybym miała jakieœ informacje, to z pewnoœciš bym ich nie taiła, żeby jak najszybciej wrócić do dzieci.
 - Jeżeli chcecie mnie zabić, zróbcie to. Po prostu nie chcę już cierpieć – skończyłam.
 - Nie ty będziesz decydować, czy mamy cię stracić. To akurat jest przesšdzone. Idziesz do piachu i to już za parę dni – i z tym odesłano mnie do celi.

Kilka dni póŸniej wywołano mnie z celi i założono na kark deskę z jakimœ napisem po chińsku. Wyprowadzono jeszcze jednego więŸnia i potraktowano go w ten sam sposób. Zabrali nas na dziedziniec, gdzie stało już około trzydziestu skutych więŸniów. Tylko my dwoje mieliœmy deski, pomyœlałam więc, że nadszedł mój czas. Na ostatnim przesłuchaniu powiedzieli mi przecież, że to już wkrótce.
Natychmiast pomyœlałam o dzieciach. To było moje jedyne zmartwienie. Byłam tak wycieńczona i obolała, że myœl o szybkiej œmierci nie budziła we mnie strachu, ale lęk o dzieci towarzyszył mi jak cień. Cišgle się bałam, że nikt ich nie przygarnie.
Nagle rozległ się hałas, odwróciłam głowę i zobaczyłam mojego szwagra, Pemę Gjalcena. On też miał deskę na szyi. Kiedy nasze oczy się spotkały, uœmiechnšł się do mnie. Zauważyłam, że jego napis jest czerwony, podczas gdy mój był czarny.
Wyprowadzono nas z więzienia do oddalonych o jakiœ kilometr koszar. Żołnierze już czekali. Pemie Gjalcenowi i mnie kazano uklęknšć.
 - Przyjrzyjcie się sobie dobrze – usłyszeliœmy.
Pema Gjalcen był zwišzany w ten ich straszny sposób, wyłamujšcy ręce ze stawów i nie pozwalajšcy oddychać.
 - Dziœ stracimy Gjalcena, a Adhi będzie cierpieć przez całe życie. Spędzi w więzieniu szesnaœcie lat – pozostali więŸniowie klęczeli obok i mieli na nas patrzeć.
Kazano nam wstać.
 - Módl się, módl się do Trzech Klejnotów – wyszeptałam, ale Pema Gjalcen tylko spojrzał mi w oczy i uœmiechnšł się wesoło.
Rozległy się dwa wystrzały. Jego krew i mózg bryznęły na mojš czubę.
 - Patrz, patrz na niego! – wrzasnšł Chińczyk.
Z głoœników popłynęła wesoła muzyka.
 - Straciliœmy Pemę Gjalcena – powiedział oficer. – Tak wyglšda nasza zemsta. Ama Adhi będzie cierpieć do końca życia. Niech każdy z was zastanowi się nad ich losem. Wiecie już, co was czeka, jeœli podniesiecie rękę na partię. – A potem odwrócił się do mnie i dodał – No, jeœli możesz na kogoœ liczyć, wezwij go teraz. Jeżeli możesz liczyć na Dalajlamę, wołaj. Jeœli możesz liczyć na Amerykę albo jakieœ inne państwo, chętnie się temu przyjrzymy.

Aresztowano mnie szesnastego dnia dwunastego miesišca tybetańskiego kalendarza w 1958 roku. W więzieniu Kandze spędziłam jakieœ pięć miesięcy. To było prawdziwe więzienie, nie takie, jak klasztor Drice. Zbudowano je w odludnym miejscu tak, by zapewnić pełnš kontrolę.
W mojej celi siedziało pięć kobiet. Nie było prycz, spałyœmy na podłodze. Rolę toalety pełniło drewniane wiadro. Musiałyœmy spać w tym brudzie i smrodzie.
Karmiono nas dwa razy dziennie. O dziesištej rano dawali nam campę. Około siedemnastej roznosili drugi posiłek – z reguły campę albo bułeczkę, którš nazywamy momo. Nie było tego dużo, ale dało się przeżyć.
Nigdy się nie myłyœmy, nawet ršk. Nie miałyœmy też żadnego ruchu. Cały czas trzymali nas w celach i wyprowadzali tylko na przesłuchania. Nie wolno nam było ze sobš rozmawiać. Łamanie reguł było niebezpieczne, bo w każdej celi mieli informatorów. Dowiedziałam się o tym od kobiety, który mi pomagała. Od tej pory bałam się mówić.
O dziesištej i siedemnastej opróżniałyœmy wiadro. Jeżeli niosło się je z kimœ, komu można było ufać, dawało się wtedy zamienić kilka słów.

W 1959 roku, czwartego miesišca naszego kalendarza, grupę więŸniów – jakieœ dwadzieœcia pięć osób, głównie mnichów – przeniesiono do Darcedo przy chińskiej granicy. Jechaliœmy ciężarówkš w eskorcie uzbrojonych żołnierzy. Byłam jedynš kobietš. Większoœć mnichów stanowili wysocy lamowie i tulku. Zwišzano nas ze sobš. Mnie skuto z Rinpocze i mnichem.
Nie powiadomiono nas o transporcie, a na œniadanie dali wyjštkowo dużo herbaty. Oczywiœcie wszyscy się na niš rzucili, by wypełnić żołšdki. Zaraz po posiłku pognano nas na plac i wywieziono. Jechaliœmy bardzo długo, nie zatrzymujšc się po drodze.
Ciężarówka podskakiwała na wertepach, niemiłosiernie trzęsło i strasznie się bałam, że puœci mi pęcherz w obecnoœci tych wszystkich czcigodnych nauczycieli. Zauważyłam, że niektórzy mnisi, zwłaszcza sędziwi, nie wytrzymywali i oddawali mocz pod siebie.
Pod wieczór dojechaliœmy do Gadagu. W tym regionie było mnóstwo więzień i obozów pracy. Zatrzymaliœmy się w Lung Trangu, czyli „rolniczym obozie pracy”. Szamthaby, dolne suknie, większoœci mnichów były mokre. Duchownych spędzono do jednej sali, a mnie zamknięto samš w maleńkiej celi.
Następnego ranka ruszyliœmy w drogę bez œniadania. Do Darcedo dojechaliœmy koło południa. Dali nam po szarym momo i kubku czarnej herbaty i natychmiast pognali do noszenia i tłuczenia kamieni. Każde z nas dostało paletę do noszenia kamieni – zbite deski ze sznurkami i listwš na dole, które zakładało się jak plecak. W życiu nie widziałam czegoœ takiego i nie miałam pojęcia, co z tym zrobić. Przez przypadek założyłam tę uprzšż odwrotnie. Jeden ze strażników natychmiast uderzył mnie w twarz, warczšc:
 - Lepiej uważaj. Nie okazuj lekceważenia. Jak chcesz w ten sposób nosić kamienie?
 - Nigdy przedtem tego nie robiłam – odparłam. – Skšd mam wiedzieć, jak to założyć?
 - Zamknij pysk i do roboty – usłyszałam.
Kamienie nosiliœmy w dwóch kolumnach. Nie wolno było łamać szyku i trzeba było maszerować równym krokiem – czy to z ciężkimi kamieniami, czy to z pustš paletš. Kamieniołom, w którym inni więŸniowie wysadzali i cięli kamienie, był oddalony o jakiœ kilometr. Tam strażnicy obserwowali nas szczególnie uważnie.
Sędziwi lamowie, nie przyzwyczajeni do pracy fizycznej, szybko słabli i nie nadšżali ze swymi ładunkami. Strażnicy szydzili z nich i bili za łamanie kolumny.
Czasami obserwowali nas okoliczni Tybetańczycy. Wielu płakało, bo nie mogli nic dla nas zrobić. Po pewnym czasie Chińczycy dali spokój starcom i po prostu zamykali ich w celach, gonišc do roboty tylko młodszych.
W więzieniu było około trzystu kobiet. Siwowłose starowinki, mniszki i młode dziewczęta. Pochodziłyœmy z różnych regionów Tybetu – z Lhasy, Derge, Czamdo, Lithangu, Czatringu, Amdo, Kandze, Njarongu. Były też wœród nas koczowniczki. Mówiło się tu tyloma dialektami, że często nie mogłyœmy się ze sobš porozumieć.
W Darcedo zebrano większoœć bojowników, którzy przeżyli walki. Często wypytywaliœmy się nawzajem o dzieci. Tych, którzy ich nie mieli i nie musieli się o nie martwić, uważano za prawdziwych szczęœciarzy.
Dziesięć kobiet skierowano do mycia samochodów. Napatrzyłyœmy się przy tym na ciężarówki wyładowane złotymi posšgami z naszych klasztorów. Bałyœmy się rozglšdać, bo zawsze pilnowali nas strażnicy, ale czasem udawało się coœ dojrzeć. Wieczorami opowiadałyœmy o tym innym więŸniarkom. Nasz kraj utracił swoje matki, które gniły w więzieniach, i swoje bóstwa, które wywożono do Chin.
Więzienie w Darcedo było niegdyœ wielkim klasztorem, który nazywał się Ngamczoe. Splšdrowano go i przerobiono na więzienie. Chińczycy trzymali tu wielu wielkich, inkarnowanych lamów. Wszyscy mnisi spali w głównej nawie. Cele kobiece – dziesięcio, dwudziestoosobowe – znajdowały się przy dziedzińcu.
Pewnego dnia wezwał mnie oficer i powiedział krótko:
 - Wczoraj opowiadałaœ innym o ciężarówkach z posšgami. Wiesz, co cię czeka, jeœli nie pójdziesz po rozum do głowy.
Nieco póŸniej skierowano mnie do pracy w chlewie, przy œwiniach, hodowanych dla oficerów. W więzieniu zaczynało brakować jedzenia. Nie dostawaliœmy już momo, tylko papkę z kukurydzy lub owsa. Trzy miski na dzień.
Dwa razy dziennie mnisi wychodzili na dwór i wylewali zawartoœć kibli do pobliskiego strumyka. Często próbowali potem obmyć dłonie i twarze. Po drodze przechodzili przez wielki kamienny dziedziniec. Wybierałam kawałki jedzenia z pomyj, którymi karmiono œwinie, i rozrzucałam je po dziedzińcu. Chowajšc się przed rozlokowanymi na dachu strażnikami, pokazywałam mnichom, gdzie położyłam resztki, a oni je podnosili i natychmiast zjadali. Kiedy się głoduje, takie zdarzenie wydaje się prawdziwym darem niebios.
Pewnego dnia, gdy pracowałam w chlewie, usłyszałam stłumiony okrzyk:
 - Aro! Aro! – co w dialekcie z Khamu znaczy „chodŸ tu”.
Głosy dobiegały z niewielkiej celi z małym okienkiem. Zajrzałam do œrodka i zobaczyłam dwóch mężczyzn. Obaj byli ranni w nogi.
 - Jesteœ siostrš Dzugumy? – zapytał jeden z nich, a ja natychmiast pomyœlałam, że mój brat został zabity.
 - Tak, tak, czy coœ mu się stało?
Zaprzeczyli i podzieli się ze mnš kilkoma dobrymi wiadomoœciami. Powiedzieli, że Jego Œwištobliwoœć Dalajlama zdołał uciec z Tybetu i bezpiecznie dotrzeć do Indii. Z radoœci zakręciło mi się w głowie. Kiedy Chińczycy zaczęli ostrzeliwać Lhasę i Norbulingkę, oni także próbowali uciekać, ale komuniœci zablokowali wszystkie drogi. Ich wszyscy towarzysze zginęli, a oni, ranni, dostali się do niewoli. Obaj byli z Derge w Khamie. Mego brata spotkali w Lhasie, przed Norbulingkš i razem walczyli z Chińczykami. Powiedzieli mi, że Dzuguma przedostał się do Indii. (Dziœ mieszka w Nepalu.)
Byli w strasznym stanie. Rany i głód zrobiły swoje. Wybrałam co lepsze kawałki z pomyj, którymi karmiłyœmy œwinie, ulepiłam z nich kulki i wrzuciłam przez to okienko. Musiałam dobrze celować, bo byli tak słabi, że gdyby upadły dalej, nie zdołaliby do nich dopełznšć.
Kiedy tylko zobaczyłam mnichów z wiadrami, natychmiast przekazałam im wspaniałe wieœci o ucieczce Jego Œwištobliwoœci. Nie posiadaliœmy się z radoœci, że nie wpadł w łapy Chińczyków. Wierzyliœmy, że wkrótce wróci i wszystko zmieni się na lepsze.
Z radoœci zaczęłam œpiewać pieœń z naszych rodzinnych stron, której nauczył mnie ojciec. Œpiewało się jš zimš:

Spadł œnieg, ale nie bšdŸ smutny,
Po œnieżycy zawsze wstaje słońce.

Każdy więzień, który usłyszał tę pieœń, musiał wiedzieć, że stało się coœ dobrego. Wszyscy mnie zagadywali, a ja opowiadałam im o szczęœliwej ucieczce Jego Œwištobliwoœci.

W chlewie pracowały cztery kobiety: Ngangco Łangmo z Lithangu, Dolkar i Jangczen z Czatringu i ja. Wszystkie miałyœmy po dwadzieœcia parę lat.
Naczelnik więzienia, Chińczyk Trang Tsu Do Trang, regularnie nas gwałcił. Wzywał kolejno do swojej kwatery – pod pretekstem sprzštania – i brutalnie gwałcił. A potem straszył, żebyœmy nikomu nie powiedziały. Szczególnie upodobał sobie mnie. Zawsze rozpuszczał w szklance wody pachnšcš piżmem pastylkę i kazał nam to pić. PóŸniej dowiedziałam się, że był to jakiœ œrodek antykoncepcyjny.
Za każdym razem strasznie płakałyœmy. To okropne uczucie nie mieć prawa do swego ciała. Nic jednak nie mogłyœmy zrobić. Wszyscy więŸniowie konali z głodu, a my w tym chlewie miałyœmy chociaż pomyje i resztki ze stołów strażników. Dzięki temu nie głodowałyœmy.
W końcu odwołano tego bydlaka i zastšpił go inny oficer. Nie posiadałyœmy się ze szczęœcia.

Cišgle wynosiłam resztki na dziedziniec, ale nie mogłam nie zauważyć, że mnisi sš coraz bardziej wycieńczeni. Mieli zapadnięte oczy, wystajšce koœci policzkowe, coraz większe głowy na coraz bardziej wiotkich szyjach. Wyglšdali jak głodne duchy. Strach było na nich patrzeć.
W Darcedo jedzenia brakowało od samego poczštku. W Kandze zwykle dawali nam momo, a tu wyłšcznie papki i kleiki. Wszyscy szybko słabli. Najlepiej trzymała się nasza czwórka z chlewa, bo miałyœmy pomyje.
Darcedo jest wielkim regionem. Sš tu trzy główne drogi: północna, wschodnia i zachodnia. Wzdłuż drogi, która nazywała się Jarlotago, kopali zbiorowe groby dla więŸniów. W owym czasie odór rozkładajšcych się ciał sprawiał, że nie dało się niš jeŸdzić. Do dziœ pełno tam ludzkich koœci. Dobrze pamiętam, gdzie były doły, do których wrzucali ciała pomordowanych i zagłodzonych więŸniów. Dzień w dzień opróżniali tam kilka ciężarówek z trupami. Raz mniej, raz więcej: zwykle osiem, dziewięć, dziesięć.
Nie oznaczało to zmniejszenia tempa prac przy rozbudowie więzienia. Wszystko robili skazani – od dobywania kamieni po murarkę i stolarkę.
Wstawałyœmy o siódmej, o ósmej przynosili œniadanie, praca zaczynała się o dziewištej. Obiad dawali, gdy wykonano porannš normę. Robili wtedy godzinnš przerwę, bo strażnicy musieli odpoczšć po jedzeniu. Druga tura trwała jakieœ cztery godziny. Po kolacji mieliœmy dwie godziny edukacji politycznej. Te wiece reedukacyjne odbywały się co wieczór w każdym więzieniu. Dla Chińczyków była to okazja do lżenia i karania więŸniów, którzy się im narazili. Mówili, że Mao Zedong jest naszym ojcem. Opowiadali, że Chiny sš najlepszym krajem na œwiecie. „Czekacie na Dalajlamę – powiadali – ale on jest bezradny. Może lizać buty imperialistycznej Ameryki, ale i tak nie udzielš mu żadnej pomocy. Nie potrafi nawet zadbać o własne zdrowie. Jesteœcie skończeni”.
WięŸniowie, którzy byli wczeœniej żebrakami, znali chiński lub kolaborowali z komunistami, mieli specjalny status. Szpiegowali i donosili. Chińczycy namawiali ich do tego, obiecujšc pienišdze lub szybkie zwolnienie. Czasem faktycznie to robili, informujšc nas przy tym na uroczystym wiecu, że zwolniony był wzorowym więŸniem, donoszšcym o zachowaniu i postępkach innych skazanych.
W końcu jeden z donosicieli powiedział na sesji edukacyjnej, że pieœń, którš œpiewałam musiała mieć jakiœ podtekst, bo wszyscy, nawet mnisi, chodzili podekscytowani. Oskarżył mnie też o wynoszenie resztek mnichom.
Wkrótce potem wezwali mnie do biura, do którego przynieœli drewniane koryto z chlewu. Kazali mi na nim uklęknšć, podnieœć ręce i zaczęli przesłuchanie.
 - Dlaczego œpiewałaœ? O co ci chodziło? Uważasz, że nadejdš lepsze czasy? Jakie lepsze czasy? Co miałaœ na myœli?
 - To tylko stara piosenka z moich rodzinnych stron. Po prostu nagle do mnie wróciła. Nic dobrego już nas nie spotka. Przecież wszystko przepadło. Zginęło tylu ludzi.
W końcu uznali mnie winnš trzech przestępstw: informowania więŸniów o wywożeniu posšgów do Chin, podbierania karmy œwiniom i zanoszenia jej mnichom oraz œpiewania pieœni. Znowu zaczęli mi grozić egzekucjš. Mówili, że żadna inna skazana nie dopuœciła się wczeœniej tak ciężkich zbrodni, i orzekli, że egzekucja brata niczego mnie nauczyła, skoro mam czelnoœć dopuszczać się nowych przestępstw za kratami.
Klęczałam na tym korycie niemal cztery godziny. Ostre drewno raniło kolana. Noszę te blizny do dzisiaj. Kiedy wstałam, w butach chlupotała mi krew. Odebrali mi pracę przy œwiniach i powiedzieli, że będę siedzieć w celi, żeby „wszystko sobie przemyœleć”.
Całymi dniami wyglšdałam potem przez okno. Obserwowałam mnichów, którzy taszczyli swoje wiadra, szukajšc resztek w starych schowkach. Ale jedzenia już nie było.

Trzecia droga z Darcedo nazywa się Gjanagtago i prowadzi do Chin.
Po półtora roku, jesieniš 1960, przeniesiono mnie ponownie. Wiele kobiet z Darcedo zmarło już z głodu. Z pozostałych wyselekcjonowali setkę dwudziestoparolatek. Wraz z grupš około dwustu mężczyzn wysłali nas do kopalni ołowiu w Gothang Gjalpo, tuż za chińskš granicš.
Szliœmy tam w dwóch kolumnach w eskorcie uzbrojonych strażników. Pięć dni. Dostawaliœmy przyzwoite jedzenie, bez którego z pewnoœciš nie dotarlibyœmy do celu. Dawali nam momo i zupę, nie składajšcš się wyłšcznie z wody. Było nawet co zlizywać z łyżki.
Każdy więzień niósł swój cały dobytek. Ja nie miałam nic poza kubkiem. Cišgle też chodziłam w czubie, w której aresztowano mnie przed dwoma laty. Była dla mnie wszystkim. Rękawy służyły za poduszkę, jedna poła za materac, a druga za kołdrę. W Darcedo nie mieliœmy żadnej poœcieli ani koców.
Kiedy tak maszerowaliœmy, postanowiłam odebrać sobie życie, skaczšc z mostu. Modliłam się do Trzech Klejnotów. Zdecydowałam, że skoczę z mostu Czagsam, który łšczył Tybet z Chinami. Ale nie mogłam tego zrobić, bo przed wejœciem na most powišzano nas w szeœcioosobowe grupy.
Kiedy wreszcie dotarliœmy do Gothang Gjalpo, naszym oczom ukazał się niewiarygodny widok. Tłum harujšcych w kopalni więŸniów przypominał mrowisko. Były ich tysišce. Sami Tybetańczycy. Wszyscy, jak w Darcedo, zagłodzeni. Wielu słaniało się na nogach i podpierało kijami. Niektórzy nie mogli nawet podnieœć głowy.
Więzienie leżało w korycie dwóch rzek, tuż za nim wyrastała wysoka góra. Nie było mowy o ucieczce. Skazani dršżyli w zboczu gigantycznš jamę, z której dobywano ołów.
Podzielono nas na dziesięcioosobowe grupy robocze. Każdy dostał mały młotek, którym rozbijał wynoszonš z jamy rudę. Wieczorem ważono nasz urobek. Jeżeli nie wyrobiliœmy normy – nie pamiętam, ile to było kilogramów – karano nas odebraniem lub ograniczeniem racji żywnoœciowych, kukurydzianej lub owsianej papki.
Udawałam, że jestem chora i nie mogę pracować. Przenieœli mnie do ogródka, w którym uprawiałyœmy warzywa dla chińskich strażników. Tu przynajmniej można było znaleŸć coœ do jedzenia.
Czy to w kopalni, czy w ogrodzie, wszędzie pilnowali nas uzbrojeni żołnierze. Nie spuszczali nas z oka. Każdy, kto chciał iœć za potrzebš, musiał ponieœć rękę i prosić o pozwolenie. Obowišzkowa formuła brzmiała: Boko Dżesu, „Przepraszam Pana”. Jeœli strażnik skinšł głowš, można było iœć, jeżeli nie zareagował, trzeba było kontynuować pracę.
Nie chorowałam, bo zjadałam każde zielone kłšcze i listek, jakie wpadły mi w ręce. Nacjonaliœci z Kuomintangu zjadali też znalezione na polu robaki (były dwa rodzaje: białe i czerwone). Ja nie mogłam się na to zdobyć, ale jadłam listki, zioła i trawę.
Po jakimœ czasie byłam już tak słaba, że ledwie chodziłam. Nie mogłam pokonać nawet kilku metrów. Wstawałam i upadałam. Nie miałam siły na zawišzania paska od czuby. Cišgle przydeptywałam sobie poły. W końcu odpadła cała podszewka.
Gdy dawali nam zupę, każdy opierał się całym ciężarem na kiju i natychmiast jš wypijał. Byliœmy tak drżšcy i słabi, że nie mogliœmy utrzymać misek. A jak się potknšłeœ i wylałeœ, było po wszystkim.
Kiedy kucharz niósł do nas kocioł, schodzili się strażnicy. Dla nich to była wyœmienita zabawa. Opróżniony kocioł stawiano na œrodku celi i pozwalano skazanym „wybrać resztki”. Na dany sygnał wszyscy rzucali się do kotła, wsadzajšc weń głowy, ręce. WięŸniowie byli tak słabi, że wywracali się, zataczali, deptali, walczšc o dostęp do pustego gara. Chińczycy zaœmiewali się do rozpuku.
Zawsze wtedy płakałam. Nie mogłam tego pojšć, w końcu byliœmy takimi samymi ludŸmi. Modliłam się do Jego Œwištobliwoœci i Trzech Klejnotów o uwolnienie nas o tych męczarni.
Czasami strażnicy zabawiali się, wynoszšc więŸniom herbaciane fusy. Siadali na pagórku i rozrzucali stare liœcie, a skazani œcigali się do nich niczym pijane szkielety. Od jedzenia fusów czerniały języki i wargi.
Wszystkie te sceny widzę tak wyraŸnie, jakby wydarzyły się wczoraj. Czasami, kiedy jem kolację, pojawiajš się twarze współwięŸniów i jedzenie staje mi w gardle.
Kiedy umiera się z głodu, myœli się tylko o jedzeniu. Płacze i błaga o kawałek chleba czy miskę campy. Cišgle rozmawia o rozmaitych potrawach. Krzyk i płacz jedynie osłabiajš. Potem już tylko się jęczy. I umiera, majaczšc o jedzeniu.
Spałyœmy w dwóch rzędach, od œciany do œciany. Na każdš przypadało jakieœ czterdzieœci pięć centymetrów podłogi. Ponieważ została z nas tylko skóra i koœci, było tego aż nadto.
Niektóre kobiety płakały przez sen i błagały o jedzenie. Czasem czuło się, że leżšca obok osoba robi się zimna. Rano okazywało się, kto przeżył, a kto umarł. Trupy wynoszono na korytarz. Do dziœ czuję chłód œmierci tych wszystkich kobiet, które umarły, we œnie, obok mnie.
Najczęœciej œniłyœmy o jedzeniu. O œwieżym chlebie, o campie, o ulubionych potrawach, pod którymi uginajš się stoły i które nigdy się nie kończš. Przebudzenie z takiego snu jest koszmarem. Głód wydaje się wtedy jeszcze gorszy.
Thupten Dhargje – żyje do dziœ – próbował kiedyœ ugryŸć zwłoki więŸnia, który umarł w nocy w jego celi. Strażnicy zauważyli, co się dzieje, zwišzali go i powlekli na thamzing. Po tym incydencie nie trzymali już trupów w korytarzu, tylko wrzucali je za taki drewniany płotek.
Przy pierwszej okazji spytałam Thuptena, ile udało mu się zjeœć i jak smakuje ludzkie ciało.
 - Nie było nic do jedzenia – odparł. – Sama skóra i koœci, żadnego mięsa. Zanim zdšżyłem przegryŸć tę skórę, dopadli mnie Chińczycy.
Umierajšcy dzieli się na dwie grupy: jedni odchodzili modlšc się do Jego Œwištobliwoœci i Trzech Klejnotów, inni – jęczšc i błagajšc o jedzenie.
Pomyœlałam, że muszę przygotować się na œmierć. Z paska tkaniny, na którym zawišzałam sto osiem supełków, zrobiłam sobie różaniec. Modliłam się bezgłoœnie i recytowałam pudżę Tary.
Czułam się coraz gorzej. Nie mogłam już chodzić. Siedziałam tylko i powtarzałam mantry. Pewnej nocy poczułam, że mój nos robi się zupełnie zimny. Nie wiedziałam, co się dzieje. Pomyœlałam, że przyszła moja kolej.
Następnego ranka usłyszałam dŸwięk spadajšcej wody. Otworzyłam oczy i zobaczyłam, że leżę w drewnianej klatce na trupy. Poczułam przejmujšcy smutek i zaczęłam modlić się do Jego Œwištobliwoœci i Trzech Klejnotów.
Ludzie, którzy przyszli po zwłoki, zauważyli, że mam otwarte oczy, i odnieœli mnie do celi. Ktoœ zdšżył zabrać mojš czubę i podmienić jš na stary łachman, którym mnie okryto.
W naszej celi właœciwie nie było już nikogo. Wszystkie umarły. Ze stu kobiet, które przywieŸli tu z Darcedo, zostałyœmy tylko cztery. Ponieważ nie było co ze mnš zrobić, odesłano mnie do trójki, która opiekowała się œwiniami.
W 1962 roku naczelnika Ma Kutra zastšpił Bhe Kutra (kutra – to tytuł, oznaczajšcy wysokiego urzędnika). Kiedy przekazywali sobie dokumenty, stary komendant powiedział nowemu, że w latach 1960-62 w obozie umarło z głodu 12.091 Tybetańczyków. Ich rozmowę podsłuchał Tenzin Norgaj, Tybetańczyk, który pracował w więzieniu. Był tak zaszokowany, że powtórzył to lekarzowi, i wkrótce mówili o tym już wszyscy.
Do końca życia nie zapomnę tej liczby: 12.091.

Sšsiedzi namawiali mego brata Nimę, żeby zawiózł mi do więzienia jedzenie. Radzili, by chodził od domu do domu i żebrał o datki. Obawiali się, że jeœli nie zrobi tego w taki sposób, Chińczycy mogš go oskarżyć o kradzież żywnoœci. Brat zrobił to i w końcu dotarł do Gothang Gjalpo.
W tym czasie została nas już tylko garstka. Kiedy Nima stanšł przed bramš z workiem campy, masła, suszonego mięsa, sera i herbaty, Chińczycy powiedzieli mu, że nie może przekazać mi żywnoœci, bo władze dbajš o więŸniów.
 - Nie potrzebujš tu waszego jedzenia. Majš wszystko, czego im trzeba. Nikt nigdy nie przynosił i nie będzie przynosił paczek do Gothang Gjalpo.
Mieliœmy lekarza, więŸnia, Chińczyka z Kuomintangu, którego mianowano obozowym doktorem, żeby ładnie wyglšdało na papierze. W gruncie rzeczy, choć był dobrym człowiekiem, w niczym nie przypominajšcym chińskich komunistów, nie mógł dla nas zrobić zbyt wiele. Ten lekarz wtršcił się do rozmowy i zaczšł przekonywać strażników, żeby pozwolili bratu – który płakał i pokazywał żołnierzom pęcherze na stopach – zanieœć mi jedzenie, skoro przebył z nim taki szmat drogi.
W końcu Chińczycy kazali mu skosztować każdego produktu – pewnie po to, by sprawdzić, czy nie sš zatrute – i przekazali paczkę doktorowi.
Zanim pozwolono mi na widzenie z bratem, strażnik ostrzegł mnie, że mam wyglšdać na zadowolonš i nie wspominać o głodzie. Groził surowymi konsekwencjami. Na koniec powiedział, że jeœli dobrze się sprawię, to być może dostanę w nagrodę coœ do jedzenia.
Poszłam więc, jak mi kazali, z uœmiechem, ale brat zaczšł płakać, gdy tylko na mnie spojrzał. Nie wierzył własnym oczom. Nie rozmawialiœmy ze sobš. Nie był w stanie wykrztusić słowa.
Kiedy wyszłam na wolnoœć powiedział mi:
 - Nie poznałem cię. Nie wiedziałem, że człowiek może tak wyglšdać. Te zapadnięte oczy, wystajšce koœci... To było przerażajšce. Nie mogłem tego znieœć. Widziałem wszystkie koœci.
Brat mówił, że po tym spotkaniu nie mógł jeœć miesišcami. Ilekroć patrzył na jedzenie, widział mojš twarz. Chińczycy kazali mi powiedzieć bratu, że nie jestem głodna, ale nie potrafiłam się do tego zmusić.
Potem codziennie lekarz przynosił mi trochę campy. Powiedział, że jeœli da mi cały worek, zjem wszystko od razu i umrę. Dzięki regularnym, coraz większym racjom, wyjaœnił, stopniowo odzyskam siły. To był naprawdę dobry człowiek. Przeżył. Pracuje dziœ gdzieœ w Chinach.
Nie umiem opisać smaku pierwszej garœci campy. Oczywiœcie, natychmiast chciałam więcej, ale lekarz był nieugięty. Codziennie zwiększał porcję i wkrótce jadłam już codziennie pełnš miskę. Byłam szczęœliwa.
WspółwięŸniowie mówili, że pachnę campš. Wydaje mi się, że to prawda – kiedy jesz campę, to niš pachniesz. Pytali, co przyniósł brat, ile z tego dostałam, ile zjadłam. Ja byłam syta, ale oni... Wiele o tym myœlałam. Z jednej strony, chciałam się podzielić, z drugiej, bałam się, że nie starczy. Z jednej strony, codziennie pełna miska, z drugiej – symboliczna, jednorazowa garstka dla każdego...
Czułam się znacznie lepiej. Mogłam chodzić a nawet pracować. W końcu podjęłam decyzję i powiedziałam doktorowi, że chcę się podzielić jedzeniem z innymi więŸniami. Osłupiał. Pytał, czy jestem pewna. Odparłam, że nie mogę znieœć tej sytuacji. Wyrazu ich twarzy, gdy mówiš, że pachnę campš.
Lekarz załatwił wielki kocioł, który należał niegdyœ do klasztoru. Rozpalił ogień i powiedział, żebym zrobiła zupę. Każdy więzień dostał pełnš miskę. Niektórzy wypijali jš jeszcze przy kotle, tak goršcš, że oblewali się potem. Inni zanosili swoje porcje do cel i jedli powoli, dolewajšc wody.
Zostało nas już naprawdę niewielu, ledwie setka. Wszyscy byli bardzo szczęœliwi i serdecznie mi dziękowali. Mówili, że będš się modlić o moje długie życie i szczęœliwy powrót do rodzinnego domu.
Strażnicy się nie wtršcali, bo wszystko załatwił lekarz. Kiedy więŸniowie zaczęli mu dziękować, poprosił, żeby go nie chwalili i nie mówili o nim nic dobrego. Nie chciał, by władze dowiedziały się, że pomaga więŸniom.
W 1963 roku w więzieniu zostały tylko cztery kobiety i może pięćdziesięciu, szeœćdziesięciu mężczyzn. Obóz wydawał się zupełnie pusty. W końcu wszystkich skazanych i strażników przewieziono z powrotem do Darcedo. Gothang Gjalpo, w którym głód i niewolnicza praca zabiły ponad dwanaœcie tysięcy Tybetańczyków, zmieniło się w więzienie duchów.

W pobliżu Darcedo, w Simacza, był specjalny obóz pracy dla kobiet. Nasza czwórka dołšczyła do pięćdziesięciu skazanych z Darcedo i innych więzień. Uprawiałyœmy warzywa dla Chińczyków – kapustę, paprykę, rzodkiew. Przy okazji zawsze udało się coœ ukraœć i zjeœć.
Próbowałyœmy też wynosić jedzenie dla innych więŸniarek. Strażniczki nie spuszczały nas z oka i rewidowały w bramie, ale zrobiłyœmy specjalne kieszenie w czubach i po kryjomu wsuwałyœmy do nich warzywa. Nigdy nas na tym nie przyłapano.
Większoœć kobiet była stara i słaba. Młode i zdrowe pracowały w polu, reszta – przy wełnie. Na kradzionych warzywach wszystkie szybko odzyskiwałyœmy siły. Chińczycy zorientowali się, że coœ jest nie tak, i często wymyœlali nam od złodziejskich nierobów.
Tutaj w celach też nie było prycz ani materaców, ale każda z nas dostała mały wełniany koc. Za kibel służyło drewniane wiadro.
Funkcję strażników pełniły kobiety – w większoœci Chinki, ale było też kilka Tybetanek, z reguły żon Chińczyków. Kiedy w pobliżu kręcili się Chińczycy, udawały bardzo srogie i strasznie nam wymyœlały, ale tak naprawdę były dla nas dobre i starały się pomagać. Gdy kradłyœmy warzywa, po prostu odwracały głowy.
Wypytywałam kobiety z Darcedo (to znaczy byłego klasztoru Ngamczoe) o sytuację w więzieniu, w którym siedziałam z setkami lamów i mnichów z całego Tybetu. Powiedziały mi, że wszyscy zginęli.
Pewnego dnia – usłyszałam – zmarło siedmiu wysokich lamów, między innymi Sogjal Czoephel Gjaco z Njarongu, Dukor Szabtrul z Dukor, Bhabu Tulku z Derge. Wszystkich ich znałam. Jednoczesna œmierć siedmiu huofo, „żywych buddów”, jak nazywajš ich Chińczycy,  wprawiła strażników w osłupienie.
W więzieniu była też staruszka z moich rodzinnych stron, Sonam Palzom. Choć nie powiedziała mi, co stało się z moim synem, opowiadała o innych wydarzeniach.
W Kandze mieszkał siwy jak gołšbek Lama Rinczen, którego znali wszyscy mieszkańcy naszego regionu.
 - Po twoim aresztowaniu Chińczycy ogłosili, że szykujš mu thamzing. Lama dowiedział się o tym od swojego mnicha, który strasznie rozpaczał. „Nie martw się”, powiedział mu. „W końcu wszyscy musimy umrzeć”. Kiedy mnich ułożył się do snu w kšcie celi, usłyszał, że lama siada na łóżku. W œrodku nocy obudził go głoœny dŸwięk: phe! Nie wiedział, co się stało, i długo nie mógł zasnšć. Rano okazało się, że lama nie żyje, i Chińczycy mogli zapomnieć o swoim thamzingu.
Podczas tradycyjnego tybetańskiego pogrzebu rozbija się czaszkę zmarłego, co symbolizuje przejœcie œwiadomoœci do następnego żywota. Lama Rinczen, dzięki specjalnej praktyce medytacyjnej, którš nazywamy phoła, rozmyœlnie wyprowadził œwiadomoœć z ciała i przeniósł jš do następnego wcielenia. Komuniœci byli wœciekli, że pokrzyżował ich plany.
W Gothang Gjalpo było kilku więŸniów, którzy zajmowali się chorymi. Jeden z nich opowiadał mi o lamie, który pocieszał umierajšcych z głodu, zapewniajšc ich, że odrodzš się w lepszym œwiecie i znajdš w nim spokój i wyzwolenie.
Pewnego dnia powiedział współwięŸniom, że nadszedł jego czas. Poprosił o przyniesienie mu małego zawiništka, który zdołał przeszmuglować i ukryć w więzieniu. Była to żółta, mnisia koszula. Założywszy jš, usiadł na łóżku ze skrzyżowanymi nogami i zaczšł odprawiać jakiœ rytuał. Odszedł w medytacji. Jego ciało wyglšdało jak posšg. PóŸniej ciœnięto je na stertę innych.

W Simacza spędziłam ponad dwa lata. Na poczštku 1966 roku zostałyœmy przeniesione do oddalonego o jakieœ cztery godziny jazdy od Darcedo obozu Minjag Rangakha. W tym regionie Chińczycy mieli co najmniej dwadzieœcia jeden obozów pracy. Podobno nasze stare więzienie przerobiono na szkołę.
Nadal uprawiałam warzywa. Te pola zaopatrywały wszystkich strażników i funkcjonariuszy z regionu Darcedo. Karmiono nas znacznie lepiej. Dostawałyœmy małe momo i gotowane warzywa. Ogólnie rzecz bioršc, więŸniarki były w lepszej sytuacji niż więŸniowie, którzy pracowali w polu lub na budowach.
Przed 1950 rokiem w naszym regionie nie było żadnego Chińczyka. Teraz zorientowali się, że to dobre ziemie. Zaczęli wyburzać nasze domy i wysiedlać Tybetańczyków. Wypłacali jakieœ symboliczne odszkodowania i budowali domy dla Chińczyków. Uprawiali tę politykę w całym Khamie.
Nowe osady wznosili więŸniowie. Nosili kamienie, wypalali cegłę – robili wszystko. Tyle tylko, że w nowych domach mieli mieszkać nie Tybetańczycy, a Chińczycy.
 - Za naszych czasów – opowiadały starsze kobiety – mieliœmy ogromne pola. Mieliœmy łški, na których rozbijaliœmy namioty i bawili do œwitu. Były wyœcigi, œpiewy i tańce. Teraz Chińczycy wszędzie budujš te swoje domy. Kraj zmieniły się nie do poznania. Panoszš się tu tak, że nie poznajemy własnej ziemi.
WeŸmy lasy. W niepodległym Tybecie góry i lasy były œwięte. W wielu miejscach nie można było œcinać drzew ani polować. Tak stanowiło prawo. W gęstych, wiekowych, dzikich lasach było tyle zwierzšt, że ludzie bali się tam chodzić w pojedynkę.
Chińczycy obrócili je w perzynę. Zmusili więŸniów do wykarczowania całych puszcz. Zwierzyna wyginęła. Całe drewno powieŸli do Chin. Trudno się dziwić, że nie poznawaliœmy własnej ojczyzny.
Myœlę, że właœnie dlatego władze chińskie zamknęły ten region dla cudzoziemców. Każdy musiałby dostrzec tę powódŸ, ten zalew Chińczyków. Dziœ jesteœmy mniejszoœciš w naszym własnym kraju.

Pewnego dnia w 1967 roku komendantura wezwała dwadzieœcia najsilniejszych więŸniarek. Wszystkie zastanawiałyœmy się, gdzie nas przeniosš. ZawieŸli nas do oddalonego o jakieœ dwa kilometry szpitala i kazali czekać w wielkiej sali. To był najlepszy szpital w całym regionie, zarezerwowany dla chińskich dostojników i funkcjonariuszy.
Kazali nam pić jakiœ przezroczysty, bardzo słodki płyn, na który mówili futucza. Wmuszali w nas to litrami. Wszystkie zrobiłyœmy od tego czerwone. Nie miałyœmy pojęcia, co się dzieje. Potem weszła gromada lekarzy w kitlach i zaczęli pobierać nam krew, od każdej jakieœ pół litra. Właœciwie nie bolało, tylko przy pierwszym ukłuciu.
Przynajmniej zrozumiałyœmy, dlaczego byli dla nas tacy „mili”. Któraœ powiedziała, że ten słodki płyn pewnie wzmacnia krew i lepiej jeszcze się go napić. Piłyœmy więc.
Pół godziny póŸniej lekarze wrócili i znów pobrali nam krew. Tyle samo. Byłyœmy przerażone, bo wiedziałyœmy, że przy tak marnym jedzeniu długo nie odzyskamy sił. Zobaczyłam, że twarze moich przyjaciółek robiš się strasznie blade.
Żadna z nas nie umarła, ale byłyœmy bardzo słabe. Wiele zaczęło chorować. Rinczen Dolma z Czatringu umarła rok póŸniej. Zaraz po niej odeszła Jodrung Palmo z Njarongu i moja krajanka Cering Lhamo. Mówiła mi, że od czasu pobrania krwi czuje się tak, jak gdyby coœ rosło jej w żołšdku.
W więzieniu, ma się rozumieć, był lekarz, tyle że nie leczył. Można go było jednak pokazywać odwiedzajšcym. Więzienni lekarze, nawet jeœli byli nimi nie tylko z nazwy, i tak nie mogli nam pomóc, bo nie mieli żadnych leków. Jeżeli któraœ z nas zaczynała chorować, to – bez leków, bez jedzenia – z dnia na dzień słabła i w końcu umierała. Ja nie zapadłam na zdrowiu tak bardzo, ale dostałam dziwnych skurczów w łydkach i udach, które nie opuszczajš mnie do dziœ. Jeœli w nocy chcę przewrócić się z boku na bok, muszę to robić bardzo ostrożnie, powoli. Każdy gwałtowny ruch wywołuje skurcze.
Po pobraniu krwi wiele z nas nabawiło się dziwnych dolegliwoœci. Riho z Drakho w dystrykcie Nagczu miała zawroty głowy, nudnoœci i często mdlała. Raz, padajšc, uderzyła się w głowę i trzeba jš było zszywać. Żyje do dziœ i kiedy ktoœ pyta, co jej dolega, odpowiada: „Ach, nic specjalnego. Zaczęło się, gdy pobrali mi krew w więzieniu”.

W regionie Szingducza było więzienie o zaostrzonym rygorze, które Chińczycy nazywajš Chen Yu. Otaczał je wysoki mur, strzegł tłum uzbrojonych po zęby wartowników. Trzymali tu więŸniów z wyrokami od dwudziestu pięciu lat do dożywocia. W 1968 przenieœli mnie tam z grupkš kobiet, które uznali za „trudne” i „niereformowalne”.
 - Skierowano was do pracy, żebyœcie mogły się zresocjalizować, ale wy nie zamierzacie zmienić poglšdów – usłyszałyœmy w bramie. – Tutaj szybko temu zaradzimy.
Przez rok nie wysyłano nas do żadnej pracy, tylko poddawano ideologicznemu praniu mózgów. W innych więzieniach przeznacza się na reedukację dwie godzinny dziennie – tu nie zajmowałyœmy się niczym innym.
Mówili nam, że Jego Œwištobliwoœć żebrze o pomoc Ameryki i innych państw imperialistycznych, ale niczego nie może wskórać. „Ameryka jest papierowym tygrysem. Papierowy tygrys wyglšda groŸnie, ale gdy wpadnie do wody, zaraz znika. Ameryka jest wrogiem œwiata. Nie ma gorszego państwa. Nikt go nie lubi. Ale Dalajlama prosi jš o wsparcie. Na co więc liczycie? Darzenie takiego człowieka wiarš – to sen, ułuda. Œniš się wam miliony miłych i pięknych rzeczy, ale gdy się budzicie, nie ma nic, bo to tylko sen. Zamiast œnić, doceńcie wreszcie wielkoœć i dobroć Komunistycznej Partii Chin. Pod rzšdami KPCh Chiny stały się największym i najpotężniejszym państwem na œwiecie. Mao Zedong jest ojcem wszystkich ludzi. Uprzytomnijcie to sobie wreszcie. Zastanówcie się: podnieœliœcie rękę na partię. Teraz, zrozumiawszy swój błšd, musicie wzbudzić w sobie miłoœć do partii. Studiować jej wytyczne i stosować się do nich. Jeżeli zmienicie postawę, wasze kary mogš zostać skrócone. Będziecie mogli wrócić do krewnych, wrócić w rodzinne strony. Jeœli jednak nadal zamierzacie œnić o Dalajlamie i zagranicznej pomocy, zgnijecie w więzieniu”.
Pewnego dnia, podczas godzinnej, poobiedniej przerwy dla funkcjonariuszy, zaczęło padać. Ktoœ zażartował, że w zwišzku z tym amerykański papierowy tygrys pewnie już się rozpuœcił. A ktoœ inny doniósł.
Wieczorem kazano nam klęczeć z podniesionymi rękoma. Gdy zaczynałyœmy omdlewać i opadać, strażnicy kopali nas w plecy, wrzeszczšc:
 - Kanalie! Pokazujecie swoje prawdziwe oblicze nawet podczas reedukacji. Wkrótce się dowiemy, kto stał za tš prowokacjš.
Kilka dni póŸniej wszystkie więŸniarki wezwano do auli, w której czekali już na nas chińscy strażnicy i funkcjonariusze. Kazali usišœć i obcięli nam włosy – krótko, na chińskš modłę. Następnie żołnierze wręczyli nam okršgłe, zapinane pod brodš czapki. Kazano nam zdjšć tybetańskie ubrania i nałożyć bawełniane maoistowskie uniformy. Nasze czuby i warkocze spalono.
Dopiero wtedy ogłoszono formalne rozpoczęcie wiecu.
 - Od dziœ będziecie mówić tylko po chińsku – usłyszałyœmy. – Od dziœ będziecie karane za wypowiedzenie choćby jednego tybetańskiego słowa. Od dziœ wszystko jest chińskie. Nie ma już Tybetu. Nie ma tybetańskich ubrań ani języka tybetańskiego. Sš tylko Chiny. Nie wolno wam mamrotać modlitw i mantr. Jeżeli usłyszycie, że ktoœ mówi po tybetańsku lub powtarza mantry, macie natychmiast powiadomić strażnika. Te, które będš z nami współpracować i ujawniać wichrzycielki, zostanš w nagrodę zwolnione.
Były wœród nas bezzębne, siwowłose staruszki, które nie rozumiały po chińsku słowa. Od tej pory miały siedzieć nieme; nie mogły się odzywać. Żeby było œmieszniej, Chińczycy musieli ogłosić ten rozkaz przez tłumacza, bo inaczej nie dotarłby on do najbardziej zainteresowanych. Ja chiński już znałam. W końcu spędziłam za kratami ich więzień dziesięć lat.
Tak rozpoczęła się dla nas rewolucja kulturalna. Podczas wieców na krzesłach rozkładano religijne malowidła, abyœmy mogły się przekonać, czy nasze bóstwa „rzeczywiœcie sš œwięte”. Chinki siadały na naszych œwiętych wizerunkach, a nam kazano patrzeć. Było to strasznie smutne.
„Reedukowano” nas w ten sposób przez cały rok. Osobiœcie byłam głęboko przekonana, że wszystko, co mówiš Chińczycy, jest kłamstwem. Nie wierzyłam w jedno słowo. Wierzyłam tylko własnym zmysłom, oczom i uszom. Nie próbowałam się sprzeciwiać – miałoby to tragiczne konsekwencje – ale w głębi serca odrzucałam ich ideologię i propagandę.
Wielu więŸniów udawało, że zgadza się z Chińczykami i popiera ich idee, ale mało kto naprawdę tak myœlał. Od czasu do czasu zwalniano z pompš jakiegoœ „wzorowego” więŸnia, ale wszyscy zdawali sobie sprawę, że sš to niemal wyłšcznie kapusie i kolaboranci.
Powtarzałam sobie w duchu, że nawet jeœli przyjdzie mi słuchać chińskich kłamstw setki tysięcy razy, nigdy nie zapomnę nauk lamów, którzy powiadajš, że każde cierpienie musi się wyczerpać i w końcu nadejdzie szczęœcie. Rozmyœlałam o Jego Œwištobliwoœci, który starał się nam pomóc. Zawsze wierzyłam, że kiedyœ wróci do swego ludu.
Przysięgłam też sobie, że nigdy nie zapomnę cierpień, jakie zadawali nam Chińczycy. Żadnego aktu bestialstwa i okrucieństwa. I dlatego pamiętam je do dziœ. Chciałam opowiedzieć o nich naszym rodakom, którym udało się uciec – kiedy już będš mogli wrócić do kraju. Ta myœl dodawała mi sił i determinacji.

W 1969 roku wróciłyœmy do Szingduczy i warzyw. W więzieniu pracowała wtedy Tybetanka imieniem Drangkho, która przed laty wyszła za Chińczyka i dlatego dostała tę posadę. Bardzo nam pomagała. Mówiła: „Jesteœmy Tybetańczykami, a nie Chińczykami”. Miała do mnie słaboœć.
 - Jesteœ bardzo silna – powiedziała mi kiedyœ. – Nie daj się im złamać. Niech sobie mówiš, co chcš, nie mogš przecież zajrzeć ci w serce. Niektórzy sš chwiejni. Sšdzš, że to sprytne. Nie rób tego, bo to się musi Ÿle skończyć. Zostań sobš, bšdŸ silna, nie zginaj karku. To najlepsza taktyka.
Załatwiła mi pracę w kuchni. Miałam pomagać chińskiej kucharce. Drangkho powiedziała jej, że jestem bardzo solidna i pracowita.
 - Nie próbuj uciekać, gdy wyœlš cię po wodę – poprosiła. – I tak cię złapiš, a ja będę miała poważne kłopoty. Staraj się w kuchni, a nigdy nie zabraknie ci jedzenia. Pamiętaj, że pobrali ci krew. Musisz odzyskać siły.
Czasami nosiłam jedzenie pracujšcym w polu więŸniom. Oczywiœcie, zawsze miałam eskortę. Widziałam nowe szosy, po których pędziły ciężarówki z tybetańskim drewnem i drogocennymi posšgami. Teraz wywozili te największe, pocięte na kawałki, potrzaskane siekierami i młotami.
W tym okresie Chińczycy zwozili do więzienia setki thanek i kazali więŸniom cišć je na kawałki. Te skrawki wrzucali potem do ogromnych kadzi z wodš i glinš i robili z nich zaprawę.
W 1968 roku obozy znów się zapełniły. Nowe więŸniarki przynosiły straszne wieœci: „Wszystko skończone. Wszystko zniszczyli. Zniszczyli naszš religię. Nie zostało dosłownie nic”. Były to z reguły mniszki, które nie chciały wyjœć za mšż lub mówiły Chińczykom w oczy, co myœlš.
 - Z Jego Œwištobliwoœciš uciekło wielu najzdolniejszych ludzi – powiedziała nam jedna z nich. – Dzięki temu przeżyli. To dobrze. Ale zastanówcie się, kto został. Gdyby porównać nasz naród do dłoni, to straciliœmy kciuk i dwa pierwsze palce. Wybito najlepszych synów Tybetu. W lasach walajš się niezliczone szkielety. W kraju zostały nam tylko dwa palce. I to te najsłabsze. Praktycznie same dzieci. Nasze pokolenie odeszło.
 - W chińskich więzieniach, w kopalni Gothang Gjalpo i w innych obozach, wymordowano całš tybetańskš elitę – odparłam. – Ludzi wykształconych, urzędników, lamów, uczonych. Nasz kraj nie ma też już matek i nie ma religii. Jego Œwištobliwoœć musiał uciekać za granicę.
Często modliłyœmy się o Jego powrót. A potem już tylko płakałyœmy.
We wszystkich rolniczych obozach pracy w naszym regionie były oddziały, zajmujšce się stadami, które skonfiskowano koczownikom. Mięso, sery, masło i mleko przeznaczone były, ma się rozumieć, dla Chińczyków.
W 1970 roku, kiedy z okazji nowego roku zarzynano zwierzęta dla Chińczyków, spotkało nas wielkie szczęœcie – więŸniowie dostali łby i nogi jaków. Wiadomoœć o mięsie zelektryzowały wszystkie więŸniarki.
Nasz oddział dostał pięć łbów. Okropna chińska kucharka Li Hu Yeh, była funkcjonariuszka Kuomintangu, zmówiła się z szefowš naszych strażniczek, tłustš Nukashi. Kiedy przyniesiono łby, zauważyłam, że obie wycinajš z nich jęzory. Zapytałam, co robiš, a kucharka kazała mi zamknšć pysk i pilnować własnego nosa.
Szepnęła coœ Nukashi, która uœmiechnęła się i wyszła. Krew uderzyła mi do głowy, bo wiedziałam, jak wszyscy – zwłaszcza nasze staruszki – czekajš na to mięso. Po wycięciu języków, które uchodziły za największy przysmak, zostałaby nam tylko skóra i koœci.
Powiedziałam sobie, że nie spuszczę oka z języków. Przygotowałam sobie nawet wymówkę na wypadek, gdyby chcieli wysłać mnie po wodę albo drewno na opał.
Po chwili zauważyłam, że kucharka ukradkiem chowa mięso do torby. Kiedy ruszyła do drzwi, zerwałam się i złapałam jš za ramię. Byłam od niej znacznie silniejsza.
 - Gdzie się wybierasz? – zapytałam. – Dlaczego zabierasz nasze mięso?
 - Nukashi kazała je sobie przynieœć!
Zaczęłyœmy się szarpać i udało mi się wyrwać z torby dwa języki. Natychmiast pobiegłam z nimi do stołu, pocięłam je na kawałki i wrzuciłam do kotła z zupš. W tym samym czasie kucharka ryczała:
 - Adhi mnie bije! Adhi mnie bije!
Po chwili w kuchni zaroiło się od strażniczek. Zjawiła się też Nukashi.
Kucharka zaczęła coœ do niej szeptać. Strażniczki wrzeszczały na mnie, ale tym razem nie bałam się, bo wiedziałam, że Nukashi próbowała ukraœć coœ, co miało trafić do więŸniów. Ktoœ złapał mnie za włosy, ktoœ inny popchnšł i uderzył w twarz. W tym zamieszaniu udało mi się wymierzyć policzek kucharce.
 - Zabij mnie, jeœli chcesz! – wrzasnęłam do tłustej strażniczki i popchnęłam jš tak, że wylšdowała na ziemi.
W tej samej chwili w kuchni pojawiła się Drangkho i spytała, co się dzieje.
 - Te dwie kradnš mięso więŸniów – powiedziałam. – Z okazji nowego roku skazane dostały od władz pięć jaczych łbów. Od kilku dni nie mówiš o niczym innym. A te dwie próbowały im ukraœć najlepsze kawałki mięsa.
Drangkho spojrzała zimno na Nukashi i zapytała:
 - Co zamierzałaœ zrobić z tym mięsem? Komendant dał je więŸniom, nie tobie.
 - Bierzesz jej stronę?! – ryknęła Nukashi.
Strażniczki zaczęły sobie wymyœlać i po chwili doszło do rękoczynów. Natychmiast rzuciłam się na Nukashi i przewróciłam jš na ziemię. Zanim je rozdzielono, Drangkho wyrwała jej kilka garœci włosów.
 - Adhi pobiła nie tylko kucharkę, ale zaatakowała i mnie – wydyszała tłusta Chinka, gdy udało się jej pozbierać. Natychmiast mnie skuto i zaprowadzono do karceru.
Po chwili przyszła do mnie Drangkho i powiedziała, żebym się nie martwiła, bo zamelduje, że Nukashi próbowała ukraœć mięso.
Po trzech dniach przyszedł do mnie chiński funkcjonariusz i zapytał, co się stało. Wszystko mu opowiedziałam.
 - Incydent z mięsem, to jedno – powiedział. – Pobicie kucharki i podniesienie ręki na strażniczkę, to zupełnie inna sprawa. Spędziłaœ w więzieniu dwanaœcie lat, ale nie zachowywałaœ się przyzwoicie nawet przez chwilę. Uważaj, masz łeb jak z kamienia. Ty się nigdy nie zmienisz. Mówię, uważaj. Jeżeli jeszcze raz podniesiesz rękę na funkcjonariusza, przesšdzisz o swoim losie i dostaniesz kulę w łeb.
Spędziłam w izolatce cały tydzień. Oczywiœcie, nie wróciłam już do pracy w kuchni, tylko prosto na pole.
Ale dwa wyrwane przez mnie języki zostały w noworocznej zupie. Wszystkie więŸniarki dziękowały mi za to, co zrobiłam. Wszystkie współczuły mi kary. Przynajmniej miały szczęœliwe œwięta.

W latach 1972-73 pracowałam przy wyrębie lasu na granicy Lithangu i Minjag Rangakha. Zawożono nas tam o œwicie, a wieczorem wracaliœmy do więzienia. Do kobiet należało zbieranie gałęzi na opał. Wtaczałyœmy też na ciężarówki pnie, czasem bardzo duże, które nie nadawały się do wywiezienia do Chin.
W lasach roiło się od Chińczyków, zwykłych cywili, którzy też wycinali sobie drzewa. W ten sposób, z różnych kierunków, karczowano całe lasy. Tybetańskich więŸniów odseparowano od chińskich drwali.
Prawdę mówišc, próbowano też sadzić nowe drzewa, ale sadzonki wymagały dużo wody. Kiedy przestawało padać, po prostu usychały.
Z drewna robiono też węgiel, palšc powoli pnie w ogromnych stosach. WięŸniowie wykonywali najgorsze prace, a kobiety zbierały gałęzie.
Wszystkie drogi blokowały cišgnšce się w nieskończonoœć kolumny ciężarówek. Głównie wojskowych. Przyjeżdżały do Tybetu z amunicjš i zaopatrzeniem dla wojska, a wracały wyładowane naszym drewnem. W więzieniu musiałyœmy cišć drewno na opał. Było to bardzo trudne. Ršbanie starych pni wymagało wielkiej siły. Robiłyœmy to przy pomocy siekier, klinów i ciężkich, drewnianych młotów. Strażniczki nie pozwalały nam na żadne przerwy. Miałam ręce w pęcherzach.

W 1974 roku skończył się mój szesnastoletni wyrok, który dostałam w 1958.
 - Dziœ kończy się twój wyrok – powiedziała mi pewnego dnia Nukashi. – Przez wszystkie te lata w Kandze, Darcedo, Gothang Gjalpo i tu, w Szingducza, zachowywałaœ się nieznoœnie. Jestem pewna, iż lubisz myœleć, że gdyby tylko dali ci nóż, wyrżnęłabyœ wszystkich Chińczyków. Dlatego zostaniesz zwolniona na okreœlonych warunkach. Do końca życia będziesz nosić czarnš czapkę.
W owym czasie zwalnianych więŸniów nazywało się „czarnymi czapkami”. Oznaczało to całkowity brak swobody poruszania. Trzeba było uważać na każde słowo i, często, przedstawiać cotygodniowe sprawozdanie władzom. Byłym więŸniom wypłacano też minimalne stawki.
 - Twoje złe zachowanie – cišgnęła Nukashi – boli nie nas, a ciebie. Popatrz tylko na Lhamo Co – więŸniarkę z oddziału czwartego. – Poszła siedzieć za to, co ty. Ale że nas słuchała, wróciła do społeczeństwa. Z tobš tak nie będzie.
 - Pewnie traktujesz mnie inaczej, bo ukradłaœ nasze mięso – odparłam. – Jako więzień pracowałam w wielu miejscach. Znam ludzi, którzy mi pomogš, jeœli będziesz się mnie czepiać. Twoich przełożonych może zainteresować informacja o tym, kto tu kradnie.
 - Uważaj, co mówisz – warknęła Nukashi. – Dowiem się o wszystkim. Powiem też innym funkcjonariuszom o twojej niesubordynacji – sprzeczałyœmy się jeszcze chwilę i na tym skończyła się nasza rozmowa.

Przeniesiono mnie do Mafutry, gigantycznego młyna. Formalnie nie było to więzienie, ale lemi rukha – „brygada robocza”. Największa różnica polegała na tym, że nie zamykali drzwi. I nie trzeba było wypróżniać się w celi. Przy robocie nie pilnowali nas uzbrojeni strażnicy, tylko funkcjonariusze w cywilu.
W cišgu dnia więŸniowie – nadal nimi byliœmy, nie mieliœmy przecież żadnej swobody – pracowali w młynie. Większoœć – a było nas tam pięćdziesišt, szeœćdziesišt osób; sami Tybetańczycy, byli skazani – pakowała mškę w worki. Potem trzeba je było zważyć.
Warunki były inne, bo znikli strażnicy. Mogliœmy też odpoczywać, o ile udało się nam zejœć z oczu Chińczykom, którzy mieli nas pilnować. Nazywaliœmy ich „szakalami”. Ktoœ wołał: „idzie szakal”, i wszyscy udawali, że pracujš. Na hasło: „szakal poszedł”, zaczynaliœmy się obijać.
Przez szesnaœcie lat, jakie spędziłam w więzieniu, dawali mi ustawowe 2,05 yuana miesięcznie. Było to tyle, co nic, ale mogli twierdzić, że więŸniowie sš wynagradzani za pracę.
W Mafutrze płacili nam 29 yuanów miesięcznie. Musiałam się z tego utrzymać – potršcali za pršd, jedzenie i czynsz.
Rano dostawaliœmy ryżowš zupę, a po południu momo albo warzywa, czasem ryż z warzywami. Wieczorem jedliœmy coœ w rodzaju thukpy, zupy z kluskami. Jedzenie było na kartki. Trzeba było z nimi uważać, bo jak się przejadło przydział, chodziło się z pustym brzuchem. Nawet przy stole musieliœmy przestrzegać chińskich norm.
W młynie, ma się rozumieć, zawsze dało się ukraœć trochę campy. Mški nigdy nam nie brakowało. Spaliœmy w pięcioosobowych salach. Nadal bez łóżek i koców.
Po roku przenieœli mnie do Watry – brygady roboczej, produkujšcej cegłę. Tu kopałam glinę.
Tam, gdzie mnie skierowano, wędrowały ze mnš moje akta. Władze nowego więzienia musiały przecież zapoznać się z moim „dorobkiem”. Z Mafutry do Watry przesłano też długi list. Strażnik rzucił nań okiem i mruknšł: „No, mamy tu poważnš sprawę”. I już wiedziałam, że będš mieli na mnie oko.
Funkcjonariusze brygad roboczych nie nosili mundurów, ale też nie byli cywilami. Każdy nosił broń.
Pewnego dnia wysłano mnie z grupš mężczyzn do lasu.. Każdy miał przynieœć szeœć gjama opału – jakieœ trzysta kilogramów. Potrzebowali drewna do wypalania cegieł. Wieczorem wracaliœmy do więzienia. Towarzyszył nam kucharz, który gotował herbatę w dwóch kotłach – dla funkcjonariuszy i dla więŸniów.
W tutejszym lesie rosły wštłe drzewka. Œcinaliœmy je sierpami. Doœwiadczeni mężczyŸni ostrzyli swoje narzędzia i jednym uderzeniem œcinali trzy drzewka. Ja potrzebowałam co najmniej dwóch uderzeń na pieniek. Œcięte drzewka wišzano w snopki i ładowano na taczki.
Pracowaliœmy na stromym, trudnym stoku. MężczyŸni poruszali się zygzakiem, ale ja nie znałam tego systemu i cięłam po linii, co sprawiało, że cišgle padałam. Miałam ogromny problem z wyrobieniem normy. Kiedy strażnik nie patrzył, pożyczałam drzewka z cudzych stert. Moi towarzysze starali mi się pomagać, ale czasem nie wyrabiałam normy.
Po powrocie do więzienia ważyliœmy drewno. Jeœli nie zrobiłam normy, wieczorem poddawano mnie krytyce na wiecu reedukacyjnym.
 - Dlaczego nie wyrobiłaœ normy? – pytał Chińczyk.
 - Jestem jedynš kobietš w męskiej brygadzie. Nie umiem cišć tak szybko. Tyle.
 - Łżesz. Uchylasz się od pracy. Jak podnosiłaœ rękę na Komunistycznš Partię Chin, nie narzekałaœ na brak sił. A teraz jesteœ za słaba, by cišć drzewa.
To był dla mnie trudny czas. W cišgu dnia bałam się o normę, a wieczorem lżono mnie i upokarzano na oczach wszystkich więŸniów.
Pamiętam, że raz spadłam z taczkš z deski, którš wjeżdżaliœmy na ciężarówkę. Strażnicy cieszyli się jak dzieci.
Wtedy też poznałam Rinczena Samdruka. Pomagał mi, gdy miałam trudnoœci, choć strażnicy próbowali mu tego zabraniać.
 - Wiecie chyba, że kobiety sš słabsze od mężczyzn – odpowiadał. – Dlaczego skierowaliœcie jš do lasu? Czemu nie robi tego, co inne kobiety?
W końcu dostałam nowy przydział. Nosiłam kamienie na budowę.

WięŸniowie z brygad roboczych, którzy nie narazili się Chińczykom, mogli po trzech latach pojechać na miesišc do domu. Jeżeli komuniœci mieli jakieœ zastrzeżenia – na krócej.
Dostałam w końcu zezwolenie na odwiedzenie krewnych. Miałam wrócić po piętnastu dniach. W tym czasie w Watrze pracował też Phuba, mšż mojej najstarszej siostry.
 - Nie zapominaj, że mamy tu Rinczena Samdruka i Phubę. Jeżeli nie wrócisz, zostanš ukarani – ostrzegł mnie strażnik.
Dostałam przepustkę, którš miałam okazać natychmiast po przyjeŸdzie do Lobaszy.
Gdy dotarłam na miejsce, lokalny urzędnik przeczytał dokument, który mówił ile lat spędziłam w więzieniu i opisywał moje „zachowanie”.
 - Przez te piętnaœcie dni – powiedział – nie wolno ci z nikim rozmawiać o żadnych drażliwych sprawach. Jeżeli coœ się tu stanie, jeœli ludzie zacznš gadać o polityce, zostaniesz pocišgnięta do odpowiedzialnoœci.
Kiedy wreszcie dojechałam do Kandze, nie poznałam moich rodzinnych stron. Klasztory leżały w gruzach. I nie było niemal nikogo, kogo znałam w 1958 roku. Tych, którzy byli wtedy dziećmi, po prostu nie poznawałam.
Z naszej tajnej grupy zostało ledwie pięć kobiet. Pewnej nocy przyszły się ze mnš zobaczyć. Wylałyœmy morze łez, opowiadajšc sobie nasze historie.
Cišgle myœlałam o synku, który musiał już być dorosły. Bałam się, że Chińczycy mogli go wywieŸć do Chin. Wypytywałam wszystkich, ale jedynš odpowiedziš były nieodmiennie łzy. Prawdę powiedział mi w końcu Nima – ten, który przyniósł mi jedzenie do Gothang Gjalpo.
 - Proszę, przestań się zadręczać. Po twoim aresztowaniu wszyscy próbowali go pocieszyć, ale on nikogo nie słuchał. Nie mogliœmy go powstrzymać. Rzucił się do rzeki.
Kilka lat póŸniej, już po prawdziwym zwolnieniu, nadal próbowałam poznać szczegóły, ale nikt nie chciał mi tego powiedzieć. Wszyscy bali się, że przysporzy mi to tylko dodatkowych cierpień.
Do tej pory nie wiem, co się właœciwie stało. Mój synek nie umiał się uporać z obrazem bitej, uprowadzanej matki. Cišgle wołał mnie i płakał. Nikt nie umiał go pocieszyć. Nie chciał jeœć. Próbowali go zatrzymać, ale gryzł po rękach, i wreszcie uciekł. Ludzie nie wiedzieli, co się z nim stało, póki nie znaleŸli go na brzegu rzeki. Wszystko to trwało kilka dni.
Byłam mocno zwišzana z matkš. Bardzo jš kochałam. Ona też odeszła. Po moim aresztowaniu Chińczycy skonfiskowali nasz dobytek. Większoœć braci i sióstr wtršcono do więzień. Matka została sama z pustymi rękoma. Nie miała żywnoœci, nie miała naczyń, nie miała narzędzi, nie miała nic. Sšsiedzi próbowali jej pomagać, ale wkrótce umarła z głodu.
Mój brat Uczo – uwięziony z naszymi przywódcami – też umarł z głodu. Do końca trzymali ich w tym samym budynku. Podzielił los moich towarzyszy z Gathong Gjalpo. Oczywiœcie, nasza rodzina nie była wyjštkiem. W tym okresie zmarły z głodu tysišce Tybetańczyków.
Najstarszy syn mojej drugiej matki, Czoklej, przeszedł thamzing w Kandze. Okładano go kolbami karabinów. Musieli mu uszkodzić wštrobę, bo wkrótce potem umarł.
Nasza siostra Bhumo, żona straconego na moich oczach Pemy Gjalcena, oszalała z rozpaczy i umarła.
Taki los spotkał naszš spokojnš, przecudnš krainę. Moje matki, troje rodzeństwa i troje najbliższych krewnych spoczywajš obok siebie. Chińczycy zabronili mi chodzić na cmentarz, ale byłam gotowa na każdš karę.
Pewnej nocy zakradłam się tam z bratem. Rozpaliliœmy małe ognisko i zaczęliœmy rozmawiać. Klęczšc przed grobami najbliższych, złożyłam œlubowanie:
 - Wszyscy umieraliœcie w męczarniach. Ja cierpiałam przez całe lata w chińskich więzieniach. Kiedy do naszego kraju wróci Dharma, kiedy wróci do nas Jego Œwištobliwoœć, odkopię wasze koœci i odprawię dla was ostatnie rytuały.
Nie mogłam zrobić nic innego. Brat bał się, że nie udŸwignę tego brzemienia. Nalegał, więc szybko opuœciliœmy cmentarz.
Mieszkałam w domu Nimy, który cišgle prosił mnie, bym nie zadręczała się wspomnieniami. Bał się o moje zdrowie.
Córka, która miała cztery miesišce, gdy mnie zabierano, przeżyła. Wychowała jš, razem z własnš córkš, moja przyjaciółka Dolma. Nazwała jš Rinczen Khandro.
Brat zaprowadził mnie do niej i powiedział tylko: „twoja matka”. Popatrzyłyœmy sobie w oczy. A potem powoli podeszłyœmy do siebie. Kiedy spotkały się nasze dłonie, po twarzy Rinczen Khandro popłynęły łzy.
Opowiedziała mi, że kiedy była mała, w naszym regionie mieszkała kobieta imieniem Adhi. Pomyœlała, że to musi być jej mama, i poszła do niej.
 - Nie, strasznie mi przykro, ale nie jestem twojš mamš – usłyszała. – Twoja mamusia jest w więzieniu, ale wkrótce do ciebie wróci – i tak moja córka dowiedziała się gdzie jestem, a potem dostała miskę najlepszego jedzenia.
Kiedy byłyœmy same, brała mnie za rękę i mówiła: „Mam wreszcie prawdziwš mamę”. Starałam się dodać jej otuchy. Nie opowiadałam o tym, co przeszłam. Nie chciałam jej zaszczepiać nienawiœci do Chińczyków, bo wiedziałam, że tylko przysporzę jej cierpień. Powtarzałam, że nie ma się czym martwić, bo zaraz do niej wrócę.
Brat powiedział mi, że umawiajš œlub Rinczen Khandro z chłopcem z sšsiedztwa, który był synem mojej przyjaciółki. Wyraziłam zgodę. Pobrali się po moim wyjeŸdzie. Teœciowa była dla niej bardzo dobra i traktowała jš jak własnš córkę. Sš naprawdę szczęœliwš rodzinš.
Stare przyjaciółki powiedziały, że odwdzięczš mi się za to, że wzięłam na siebie całš winę, żeby je chronić. Obiecały, że jeżeli zechcę wrócić w rodzinne strony, będš się mnš opiekować do końca życia. Przyprowadziły nawet swoich synów i powiedziały, że jeœli coœ się im stanie, majš się zawsze o mnie troszczyć. Zgodnie ze starš tradycjš Khampów, każdy z tych młodych mężczyzn brał mnie za rękę i œlubował opiekować się mnš, gdy zostanę wreszcie zwolniona.
Spotkałam się też z Ugjenem, starym służšcym, który przyprowadził policjantów do mego namiotu. Wiedziałam, że nie miał złych intencji i po prostu wykonywał rozkazy Chińczyków. Dobrze go znałam. Kiedy zawišzałyœmy nasze tajne stowarzyszenie, często przekazywał nam wartoœciowe informacje o Chińczykach.
Był już bardzo stary. Siedział tylko, recytujšc modlitwy i mantry. Powiedział, że po moim aresztowaniu odchodził od zmysłów. Wcišż œnił mu się mój synek, kurczowo wczepiony w poły mojej czuby.

Nadal nie mogliœmy praktykować naszej religii. Nie ostał się żaden klasztor. Chińczycy zlikwidowali całš Sanghę – wszystkich mnichów i mniszki. Elita Tybetu odeszła.
Ci, którzy przetrwali, mieli tylko jednš nadzieję: Jego Œwištobliwoœć i naszš diasporę. Wszyscy modlili się o nadejœcie lepszych czasów i społecznoœć emigracyjnš.
Po piętnastu dniach musiałam wracać do więzienia. Znałam przecież konsekwencje.
Z Lobaszy do Watry jechałam autobusem półtora dnia. Po drodze mijałam miejsca, które na zawsze wryły się w mojš pamięć. Tu mnie aresztowano, tędy wlokła mnie policja, a tam po raz ostatni widziałam mego synka. Myœlałam, że pęknie mi serce.
A wody rzeki Singczu toczyły do Chin tysišce, miliony pni naszych drzew.

Kiedy wróciłam do Watry, szwagier zasypał mnie pytaniami o naszych bliskich. Był już stary, starałam się więc go oszczędzać. Sama nie umiałam się uporać z tym, co usłyszałam. Pogršżałam się w depresji. Nie mogłam pracować.
Przyjaciele błagali, żebym się otrzšsnęła. W końcu przyszedł Chińczyk i zapytał, kto mnie namówił do niestawienia się w pracy.
 - Nikt mnie do niczego namawiał – odparłam. – Po prostu zobaczyłam na własne oczy, co stało się z naszym krajem. Wczeœniej myœlałam, że jeœli będę wypalać wasze cegły, nosić kamienie, œcinać drzewa, to pewnego dnia zobaczę się z matkš, dziećmi, braćmi i siostrami. Teraz znam już prawdę. Wszystkich ich zabiliœcie albo zagłodziliœcie na œmierć. Doœć tego. Nigdy więcej nie będę dla was pracować.
Chińczyk odwrócił się do więŸniów i kazał im zawlec mnie do pracy. Nikt się nie ruszył.
 - Nic mi nie zostało – dodałam. – Możecie mnie zabić. Nie dbam o to. Róbcie, co chcecie.
 - Lepiej jš zabijcie – krzyknšł mój szwagier. – Ona widziała to wszystko na własne oczy.
Naprawdę traciłam zmysły. Nie potrafiłam uporać się z tym, co usłyszałam i zobaczyłam. Dostawałam ataków histerycznego œmiechu. Potem całymi dniami płakałam. Zaczynałam œpiewać i nie mogłam usiedzieć w jednym miejscu. Musiałam być w cišgłym ruchu. Moi towarzysze płakali i mówili, że oszalałam.
W pobliskim obozie trzymali jednego z uczniów Dziamjanga Khjence Rinpocze. Lama był już bardzo stary. Pilnował, żeby więzienne krowy nie wchodziły w szkodę. Rinczen Samdruk i szwagier zaprowadzili mnie do niego. Siedzšc tak samotnie na œrodku pola, przypominał stracha na wróble. Byłam w histerii: to œpiewałam, to œmiałam się, to znów płakałam.
 - To takie smutne – powiedział lama. – Tyle wycierpiała, żeby tak skończyć.
Zapalił laskę kadzidła, które robił ze specjalnych ziół, i przykładał jš do różnych punktów na moim ciele: głowie, plecach, ramionach. Było to bardzo bolesne, ale gdy skończył, poczułam niezwykłš ulgę.
Po miesišcu zaczęłam odzyskiwać kontrolę nad własnym umysłem. Po przypalaniu miałam bšble, które nie chciały się goić, ale psychicznie czułam się znacznie lepiej. Przestałam płakać i zanosić się histerycznym œmiechem. Mogłam wreszcie usišœć i odpoczšć.
Pewnego dnia odwołano pracę i wezwano nas na wiec.
 - Adhi jest złš kobietš – powiedział Lo Kasu, naczelnik z Watry. – Przez tyle lat próbowaliœmy jš reedukować. Ale ona nie chce się zmienić. Teraz udaje, że zwariowała. Œmieje się, płacze, œpiewa, a nawet mówi, żebyœmy jš stracili. Od dziœ żaden więzień nie może rozmawiać ani utrzymywać z niš żadnych kontaktów. Adhi jest złym elementem.
Moi przyjaciele nie zamierzali jednak słuchać tych poleceń. Byli dla mnie bardzo dobrzy. Kiedy dzielono nas na kilkunastoosobowe grupy robocze, mówili tylko, żebym się niczym nie przejmowała i dobrze odpoczęła. Miałam wrażenie, że stojš za mnš murem.
Kiedy moi bliscy dowiedzieli się o wszystkim, zaczęli przysyłać mi jedzenie, mięso, masło i ser. Było tego tyle, że starczyłoby dla kilku osób.
W 1976 roku – już po załamaniu – przyjechała do mnie córka. Dowiedziała się, że jest ze mnš kiepsko. Powoli dochodziłam do siebie i musiałam wrócić do pracy. Córka poszła do komendanta i powiedziała mu, że skoro Ÿle się czuję, zastšpi mnie w pracy. Zgodzili się. Khandro pracowała za mnie przez dwadzieœcia dni, dajšc mi czas na odzyskanie sił.
Kiedy powiedzieli jej, że musi wracać, strasznie płakała. Przytuliłam jš i powiedziałam:
 - Nukashi, wstrętna, tłusta chińska strażniczka, ostrzegała mnie kiedyœ, żebym nie zatruwała umysłów moich dzieci „złym myœleniem”. Mówiła mi: „Powtarzaj dzieciom, że Chińczycy sš dobrzy. Nie waż się gadać im o tym, co było w więzieniu. Nie zatruwaj ich swoimi ideami”.
Khandro otarła łzy i wyszeptała:
 - Mamusiu, nie musisz mi opowiadać o chińskich zbrodniach. Wiem, co ci zrobili. I wiem, że nie wolno nam o tym zapomnieć. Opowiem o tym moim dzieciom, a one swoim. Przez te dwadzieœcia dni nasłuchałam się opowieœci ludzi, którzy muszš tu pracować. Żaden Chińczyk nie będzie kontrolował moich myœli. Nigdy nie zapomnę, że moja matka należy do garstki Tybetańczyków, którym udało się przeżyć. Nigdy nie zapomnę o tysišcach pomordowanych, zagłodzonych i zamęczonych na œmierć. Niech robiš, co chcš, mój umysł należy do mnie.
Powiedziała, że najgorsze było to, że nie miała nikogo, kogo mogłaby nazwać matkš. Inne dzieci miały matki i cišgle o nich opowiadały, a ona była sama. Ilekroć słyszała słowo „matka”, serce podchodziło jej do gardła.

W regionie Minjag Rangakha jest wysoka œwięta góra Sza Dzara. U jej podnóża znajduje się wielkie jezioro. Pewnego dnia w 1975 roku na œrodku tego jeziora pojawił się czarny namiot koczowników. Chińczycy oniemieli. Nikt nie umiał wytłumaczyć tego niezwykłego zjawiska. Stali tak z rozdziawionymi gębami i tylko patrzyli przez te swoje lornetki. A namiot nagle znikł i w jego miejsce pojawił się ogromny zielony lotos.
Tybetańczycy nie posiadali się ze szczęœcia. Wszyscy modlili się na brzegu jeziora o powrót Dharmy do Tybetu, przynosili białe szarfy i inne ofiary. Wierzyliœmy, że to znak, iż Jego Œwištobliwoœci wróci już wkrótce do wolnego kraju. Rok póŸniej umarł Mao.
Chińczycy byli tak przerażeni manifestacjš uczuć Tybetańczyków, że postanowili zbombardować czarodziejski kwiat. Ludzie zbierali jego szczštki – przypominały trawę – i traktowali je jak relikwie.

W 1979 roku Chińczycy ogłosili tak zwanš „liberalizację”. Do Tybetu zaczęli przyjeżdżać uchodŸcy i cudzoziemcy. Wpuszczono nawet wysłanników Jego Œwištobliwoœci, którzy mieli zbadać sytuację w Tybecie. Tuż przed przyjazdem pierwszej delegacji zwołano naszš brygadę i ogłoszono, że nie będzie już czarnych czapek, a wszyscy więŸniowie zostanš zwolnieni.
Za kratami mieli zostać tylko „reakcyjni przywódcy” i „podżegacze”, gdyż obawiano się ich wpływu na „masy”. Wypuœcili wtedy połowę więŸniów z Watry.
Mieszkańcom regionu powiedziano, że w dniu wizyty delegatów majš się ubrać w czyste tybetańskie stroje, nosić młynki modlitewne i „zachowywać tak, jakby wybierali się na piknik: tańczyć i œpiewać”.
Podobne instrukcje wydano więŸniom. Mieliœmy zrzucić chińskie uniformy i stawić się na wiecu.
 - IdŸcie na wiec – powiedziałam wieczorem Rinczenowi i szwagrowi. – Ja będę udawać, że jestem chora, i zostanę w obozie. Muszę, po prostu muszę spotkać się z delegatami i powiedzieć im, co mnie spotkało.
Obaj przekonywali mnie, że to nierealne. Mówili, że takich delegacji będzie więcej i że jeszcze zdšżę opowiedzieć mojš historię. Obawiali się, że spotka mnie surowa kara.
Ale ja się uparłam. Następnego dnia poszli więc na wiec i powiedzieli Chińczykom, że jestem chora i nie mogę jeœć, a ci kazali dobrze mnie zamknšć.
Udało mi się jednak wyœliznšć z obozu. Pobiegłam do głównej drogi, na której wkrótce pojawiła się kolumna samochodów. Starałam się je zatrzymać – wydaje mi się, że dostrzegłam twarz Lobsanga Samtena, starszego brata Jego Œwištobliwoœci – ale nawet nie zwolniły. Lobsang Samten zdšżył do mnie pomachać i auta znikły za zakrętem.
Ludzie mówili mi potem, że byli na wiecu i widzieli brata Jego Œwištobliwoœci.
 - Chińczycy kazali nam nałożyć tybetańskie ubrania, nosić różańce i młynki, ale przecież sami wszystkie je zniszczyli. W całej okolicy nie ma nawet jednej czuby. Ale jesteœmy szczęœliwi, bo widzieliœmy brata Jego Œwištobliwoœci.
Przed przyjazdem delegatów Chińczycy kazali Tybetańczykom szybko odbudować widoczne z szosy œciany klasztorów. Dobrze płacili. Na klasztory, których nie było widać, nie dali nawet grosza.
Na wieœć o odbudowywaniu klasztorów do władz zaczęli zgłaszać się mieszkańcy innych wiosek po œrodki na odbudowę lokalnych œwištyń. Oczywiœcie wrócili z kwitkiem.
Chińczycy nie zamierzali też przywracać klasztorom ich dawnej œwietnoœci. Kazali tylko uprzštać ruiny i odbudować jakieœ małe kapliczki. Dla starych ludzi miało to jednak ogromne znaczenie. Ponieważ ze œwištyń nie zostało dosłownie nic, pospiesznie lepiono gliniane posšgi i ozdabiano œciany nowymi malowidłami lub zdjęciami.
Zabito wszystkich mnichów, lamów i tulku, kaplice stały więc puste. Z szosy mogły wyglšdać na klasztory, ale w istocie były tylko kolorowš fasadš.
Wszyscy, którzy je odwiedzali, zaczynali płakać, bo w niczym nie przypominały œwištyń niepodległego Tybetu. To były tylko œciany – bez wspaniałych posšgów, bez ołtarzy, bez malowideł, bez mnichów. Oglšdajšc je, czuliœmy się równie pusto.

Moja córka była już mężatkš.
 - Trzeba cię jakoœ wycišgnšć z tej „brygady roboczej” – powiedziała. – Musisz do nas wrócić. Ani ty, ani wujek, ani Rinczen Samdruk nie będziecie już pracować. Zaopiekujemy się wami.
Wymyœliliœmy, że poprosimy mego brata z Nepalu, by napisał list, że chce mnie odwiedzić. Tak też się stało. Brat pytał w liœcie, co robię w więzieniu, skoro władze twierdzš, że wszyscy zostali już zwolnieni. „Przyjeżdżam do ciebie do Lobaszy”, kończył. Napisał też bezpoœrednio do władz w Kandze, które natychmiast poleciły tym z Darcedo puœcić mnie do domu na spotkanie z bratem.
W owym czasie Chińczycy tršbili, że wypuœcili wszystkich więŸniów. Zależało im na powrocie tybetańskich uchodŸców, by pokazać œwiatu, że w Tybecie panuje normalna sytuacja. Komuniœci znaleŸliby się w kłopotliwej sytuacji, gdyby mój brat musiał odwiedzać mnie w więzieniu.
List bardzo mi pomógł. Dzięki niemu i wpływom kilku Tybetańczyków z lokalnej administracji zostałam w końcu zwolniona z Watry w 1985 roku.
Czekała mnie jeszcze rozmowa z Tsu Sogje – naczelnikiem wszystkich więzień w naszym regionie.
 - Wracasz do domu – usłyszałam. – Jak rozumiem, nie przekonano cię do naszych idei. Przez dwadzieœcia siedem lat nie poddałaœ się reedukacji. Chcesz – możesz się nadal opierać. To tak, jakbyœ rzucała sobie w nogę kamieniem. Nam nic to nie szkodzi. Przyjeżdża twój brat. Nie wolno ci opowiadać mu, nie wolno ci opowiadać nikomu, o głodzie, egzekucjach itd. Gęba na kłódkę. Dowiemy się, jeœli zaczniesz gadać. Wszędzie mamy swoich ludzi. Spróbuj tylko, a już nigdy nie zobaczysz ani brata, ani córki, ani przyjaciół i krewnych.
Dostałam zaœwiadczenie o zwolnieniu, które miałam oddać władzom w Lobaszy. Razem ze mnš zwolniono Rinczena Samdruka. Szwagier wyszedł wczeœniej.
Kiedy dowiedziałam się, że mnie wypuszczš, zorganizowałam przyjęcie dla przyjaciół. W Watrze zostało jeszcze około czterdziestu więŸniów. Mieliœmy wspólnš salę, w której mogliœmy urzšdzać takie uroczystoœci. Modliliœmy się o szybkie spotkanie i przysięgaliœmy sobie pomoc.
 - Wyglšda na to, że nadeszły lepsze czasy – powiedziałam przyjaciołom. – Nie wiem, kiedy wróci Jego Œwištobliwoœć, ale jego brat był w naszym regionie. Odbudowano kilka klasztorów. Nie zapominajmy jednak o tysišcach naszych braci, którzy nie mieli tyle szczęœcia, co my. Ja nie zapomnę o nich nigdy. Jeżeli nadarzy się okazja, opowiadajmy, opowiadajmy o nich dzień i noc, każdemu, kto zechce nas wysłuchać.
Wszyscy złożyli tę przysięgę.
W pierwszej chwili nie posiadałam się ze szczęœcia. Byłam wolna! Moja radoœć nie trwała jednak długo. Miałam wrażenie, że stoję przed potężnš, kamiennš œcianš. Straciłam matkę, straciłam synka, straciłam braci i siostry. Nie poznawałam własnego kraju. Niemal nikogo nie znałam. Czułam w sobie pustkę. Powrót do domu napawał mnie jednoczeœnie szczęœciem i przejmujšcym smutkiem.

Po przyjeŸdzie do Lobaszy udałam się natychmiast do biura komisarza dystryktu, który uważnie przeczytał mój list. Przypomniał mi o zasadzie milczenia i powiedział, że nie chce słyszeć, iż mówiłam to czy tamto. Żadnych rozmów o więzieniu, z nikim.
 - W normalnych okolicznoœciach wypuszczamy tylko tych, którzy zaakceptowali komunizm i stali się dobrymi obywatelami. Niestety, twój przypadek jest najwyraŸniej inny – powiedział na zakończenie.
Przyjaciele powiedzieli mi, że tuż przed moim powrotem zwołano wiec.
 - Wkrótce przyjedzie tu Adhi – ogłoszono. – Z pozoru wydaje się zwykłš kobietš, ale w istocie jest elementem, który próbuje podkopywać zaufanie do partii i podżegać przeciwko rzšdowi. Miejcie się na bacznoœci! Pamiętajcie, że spoczywa na was obowišzek informowania o wszelkich wywrotowych działaniach, reakcyjnych sloganach itd.
Wszyscy prosili mnie, żebym bardzo uważała. Nawet córka mówiła, że byłoby lepiej, gdybym nie wychodziła z domu. Miałam po prostu „odpoczywać”.
Całe to chińskie gadanie zaciekawiło, ma się rozumieć, dzieci, które strasznie chciały zobaczyć, jak wyglšda ta „zła kobieta”. Widok staruszki, która niczym nie różniła się od ich babć, najwyraŸniej je rozczarowywał.
Wszystko to nie powstrzymało najbliższych przyjaciół, którzy odwiedzali mnie i przynosili rozmaite upominki. Niczego przed nimi nie ukrywałam. Z obcymi byłam ostrożna, ale gdy wydawało mi się, że ktoœ jest godny zaufania, mówiłam całš prawdę.
Prawdę mówišc, nocami przychodzili do mnie nawet ci Tybetańczycy, którzy pracowali dla chińskich władz. Mówili, że wiedzš, co przeszłam, i uważajš mnie za prawdziwš patriotkę. Wszyscy oni mieli w domach ołtarze ze zdjęciami Mao i innych przywódców. Tyle że pod nimi ukrywali zdjęcia Jego Œwištobliwoœci i to dla Niego palili kadzidło i nalewali ofiarnš wodę do mosiężnych miseczek.
Mówili, że sš dumni, iż Chińczycy nie zdołali mnie złamać przez dwadzieœcia siedem lat i zmienić na własnš modłę.
 - Pracujemy dla nich – powiadali – ale tylko dlatego, że trzeba jakoœ zarobić na życie. Musimy utrzymywać rodziny, nie mamy wyboru.
Zdawali sobie sprawę, że każda wzmianka o niepodległoœci Tybetu musi zaprowadzić ich do więzienia. Podkreœlali jednak, że sš Tybetańczykami, a nie Chińczykami. Całš nadzieję pokładali w Jego Œwištobliwoœci i wierzyli w nadejœcie lepszych czasów. Naprawdę mi pomagali. Bez nich nie wydostałabym się z Tybetu. To oni załatwili mi paszport.
Poszłam z listem brata do okręgowego biura w Kandze i powiedziałam, że chcę pojechać po niego do Nepalu. Chińczycy natychmiast odparli, że nie ma takiej potrzeby i że mogę wysłać któregoœ z siostrzeńców.
To tybetańscy urzędnicy przekonali w końcu Chińczyków, że wydajšc mi paszport, wyœwiadczš przysługę Komunistycznej Partii Chin, gdyż powrót mego brata będzie zwycięstwem ChRL i porażkš „Dalaja”.
 - Co zamierzacie powiedzieć bratu? – pytali mnie Chińczycy.
 - Że powinien wrócić do rodzinnego domu, do najbliższych, których nie widział tyle lat. Sytuacja jest dobra. Nie ma powodu zostawiać koœci w obcej ziemi. To właœnie mu powiem – moi tybetańscy przyjaciele naprawdę dobrze przygotowali mnie do tej rozmowy.
 - W takim razie możecie jechać – orzekł chiński oficer i zaczšł recytować długš listę gróŸb i ostrzeżenie, która znałam już na pamięć.
Tym razem były też obietnice: dobrej renty, przekreœlenia dawnych win, œwiętego spokoju. Ja tylko przytakiwałam.
Niemniej paszport z Kandze trzeba było jeszcze podstemplować w Darcedo. Nie było to łatwe, ale mogłam liczyć na pomoc wielu życzliwych mi osób. Udało się im przekonać Chińczyków, że na pewno nie zostawię córki i krewnych i – ku chwale partii – sprowadzę do domu brata.
Majšc pieczštkę, musiałam pokonać ostatniš przeszkodę: brak pieniędzy. Wyszłam z więzienia z pustymi rękami. Dawni współwięŸniowie i tybetańscy urzędnicy zadbali jednak i o to.
Prosili tylko o jedno: „O dzieci, jak każe tradycja, zadbamy sami i przekażemy im całš prawdę o losie, jaki zgotowali nam Chińczycy. Ale mamy tylko gołe pięœci przeciwko chińskim karabinom i czołgom. Ty musisz powiedzieć prawdę wolnemu œwiatu i, przede wszystkim, Jego Œwištobliwoœci”. Miałam wrażenie, że mówiš jednym głosem.
Sama też nie pragnęłam niczego innego.
Spotykaliœmy się w nocy. Nie ma Tybetańczyka, który nie ucierpiałby z rak Chińczyków. Ludzie przychodzili i opowiadali mi swoje historie, bym przekazała je œwiatu. Każdej opowieœci towarzyszyło morze łez. Trzymaliœmy się za ręce, dotykaliœmy czołami, każdy żegnał mnie pocałunkiem.
Nadszedł czas pożegnania. Córka tonęła w łzach, ale pocieszałam jš, że dziœ nikt mnie nie zaaresztuje, a jutro ruszę na spotkanie Jego Œwištobliwoœci i w końcu wrócę z bratem. Bałam się jej powiedzieć, że zostanę na wygnaniu. Wiedziałam, że mnie nie puœci.
Wyruszyliœmy z Rinczenem Samdrukiem do Lhasy. Ktoœ załatwił nam przejazdem chińskim samochodem, znacznie szybszym i wygodniejszym od autobusu. Na pokonanie 1.700 kilometrów potrzebowaliœmy około tygodnia. Po drodze mijaliœmy głównie ciężarówki, wyładowane drewnem, leczniczymi ziołami i tybetańskš wełnš.
W stolicy odwiedziłam wszystkie ocalałe œwištynie. Musiałam pomodlić się za pomordowanych krewnych. Poszłam też do Potali, pałacu Jego Œwištobliwoœci, i stanęłam przed pustym tronem, na którym leżała jedna, żałoœnie smutna biała szarfa. Widok tronu, na którym skupiały się wszystkie nadzieje i modlitwy Tybetańczyków, wywarł na mnie przyjmujšce wrażenie.
Spędziłam w Lhasie cztery miesišce, czekajšc na nepalskš wizę. W końcu zrozumiałam, że jedynym sposobem na jej uzyskanie jest łapówka. Nie miałam jednak tylu pieniędzy. Udałam się więc do pewnego lamy i poprosiłam go o mo, wróżbę.
Powiedziałam mu, że mam paszport i nie mogę uzyskać wizy. Zapytałam, czy uda mi się dotrzeć do Nepalu. Lama popatrzył na mnie uważnie, a potem rzucił koœci i odparł:
 - Bez wštpienia bezpiecznie dotrzesz do celu.
Ruszyliœmy więc do granicznego Dramu.
 - Nie macie nepalskich wiz – powiedział chiński strażnik. – Nie wpuszczš was.
 - Jadę tylko po brata, który ma wrócić do Tybetu – odparłam. – Nie zostanę długo. Może jest jakiœ sposób.
 - Spróbujcie dać łapówkę nepalskim żołnierzom, może was puszczš – odpowiedział Chińczyk.
Weszliœmy na most, nazywany Mostem PrzyjaŸni. Za wymalowanš na œrodku czerwonš kreskš był już Nepal. Modliłam się o pomoc do Jego Œwištobliwoœci, Tary i wszystkich bóstw Tybetu. Kiedy podeszłam do kreski, ktoœ chwycił mnie za ramię.
 - Adhi? Przysłał mnie po ciebie twój brat – powiedział Tybetańczyk, którego widziałam pierwszy raz w życiu.
 - Ale ja nie mam wizy, nie wiem, czy mnie wpuszczš.
 - O nic się nie martw, starczy dać im parę groszy.
Nepalscy strażnicy faktycznie dali nam wizy bez żadnego problemu. O północy byłam już w Katmandu, w domu mego brata.
 - Dzugomo, twoja siostra – powiedział tylko nasz przewodnik.
Mój siedemdziesięciodziewięcioletni wówczas brat zerwał się z łóżka i padliœmy sobie w ramiona. Polały się łzy.
Brat zarzucił mnie pytaniami o sytuację w Tybecie. Był już bardzo stary; starałam się nie mówić mu całej prawdy, bo bałam się, że jej nie zniesie.
 - Nie mówmy o tym teraz – powiedziałam. – Ucierpieliœmy nie tylko my dwoje, ale szeœć milionów Tybetańczyków. Teraz jesteœmy jednak tam, gdzie Jego Œwištobliwoœć. Powinieneœ skupić się praktyce Dharmy i modlić o lepszš przyszłoœć.
Nie umiałam go jednak uspokoić. Wypytywał o różnych ludzi. Co słychać u tego, co u tamtego, jak się czuje jego wuj, rodzina... Zaczęłam kłamać. Po prostu nie mogłam powiedzieć mu prawdy. Tego rozstrzelano, tamten zginšł na torturach, a ich bliscy umarli z głodu...
Brat nie miał nikogo. Cały czas poœwięcał praktyce. Modlił się, okršżał stupę. Chodził w brudnych, zawszonych łachach. Rinczen Samdruk i ja doprowadziliœmy go do porzšdku i wkrótce czuł się już lepiej.
Pojechałam z Rinczenem na wykład Jego Œwištobliwoœci do Bennares w Indiach. Zorganizowano audiencję dla nowo przybyłych z Tybetu. Błogosławieństwo Jego Œwištobliwoœci było dla nas największym szczęœciem. Czuliœmy jednak, że musimy spotkać się z Jego Œwištobliwoœciš jeszcze raz, by opowiedzieć mu o wszystkim, co wydarzyło się w naszym regionie. Pojechaliœmy więc do Dharamsali, rezydencji Jego Œwištobliwoœci.
Znaliœmy tylko dwa słowa, zrozumiałe dla Hindusów: „Dharamsala” i „Dalajlama”. Nikt nam nie pomagał w podróży, ale owe słowa okazały się doskonałym przewodnikiem. Na stacjach autobusowych i kolejowych powtarzaliœmy je jak mantrę.
I wreszcie pewnej nocy dotarliœmy do Dharamsali. Było ciemno, nie wiedzieliœmy, gdzie iœć, spaliœmy więc w autobusie. Kiedy otworzyliœmy oczy, zobaczyliœmy Tybetankę, która upewniła nas, że faktycznie jesteœmy u celu.
Nowymi uchodŸcami opiekuje się agenda rzšdu tybetańskiego. Natychmiast nas zarejestrowano i nakarmiono. Dostaliœmy miejsce do spania w rzšdowym schronisku dla nowo przybyłych. Błyskawicznie wyznaczono nam datę prywatnego spotkania z Jego Œwištobliwoœciš. Był paŸdziernik 1988 roku.
Kiedy wpuszczono nas do pokoju Jego Œwištobliwoœci, natychmiast usiedliœmy pod œcianš, tuż obok drzwi. Proœci ludzie, tacy jak my, nie mogš się przecież zbliżyć do kogoœ wielkiego. Jego Œwištobliwoœć musiał wołać nas trzy razy: „Tu, chodŸcie tu”. Kiedy tylko Go zobaczyłam, do oczu napłynęły mi łzy. Pomyœlałam sobie jednak: „Nie czas na płacz. Jestem zobowišzana do poinformowania Jego Œwištobliwoœci o sytuacji w naszym regionie”. Zaczęłam mówić. Czasem emocje brały górę i zalewałam się łzami. Wtedy naszš opowieœć kontynuował Rinczen Samdruk.
Spotkanie trwało półtorej godziny. Kiedy wymieniałam nazwy zrównanych z ziemiš klasztorów i imiona pomordowanych lamów, Jego Œwištobliwoœć bezgłoœnie się modlił. Na koniec poprosiłam Go i, za Jego poœrednictwem, wszystkich wielkich lamów, o modlitwy za tych, którzy umarli z głodu, za tych, którzy ginęli bez tradycyjnych modłów i rytuałów, by ich duchy znalazły spokój. Jego Œwištobliwoœć złożył dłonie.
 
 
 
 

Za: David Patt, A Strange Liberation; Tibetan Lives in Chinese Hands
Snow Lion Publications, Ithaca, Nowy Jork 1992
Copyright Š 1992 David Patt