Chińska Republika Ludowa (ChRL) jest państwem autorytarnym, w którym władzę sprawuje Komunistyczna Partia Chin (KPCh). Członkowie partii zajmujš niemal wszystkie wysokie stanowiska w administracji cywilnej, wojskowej i policyjnej na szczeblu krajowym i regionalnym. Władza najwyższa należy do członków Politbiura (...)
 

 (Tę częœć raportu o Chinach opracowano zgodnie z Ustępem 536(b) Ustawy 103-236. Stany Zjednoczone uznajš Tybetański Region Autonomiczny - dalej: Tybet - za częœć Chińskiej Republiki Ludowej. Zachowanie i rozwój unikalnego dziedzictwa religijnego, kulturalnego i językowego oraz ochrona podstawowych praw tego narodu nadal budzi niepokój.)
 

Poszanowanie praw indywidualnych

 Trudno dokładnie okreœlić stopień pogwałceń praw człowieka w Tybecie, ponieważ rzšd ChRL œciœle kontroluje dostęp tak do samego Tybetu, jak do informacji o nim. Z wiarygodnych raportów wynika jednak, że władze chińskie nadal dopuszczały się poważnych naruszeń praw człowieka w Tybecie – w tym stosowania tortur, arbitralnych aresztowań, uwięzień bez publicznego procesu oraz długotrwałego więzienia tybetańskich działaczy za pokojowe wyrażanie poglšdów politycznych i religijnych. W dalszym cišgu i w coraz większym stopniu, zwłaszcza wiosnš i latem, ograniczano swobody religijne i inne podstawowe wolnoœci. Tybetańczycy organizowali liczne protesty polityczne, również w regionach, które nie należš do TRA.
 Rzšd w jeszcze większym stopniu ograniczał swobody religijne Tybetańczyków; wiosnš i latem władze TRA wprowadzały w regionach miejskich nowe, surowe restrykcje, dotyczšce wielu tradycyjnych praktyk religijnych oraz publicznego manifestowania wiary. Jesieniš, po mianowaniu nowego sekretarza partii, pojawiły się pewne oznaki uspokojenia i złagodzenia represji. W wielu regionach władze lokalne nie narzucały nowych ograniczeń urzędnikom niższego szczebla, studentom i innym. Niemniej surowe restrykcje nadal obowišzywały wyższe kadry i urzędników państwowych. Działania uznawane za medium politycznych protestów nie sš tolerowane; tłumi się je natychmiast przy użyciu siły. Osoby podejrzewane o działalnoœć politycznš przez cały rok były narażone na bezustanne, brutalne przeœladowania. Napływały raporty o więzieniu, torturowaniu i maltretowaniu mnichów i mniszek, o zgonach więŸniów i zamykaniu klasztorów.
 Brak niezależnego dostępu do więŸniów i więzień sprawia, że trudno ocenić zasięg i brutalnoœć pogwałceń praw człowieka [w instytucjach izolacyjnych] oraz faktycznš liczbę tybetańskich więŸniów, niemniej przez cały rok napływały doniesienia o aresztowaniach i innych karach, wymierzanych [Tybetańczykom]. W aresztach i więzieniach nadal przebywa wielu mnichów i mniszek. Wiele takich spraw poruszał Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. Tortur na forum 56. sesji Komisji Praw Człowieka ONZ, która obradowała wiosnš tego roku.
 Z raportów wynika, iż uwięzieni – tak osšdzeni, jak nie osšdzeni – sš często zmuszani do ciężkiej pracy, która szkodzi zdrowiu i, bywa, zagraża życiu. Tybetańczyków zmusza się do pracy w więzieniach, aresztach, obozach reedukacji przez pracę i wszędzie tam, gdzie kieruje się do pracy uwięzionych. Do pracy (np. przy projektach, realizowanych przez władze lokalne) zmusza się – w ramach zobowišzań podatkowych – również Tybetańczyków, którzy nie sš osadzeniu w żadnej instytucji izolacyjnej. Z raportów wynika, że władze dyskryminujš Tybetańczyków w przedsiębiorstwach państwowych i innych firmach. Międzynarodowa Organizacja Pracy uważa swobodę organizowania się i zrzeszania za podstawowe prawo pracowników. W Tybecie, jak i w całych Chinach, korzystać z niego nie można. Według Tibet Information Network (TIN) najbardziej zagrożone sš więŸniarki polityczne, zwłaszcza z lhaskiego Drapczi: od 1987 w więzieniu tym lub tuż po opuszczeniu jego murów umierała jedna na 27 skazanych. Jeœli idzie o więŸniów politycznych, po 1987 roku ginšł jeden na 37. Z ogólnych danych TIN wynika, że w więzieniach Tybetu ginie jeden z 50 więŸniów politycznych.
 Liczne wiarygodne raporty potwierdzajš, że więŸniowie sš torturowani i maltretowani. Władze stosujš rażenie pršdem, krępowanie, zawieszanie oraz inne techniki torturowania i zadawania bólu. Wiele Ÿródeł informowało o biciu i znęcaniu się nad uwięzionymi mniszkami – m.in. 24-letniš Ngałang Sangdrol, którš uwięziono, gdy miała 13 lat, zwolniono po dziewięciu miesišcach i aresztowano ponownie, kiedy miała lat 15. Pod koniec 1998 roku jej wyrok podniesiono po raz trzeci, w sumie do 21 lat, za udział w protestach. Ngałang Sangdrol była wielokrotnie bita za udział w protestach w więzieniu Drapczi; z wiarygodnych raportów wynika, że choć stan jej zdrowia cišgle się pogarsza, nie otrzymuje odpowiedniej pomocy medycznej. Wiarygodne raporty mówiš, że po protestach, do których doszło w Drapczi w maju 1998 roku, strażnicy bili więŸniów politycznych, w tym, ze szczególnš brutalnoœciš, mnicha Thubtena Kelsanga i mniszkę Phuncok Njidrol (która miała zasłaniać własnym ciałem Ngałang Sangdrol). Po incydentach z maja 1998 więŸniowie co najmniej jednego bloku nie opuszczali cel przez 14 miesięcy. Dziesięciu skazanym podniesiono kary – od półtora roku do szeœciu lat.
 Wiarygodne raporty mówiš o biciu więŸniów politycznych, którzy nie poddali się prowadzonej przez władze reedukacji, polegajšcej przede wszystkim na wyrzeczeniu się Dalajlamy i uznaniu Gjalcena Norbu, chłopca mianowanego przez rzšd Panczenlamš. Wymierzane więŸniom kary doprowadziły do co najmniej dwóch strajków głodowych w oddziale kobiecym więzienia Drapczi. Władze wtršcały protestujšcych do karcerów. Rozbudowano więzienia w Lhasie; nowe bloki stanęły w Utritru i Drapczi.
 W lutym 1999 roku TIN i zagraniczne media informowały o prowadzeniu musztr i ćwiczeń (z reguły okresie upałów lub mrozów) w więzieniu Drapczi. Strażnicy zmuszajš więŸniów do biegania na bosaka, długotrwałego stania bez ruchu i wielogodzinnych marszów, połšczonych ze skandowaniem sloganów patriotycznych. Ci, którzy padajš lub nie potrafiš stać bez ruchu, sš brutalnie bici. Podobnie traktuje się skazanych w innych więzieniach.
 Informowano o zgonach i samobójstwach tybetańskich więŸniów. Według wiarygodnych Ÿródeł, w lutym odebrał sobie życie Taszi Cering, którego aresztowano za próbę wcišgnięcia na maszt zakazanej flagi tybetańskiej podczas Igrzysk Mniejszoœci Narodowych w sierpniu 1999 (miał on przy sobie materiały wybuchowe). W styczniu umarł w więzieniu Sonam Rinczen. Był chłopem, aresztowano go za rozwinięcie tybetańskiej flagi podczas demonstracji w 1992 roku i skazano na 15 lat więzienia. TIN informował, że 19 listopada zmarł w Drapczi 64-letni działacz polityczny Szol Dała. Okolicznoœci jego œmierci nie sš znane, wiadomo jednak, że chorował na nerki, zapadł na zdrowiu, a w ostatnich latach był kilkukrotnie bity i maltretowany. Odbywał wyrok dziewięciu lat więzienia za próbę sporzšdzenia listy więŸniów politycznych, którš chciał wysłać za granicę. Skazano go za „szpiegostwo”. Szol Dała trafiał do więzienia kilkakrotnie. Po raz pierwszy skazano go w 1981 roku. W paŸdzierniku TIN opublikował szczegółowy raport na temat œmierci dziewięciu więŸniów, którzy zginęli po protestach, do których doszło w więzieniu Drapczi w maju 1998. W czerwcu tego roku pięć mniszek miało wspólnie popełnić samobójstwo. Wczeœniej znęcano się nad nimi tygodniami (musiały, na przykład, stać bez ruchu, w pełnym słońcu, z kubkami wody na głowach i zwitkami papieru pod pachami) za podjęcie protestu. Wszystkie te dwudziestoparoletnie mniszki skazano za udział w pokojowych demonstracjach. Wszystkim kończyły się już wyroki. W 1998 roku zginęło w Drapczi jeszcze co najmniej trzech mnichów i jeden więzień kryminalny.
 Z wiarygodnych raportów wynika, że Czadrel Rinpocze, oskarżony o ujawnienie tajemnicy państwowej i pomaganie Dalajlamie w poszukiwaniu XI Panczenlamy, przetrzymywany jest w tajnym oddziale więzienia w Sichuanie. Odseparowany od innych więŸniów, całkowicie izolowany, nie opuszcza celi od chwili skazania go na szeœć lat więzienia po niejawnym procesie w 1997 roku. W kwietniu rzšd poinformował zagranicznš delegację, że Czadrel Rinpocze jest „fizycznie zdrowy”, ale nie podał żadnych szczegółów.
 Władze poinformowały, że Ngałang Czoephel, tybetański etnomuzykolog, skazany w 1996 roku na 18 lat więzienia za szpiegostwo, został przeniesiony z Poło Tramo (więzienia o zaostrzonym rygorze) w TRA do więzienia w okolicach Czengdu (Sichuan), by poddać się tam leczeniu. W sierpniu zezwolono jego matce na godzinne widzenie z synem. Sonam Dekji twierdzi, że Ngałang jest wychudzony i uskarża się na ból w klatce piersiowej. W sierpniu informowano również, że Ngałang Czoephel cierpi na liczne schorzenia – ma kłopoty z trawieniem, oddawaniem moczu, nerkami i wštrobš.
 W minionym roku właœciwie nie dochodziło w Tybecie do aktów przemocy na tle politycznym, niemniej 26 paŸdziernika w Lhasie wybuchła bomba. Ładunek podłożono przed budynkiem agendy rzšdowej, która kontroluje organizacje lokalne i życie dzielnicy. Choć niektórzy sugerowali, że był to zamach polityczny, nie udało się tego potwierdzić. Eksplozja mogła być też skutkiem prac budowlanych.
Œrodki ochrony prawnej zatrzymanych lub uwięzionych Tybetańczyków sš takie same jak w całych Chinach – niewystarczajšce i w teorii, i w praktyce. TIN podaje, że zwiększa się długoœć wyroków, zapadajšcych w sprawach politycznych. W tej chwili œredni wyrok wynosi osiem lat i osiem miesięcy (a w okresie od 1987 roku – cztery lata i dziewięć miesięcy).
Większoœć sędziów jest Tybetańczykami; nie majš oni żadnego lub prawie żadnego wykształcenia prawniczego. Władze starajš się temu zaradzić, organizujšc kursy i szkolenia. Procesy sš krótkie i niejawne. Rokrocznie rozpatruje się około 20 spraw dotyczšcych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu państwa. Najwyższa kara za każde takie przestępstwo wynosi 15 lat więzienia; łšczny wyrok nie może przekroczyć lat 20. Sprawy te dotyczš zwykle działalnoœci niepodległoœciowej, która jest nielegalna, nawet jeœli nie wišże się z użyciem przemocy. Pod koniec 1999 roku TIN szacował liczbę tybetańskich więŸniów politycznych na 500. Z raportu tego wynikało, że 80 proc. więŸniarek to mniszki, a 66 proc. więŸniów – mnisi. Urzędnicy Biura ds. Sprawiedliwoœci i Więziennictwa powiedzieli w kwietniu zagranicznym delegatom, że w TRA odbywa wyroki 2,2 tys. skazanych (76 proc. Tybetańczyków i 20 proc. Hanów). 110 osób (w tym około 30 mniszek i 70 mnichów) skazano za „zagrażanie bezpieczeństwu państwa”.
Z publikowanych przez organizacje pozarzšdowe relacji uchodŸców wynika, że władze zmuszajš do pracy więŸniów i aresztantów. WięŸniowie muszš wyrabiać normy; najczęœciej pracujš na roli i przy wyrębie lasów. Praca jest ciężka, często dochodzi do wypadków. WięŸniowie z reguły nie otrzymujš żadnego wynagrodzenia. Chińskie prawo stanowi, że od więŸnia można wymagać œwiadczenia pracy – do dwunastu godzin dziennie, z prawem do jednego dnia wolnego na dwa tygodnie (art. 53 Regulaminu reformy przez pracę). UchodŸcy utrzymujš jednak, że w praktyce wymagania te bywajš jeszcze wyższe. W Drapczi mężczyŸni pracujš na polach i w więziennych warsztatach. Kobiety sprzštajš ubikacje, szyjš, zmywajš, przędš i sortujš wełnę, z której robi się dywany i swetry. Według Human Rights Watch, niektórych Tybetańczyków zmusza się do pracy również po odbyciu wyroków. Do pracy przymusowej kieruje się także aresztantów.
Promowanie polityki kontroli urodzeń pozostaje ważnym celem władz w Tybecie, niemniej zezwalajš one Tybetańczykom i innym mniejszoœciom narodowym na posiadanie większej iloœci dzieci niż Hanom, których obowišzujš takie same przepisy na terenie całego kraju: jedno dziecko w rodzinie miejskiej, dwoje w rodzinie wiejskiej. Tybetańscy mieszkańcy miast mogš mieć dwoje dzieci, a regionów wiejskich – troje lub więcej. W praktyce Tybetańczycy, którzy pracujš w administracji państwowej, a zwłaszcza członkowie KPCh, zachęcani sš do ograniczenia się do jednego potomka.
Rzšd poddaje œcisłej kontroli zagraniczne delegacje; ich członkowie nie mogš spotykać się z Tybetańczykami, o ile nie otrzymajš wczeœniej zgody władz. Cudzoziemców, w tym pracowników międzynarodowych organizacji pozarzšdowych, obowišzywały, zwłaszcza latem, restrykcje dotyczšce podróżowania. Wielu turystów informowało o podobnych ograniczeniach w cišgu całego roku. Restrykcje takie narzucano Tybetańczykom w okresie drażliwych rocznic lub ważnych wydarzeń. Zwiększono kontrolę granic. W lutym władze chińskie aresztowały 54 Tybetańczyków, którzy próbowali przedostać się do Nepalu bez odpowiednich dokumentów podróży. Niektórych skazano na dwa-trzy lata więzienia. Wiarygodne Ÿródła informowały również o więzieniu wielu Tybetańczyków, najczęœciej uczniów i studentów, którzy wracajš do Tybetu z Indii.
Zagraniczne organizacje pozarzšdowe informowały o utrudnianiu im pracy oraz, w kilku przypadkach, groŸbach wydalenia. Jednš z nich istotnie zamknięto, a personel zagraniczny wydalono.
Wielu pracowników i nauczycieli z Domu Dziecka Gjaco, sierocińca, który zamknięto we wrzeœniu 1999 roku, do tej pory nie odzyskało wolnoœci. Władze oskarżyły personel o nadużycia i powišzania z ludŸmi, dopuszczajšcymi się „aktów przemocy”. Większoœć z ponad 60 dzieci wyrzucono na ulicę, odesłano do rodzinnych prefektur lub skierowano do innych sierocińców, w których panujš bardzo złe warunki.

Wolnoœć religii

 Rzšd poddaje praktyki religijne i miejsca kultu œcisłej kontroli. Choć zezwala na wiele obrzšdków, nie toleruje niczego, co mogłoby się wišzać z niepodległoœciš Tybetu lub stanowić przejaw „separatyzmu”. Buddyzm tybetański budzi podejrzliwoœć władz – która rozcišga się na wszelkš działalnoœć religijnš i wiernych, niezbyt gorliwie manifestujšcych patriotyczne oddanie dla państwa chińskiego – z powodu więzi z Dalajlamš. W minionym roku, zwłaszcza wiosnš i latem, rzšd coraz mocniej ograniczał swobody religijne, wprowadzajšc nowe, surowe restrykcje, dotyczšce tradycyjnych praktyk religijnych i publicznego manifestowania wiary w miastach TRA. Jesieniš pojawiły się jednak znaki, œwiadczšce o tym, że władze zrezygnowały z narzucania nowych ograniczeń, co nieco rozładowało napięcie. Rzšd ostro krytykuje politycznš działalnoœć Dalajlamy i administrację emigracyjnš. Oficjalne media nadal piętnujš „klikę Dalaja” i, starajšc się podkopać jego autorytet duchowy, nazywajš Dalajlamę „separatystš”, który usiłuje podzielić Chiny. Tak rzšd centralny, jak władze lokalne często powtarzajš, że dialog z Dalajlamš jest niemożliwy, i twierdzš, że jego czyny zadajš kłam publicznym zapewnieniom, iż nie opowiada się za niepodległoœciš Tybetu. Niemniej jednak rzšd zapewnia, iż gotów jest rozmawiać z Dalajlamš, o ile zrezygnuje on z działalnoœci separatystycznej i uzna Tybet za integralnš częœć Chin, a Tajwan za ich prowincję.
 Rzšd nadal prowadził kampanię „edukacji patriotycznej”, która ma zmusić duchownych do stosowania się do narzucanych przez władze przepisów i złamać lub doprowadzić do wydalenia z klasztorów mnichów i mniszek, którzy sprzeciwiajš się polityce partii i pozostajš lojalni wobec Dalajlamy. Innym celem kampanii jest zwiększenie kontroli rzšdu nad strukturami buddyzmu tybetańskiego. Do „reedukowania” mnichów i mniszek przystšpiono w 1996 roku. Kampaniš objęto najpierw klasztory z Lhasy, a póŸniej rozcišgnięto jš na wszystkie regiony tybetańskie (również poza granicami TRA). Trwa ona nadal, niemniej nie jest już tak intensywna, choć pod koniec 1999 roku ponownie „reedukowano” mnichów z Lhasy i małych klasztorów w odległych regionach TRA. Wydaje się jednak, że obecnie zajęcia polityczne sš krótsze i organizuje się je rzadziej, niż w pierwszej fazie kampanii.
 Rzšdowe „grupy robocze” nadal stacjonujš w niektórych klasztorach i co pewien czas odwiedzajš inne œwištynie. Podczas zajęć porusza się kwestie takie jak relacje między Tybetańczykami a Hanami, historyczny status Tybetu jako częœci Chin oraz rolę, jakš odgrywa Dalajlama w próbach „dzielenia” państwa. Na bramach wielu œwištyń wywieszono przepisy stanowišce, że mnisi muszš być „patriotyczni” – tzn. podpisać deklarację, w której odrzucajš niepodległoœć Tybetu i chłopca uznanego przez Dalajlamę za jedenaste wcielenie Panczenlamy, wyrzekajš się Dalajlamy i poddajš go krytyce, opowiadajš się za jednoœciš Chin i Tybetu oraz zobowišzujš do niesłuchania „Głosu Ameryki”. Z raportów wynika, że mnisi, którzy odmawiali podpisania takiego dokumentu, byli wydalani z klasztorów bez prawa powrotu do rodzinnego domu; wielu aresztowano. Ze œwištyń wydalano również duchownych, którzy nie zdali egzaminów [z zajęć „reedukacyjnych”] lub zostali uznani za „politycznie niepewnych”. Wielu wolało „dobrowolnie” odejœć niż wyrzec się Dalajlamy. Kampania władz wzbudziła ogromny opór i głębokš niechęć mnichów, mniszek i œwieckich buddystów. Choć edukacja patriotyczna nie jest już tak intensywna, gdyż władze osišgnęły najważniejsze cele kampanii, zwiększajšc kontrolę nad klasztorami oraz zmniejszajšc liczbę mnichów i mniszek, nadal zakłócano codzienne życie wielu œwištyń, a duchowni wcišż uciekali do Nepalu i Indii. Według Wysokiego Komisarza ONZ ds. UchodŸców, rokrocznie ucieka z Tybetu około trzech tysięcy osób; wielu uchodŸców twierdzi, że do ucieczki zmusiły ich kampanie „reedukacji patriotycznej”. Nadal obowišzywał zakaz wystawiania na widok publiczny zdjęć Dalajlamy (w TRA nielegalne jest również ich sprzedawanie).
 Władze chińskie wišżš klasztory buddyjskie z działalnoœciš niepodległoœciowš. Rzšd podejmuje kroki, majšce ograniczyć rozwój klasztorów, które oskarża o zubażanie zasobów lokalnych i poddawanie się politycznej infiltracji œrodowisk emigracyjnych. Chińscy urzędnicy utrzymujš, że w samym TRA jest ponad 46.380 buddyjskich mnichów i mniszek oraz około 1.790 klasztorów, œwištyń i miejsc kultu. Wielu mnichów i mniszek żyje również w innych tybetańskich regionach Chin, między innymi w Sichuanie, Yunnanie, Gansu i Qinghai. Władze podajš te liczby od lat, choć z wiarygodnych raportów wynika, że po rozpoczęciu kampanii „edukacji patriotycznej” liczba duchownych w wielu œwištyniach TRA gwałtownie spadła. Rzšd utrzymuje, że głównym klasztorom nie narzuca żadnych limitów, a o liczbie mnichów decydujš wyłšcznie komitety demokratycznego zarzšdzania w owych œwištyniach. Władze kontrolujš jednak owe komitety i w praktyce narzucajš œcisłe limity liczbowe. Z raportów wynika, że wielu klasztorom kazano zmniejszyć liczbę mnichów. Rzšd rezerwuje sobie prawo do odrzucenia podania o zgodę na podjęcie życia zakonnego, choć nie zawsze z niego korzysta. Według TIN, latem, gdy władze narzucały nowe restrykcje na praktyki religijne, liczba duchownych w Lhasie i jej okolicach spadła. W lipcu wydalono 30 mnichów ze œwištyni Dżokhang. Pod koniec roku było tu, zgodnie z oficjalnš normš, 120 duchownych. Choć prawo zakazuje przyjmowania osób niepełnoletnich, życie klasztorne rozpoczyna wielu młodszych chłopców. W ostatnich latach wydalono jednak ze œwištyń wielu młodocianych nowicjuszy, którzy, zgodnie z tradycjš, pomagali starszym mnichom i, czekajšc na formalne przyjęcie œwięceń, odbierali podstawowe wykształcenie monastyczne. Fakt, iż formalnie nie byli oni mieszkańcami klasztorów, pomaga władzom utrzymywać, że liczba duchownych nie uległa zmianie.
 Większoœć Tybetańczyków praktykuje buddyzm. Dotyczy to również wielu urzędników państwowych i członków partii. Około tysišca duchownych piastuje różne funkcje w lokalnych zgromadzeniach ludowych i komitetach Ogólnochińskiej Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej. Władze wymagajš jednak, by członkowie partii i osoby pracujšce dla rzšdu przestrzegały partyjnej zasady ateizmu. W styczniu 1999 roku władze ogłosiły kampanię promowania ateizmu i nauki, która poczštkowo miała dotyczyć tylko urzędników administracji państwowej. W roku 2000 objęto niš wszystkich urzędników i uczniów. Kampania ta ma służyć promowaniu rozwoju gospodarczego, wzmocnić walkę z separatyzmem i położyć kres „reakcyjnej infiltracji kliki Dalaja”. Władze groziły zwolnieniem urzędnikom, którzy nie sprowadzš do Tybetu dzieci wysłanych do szkół w Indiach (gdzie ma siedzibę tybetański rzšd emigracyjny); przeszukiwano też ich domy, by sprawdzić, czy nie majš przedmiotów kultu religijnego lub zdjęć Dalajlamy.
 Wiosnš i latem władze w Lhasie i innych regionach wprowadzały nowe, surowe restrykcje, dotyczšce praktyk religijnych. Urzędnikom i członkom partii zakazano odwiedzania klasztorów i œwištyni Dżokhang, posiadania ołtarzy, uczestniczenia w rytuałach zwišzanych z obchodami Nowego Roku kalendarza tybetańskiego i zawieszania, jak każe tradycja noworoczna, nowych flag modlitewnych na dachach domów. Niektórym mówiono, że majš odebrać dzieci z klasztorów oraz szkół w Indiach. Władze groziły, że wydalš ze szkół dzieci urzędników, którzy wezmš udział w zakazanych praktykach religijnych. W wielu regionach zakazano odprawiania tradycyjnych rytuałów noworocznych (np. zawieszania flag modlitewnych na lhaskim wzgórzu Bumpari, palenia kadzideł, uczestniczenia w Lingkhor, pielgrzymce wokół sanktuariów Lhasy) i obchodzenia Sagadała – najważniejszego œwięta buddyjskiego w Tybecie, przypadajšcego w czerwcu – również osobom prywatnym. Z raportów wynika, że przy trasie Lingkhor stało wielu mężczyzn, w cywilu, filmujšcych wszystkich pielgrzymów. Urzędnikom państwowym zapowiedziano, że zostanš zdymisjonowani, jeœli wezmš udział w tej uroczystoœci. Studentów Uniwersytetu Tybetańskiego powiadomiono, że obowišzuje ich zakaz odwiedzania klasztorów i posiadania przedmiotów kultu religijnego. W Lhasie prowadzono rewizje w mieszkaniach prywatnych, szukajšc w nich malowideł religijnych. Wydaje się jednak, że póŸniej odstšpiono od narzucania owych restrykcji. Według TIN, w lipcu 1999 wprowadzono nowe restrykcje, majšce zapobiec obchodzeniu urodzin Dalajlamy. W tym roku wprowadzono je z jeszcze większš surowoœciš. Tybetańczycy z Lhasy nie mogli palić kadzideł w całym mieœcie, a w dniu urodzin Dalajlamy zamknięto niektóre œwištynie.
Rzšd nadal nadzoruje codzienne życie większych klasztorów. Choć z reguły ich dotacje stanowiš tylko ułamek budżetu œwištyń, władze kierujš klasztorami poprzez kontrolowane przez rzšd komitety demokratycznego zarzšdzania oraz lokalne biura ds. religii. W 1999 roku Biuro ds. Religii TRA potwierdziło, że jego pracownicy sš członkami partii komunistycznej, a więc muszš być ateistami. Nie wiadomo jednak, czy ateistami sš również przedstawiciele biur lokalnych. Przepisy stanowiš, że w komitetach demokratycznego zarzšdzania zasiadać mogš tylko „patriotyczni i oddani” duchowni. Każdy kandydat na członka komitetu musi uzyskać aprobatę rzšdu. Mimo œcisłej kontroli, w klasztorach wcišż panujš silne nastroje antyrzšdowe.
W styczniu uciekł do Indii Karmapa, najwyższy hierarcha szkoły karma kagju buddyzmu tybetańskiego, gdyż nie pozwalano mu na kontakt z nauczycielami ani nie wydano zgody na uczenie się od nich w Indiach. Wkrótce potem władze zamknęły dla odwiedzajšcych klasztor Curphu, siedzibę Karmapy. W zwišzku z ucieczkš przesłuchiwano wiele osób, również œwieckich. Do Pekinu wezwano najwyższych dostojników TRA, by wytłumaczyli się z ucieczki Karmapy. Według TIN, odwołano komitet demokratycznego zarzšdzania Curphu, a mnichom polecono „poprawić postawę politycznš”, jeœli nie chcš brać udziału w kolejnych sesjach „edukacji patriotycznej”. 6 grudnia władze pozwoliły na odwiedzenie Curphu grupie zagranicznych delegatów, którzy twierdzš, że w klasztorze przebywa około 325 mnichów. W tym okresie klasztor odwiedzało bardzo niewiele osób, choć grudzień jest dla Tybetańczyków miesišcem pielgrzymek. Z raportów wynika, że po ucieczce Karmapy nie wydano żadnej zgody na przyjęcie nowego mnicha do Curphu, niemniej klasztor nadal funkcjonuje. Według zachodnich turystów, wcišż stacjonujš w nim funkcjonariusze i panuje napięta atmosfera; mnisi bojš się rozmawiać z cudzoziemcami.
Dramatyczna ucieczka Karmapy spotęgowała napięcie, a rzšd podjšł nowe kroki, by zwiększyć kontrolę nad działalnoœciš klasztorów TRA. TIN informował, że w maju zamknięto dla odwiedzajšcych klasztor Reting, w którym aresztowano oœmiu mnichów, protestujšcych przeciwko mianowaniu przez władze dwuletniego Sonama Phuncoga siódmš inkarnacjš Retinga Rinpocze (styczeń). Latem wywieziono do Lhasy i osadzono w areszcie domowym siedmioletniego Pało Rinpocze z klasztoru Nenang. Miał on wrócić do swojej œwištyni jesieniš; chłopiec nadal przebywa w areszcie domowym i jest pilnowany przez funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa. Nie wolno mu kontaktować się z duchowymi nauczycielami. Pało Rinpocze został rozpoznany przez Karmapę; jest jednym z najwyższych hierarchów szkoły karma kagju, jaki pozostaje w Tybecie. W grudniu zagraniczni delegaci chcieli złożyć wizytę w klasztorze Nenang, ale nie uzyskali na to zgody.
TIN informował, że władze Lhasy groziły zamknięciem klasztoru Taglung Drag i wydaleniem mnichów, jeœli nie wyrzeknš się oni Dalajlamy. W marcu i sierpniu 1999 w œwištyni tej doszło do incydentów, podczas których mnisi wznosili niepodległoœciowe okrzyki. Po rozpoczęciu programu „edukacji patriotycznej” we wrzeœniu 1999, klasztor opuœciło 16 z 24 mnichów, którzy nie chcieli krytykować Dalajlamy.
16 stycznia rzšd ogłosił mianowanie dwuletniego Sonama Phuncoga siódmš inkarnacjš Retinga Rinpocze. Tybetański dygnitarz oœwiadczył, że odpowiedzialni za religię urzędnicy zadbajš, by chłopiec „kochał Komunistycznš Partię Chin, socjalistycznš ojczyznę i buddyzm tybetański” oraz pomagał w „cementowaniu jednoœci narodu chińskiego”. Dalajlama, który zgodnie z tradycjš aprobuje wybór wysokich hierarchów takich jak Reting Rinpocze, nie uznał tej decyzji; z raportów wynika, że wielu mnichów klasztoru Reting nie traktuje mianowanego przez władze chłopca jako inkarnacji Retinga Rinpocze.
Panczenlama jest drugim po Dalajlamie hierarchš buddyzmu tybetańskiego. Rzšd nadal utrzymuje, że wybrany i intronizowany przez władze w 1995 roku Gjalcen Norbu jest jedenastym wcieleniem Panczenlamy. Władze uniemożliwiajš dostęp i œciœle kontrolujš każdy aspekt życia chłopca, który bardzo rzadko pojawia się publicznie w Pekinie i w TRA. Zawsze towarzyszš mu wówczas liczni funkcjonariusze służby bezpieczeństwa. Rzšd odrzuca wszystkie proœby o kontakt z Gendunem Czokji Nimš, którego uznał za Panczenlamę Dalajlama, choć zabiegały o to, na najwyższych szczeblach, zagraniczne rzšdy i inni delegaci, między innymi Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka, by ustalić miejsce pobytu i warunki życia chłopca. W paŸdzierniku przedstawiciele chińskich władz pokazali zagranicznym politykom dwa zdjęcia, majšce jakoby przedstawiać Genduna Czokji Nimę. Władze utrzymujš, że chłopiec jest chroniony przez rzšd dla własnego bezpieczeństwa, że mieszka w Tybecie i uczęszcza do szkoły, jak każdy „normalny uczeń”. Władze twierdzš również, że obaj chłopcy majš dobrš opiekę i otrzymujš odpowiednie wykształcenie. Większoœć tybetańskich buddystów opowiada się za Panczenlamš wskazanym przez Dalajlamę. Tybetańscy mnisi informujš, że zmuszano ich do podpisywania aktów lojalnoœci wobec dziecka mianowanego przez władze. Partia wezwała swych członków do popierania „oficjalnego” Panczenlamy, a regionalne i miejskie Departamenty Propagandy komitetów KPCh zleciły drukowanie jego zdjęć „na użytek publiczny i prywatny, religijny”.
Nadal obowišzuje zakaz wystawiania na widok publiczny zdjęć Dalajlamy, które można nabyć tylko nielegalnie. Widuje się je jednak w niektórych klasztorach i domach prywatnych. Wiosnš lhaskie komitety dzielnicowe zaczęły prowadzić rewizje w prywatnych domach, by konfiskować publikacje i zdjęcia Dalajlamy. Podobne restrykcje obowišzujš w tybetańskich regionach, które nie należš do TRA. Choć w niektórych sklepach można nadal, „po cichu”, kupić zdjęcia Dalajlamy, znikły one z większoœci œwištyń. Rzšd umieœcił na indeksie zdjęcia Genduna Czokji Nimy, chłopca w którym Dalajlama rozpoznał jedenastš inkarnację Panczenlamy. W niektórych klasztorach wystawia się portrety mianowanego przez władze Gjalcena Norbu, zawieszane obok rzšdowych przepisów, dotyczšcych działalnoœci religijnej.
 Rzšd twierdzi, że po zakończeniu rewolucji kulturalnej przeznaczył ponad 40 milionów USD (300-400 milionów RMB) na odbudowę tysięcy buddyjskich œwištyń zniszczonych w tym okresie lub jeszcze wczeœniej. (Po częœci, w ramach promowania turystyki w Tybecie.) Większoœć œwištyń odbudowuje się jednak ze œrodków prywatnych.
 Z niektórych raportów wynika, że w Tybecie jest grupka Hanów, praktykujšcych Falun Gong. Oficjalne media doniosły ponadto o zaniepokojeniu władz wojskowych praktykowaniem przez żołnierzy Zhong Gong – ruchu duchowego, zwišzanego z tradycjš qigong – wywołujšc przeciw niemu propagandowš ofensywę.
W czerwcu 1998 Unia Europejska opublikowała raport z majowej wizyty [trzech] ambasadorów w Tybecie. W dokumencie tym ostro krytykowano ograniczenia wolnoœci religijnej, stwierdzajšc, iż „delegaci odnieœli przejmujšce wrażenie, że władze poddajš niebywale œcisłej kontroli najważniejsze aspekty tybetańskiej religii i kultury”.

Rozwój gospodarczy i ochrona dziedzictwa kulturowego

 Tybet dorównuje wielkoœciš Europie Zachodniej. 1,2 miliona kilometrów kwadratowych zamieszkuje około 2,4 miliona ludzi. Pod względem populacji jest najmniejszym regionem administracyjnym w Chinach.
Podobnie jak 54 innym mniejszoœciom etnicznym, Tybetańczykom nominalnie przysługujš preferencje w dziedzinie zawierania małżeństw, planowania rodziny oraz, w mniejszym stopniu, dostępie do uniwersytetów i stanowisk rzšdowych. Według oficjalnych statystyk, osoby pochodzenia tybetańskiego stanowiš 74 proc. kadr rzšdowych w Tybecie. Niemniej większoœć stanowisk zwišzanych z prawdziwš władzš piastujš Hanowie, a kluczowe decyzje podejmujš Chińczycy. Choć przepisy stanowiš, że dokumenty rzšdowe i prawne powinny być sporzšdzane w języku tybetańskim, w praktyce większoœć oficjalnych oœwiadczeń i dokumentów istnieje tylko w wersjach chińskojęzycznych. W gospodarce prywatnej dyskryminacja Tybetańczyków ma charakter powszechny.
 Rzšd centralny i inne prowincje Chin w dużym stopniu subsydiujš gospodarkę Tybetu, która w ostatniej dekadzie rosła o ponad dziesięć procent rocznie. Ponad 90 proc. dochodów budżetowych Tybetu pochodzi ze Ÿródeł zewnętrznych. Tybet korzysta również z wielu przywilejów gospodarczych i podatkowych, niemniej przycišgajš one rzesze imigrantów narodowoœci Han i Hui [chińskich muzułmanów], którzy konkurujš i często wypierajš z rynku tybetańskie przedsiębiorstwa i siłę roboczš. Rzšdowe programy rozwoju gospodarczego przyczyniły się do podniesienia stopy życiowej Tybetańczyków – zwłaszcza w dziedzinie transportu – jednak korzyœci odnoszš przede wszystkim Hanowie. W wielu regionach Lhasy, na przykład, niemal wszystkie drobne przedsiębiorstwa [gospodarcze] prowadzone sš przez Hanów. Szybki wzrost gospodarczy, rozwój turystyki i współczesne wpływy kulturowe, zakłócajš tradycyjny styl życia i stanowiš zagrożenie dla œrodowiska naturalnego oraz tradycyjnej kultury tybetańskiej.
Dalajlama i tybetańscy eksperci wielokrotnie ostrzegali, że nowe projekty gospodarcze i polityka, jakš rzšd centralny zaaprobował na konferencji roboczej, zwołanej w 1994 roku, zachęcajš Hanów do przenoszenia się do Tybetu, co stanowi zagrożenie dla tradycyjnej kultury i prowadzi do marginalizacji Tybetańczyków. W ostatnich latach, za sprawš swobodniejszego przemieszczania się ludnoœci w Chinach, inwestycji rzšdowych oraz nowych możliwoœci gospodarczych, w Lhasie i w innych miastach gwałtownie roœnie liczba Hanów i chińskich muzułmanów. Coraz więcej chińskich imigrantów stara się korzystać z nowych możliwoœci, jakie otwierajš się przed nimi w Tybecie. Większoœć imigrantów deklaruje pobyt czasowy, jednak we wszystkich niemal miastach i miasteczkach Tybetu stale roœnie liczba drobnych przedsiębiorstw (przede wszystkim restauracji i sklepów), prowadzonych przez nie-Tybetańczyków. W sferze zatrudnienia panuje skrajna dyskryminacja; Hanom znacznie łatwiej znaleŸć pracę i sš za niš lepiej wynagradzani. Tybetańczycy bywajš zwalniani z pracy ze względów etnicznych. Pracodawcy często wymagajš biegłej znajomoœci chińskiego, co stawia Hanów w uprzywilejowanej pozycji. Majš oni również lepsze „koneksje”, gdyż większoœć wysokich stanowisk zajmujš ich rodacy. Tybetańczycy majš też znacznie więcej problemów z uzyskaniem niezbędnych zezwoleń i kredytów.
W Lhasie na każdym kroku wyraŸnie widać chińskie wpływy kulturowe. Wznosi się budynki w stylu chińskim, wszędzie słyszy się chiński i widzi chińskie napisy (czy to w sklepach, czy w urzędach). W 1998 roku w Lhasie mieszkały 139.683 osoby. Niektórzy obserwatorzy uważajš, że Chińczycy stanowiš już 50 proc. mieszkańców stolicy. W innych regionach jest ich znacznie mniej, a w wioskach – niemal wcale. Chińscy urzędnicy twierdzš, że Tybetańczycy stanowiš 95 proc. zarejestrowanych mieszkańców TRA, a Hanowie i inne grupy etniczne – pozostałe 5 proc. Statystyki te nie obejmujš jednak ogromnej liczby „czasowych” rezydentów narodowoœci Han – w tym żołnierzy, funkcjonariuszy organizacji paramilitarnych i ich krewnych, którzy często spędzajš w Tybecie całe lata.
 Z raportów wynika, że w wielu regionach TRA tybetańskie dzieci sš niedożywione. Dotyczy to zwłaszcza regionów wiejskich, gdzie odnotowuje się typowe dla niedożywienia wady rozwojowe u bardzo wielu dzieci – np. wole (spowodowane brakiem jodu), kurzš œlepotę (brak witaminy A) i krzywicę.
 Poważny problem stanowi analfabetyzm i półanalfabetyzm. Według oficjalnych statystyk 42 proc. Tybetańczyków, którzy ukończyli piętnasty rok życia, jest analfabetami. W niektórych regionach odsetek ten sięga 90 procent. Od kilku lat chińscy urzędnicy ograniczali rolę języka tybetańskiego w systemie edukacyjnym, a w 1997 roku ogłosili, że tybetańskie dzieci będš uczyć się chińskiego już od pierwszej klasy. Rzšd wyjaœnia, iż chce w ten sposób ułatwić Tybetańczykom rywalizację z chińskimi rówieœnikami, co na dłuższš metę umożliwi im zdobycie lepszego wykształcenia i pracy. Tybetański pozostaje językiem wykładowym w wiejskich szkołach podstawowych, ale edukacja w nich trwa z reguły tylko dwa-trzy lata.
 Do szkół uczęszcza 83 proc. dzieci w wieku szkolnym, większoœć kończy jednak tylko wiejskie szkoły podstawowe. Według urzędników lokalnych, tybetański jest głównym językiem wykładowym w 60 proc. szkół œrednich, zwłaszcza w regionach wiejskich, choć prowadzi się w nich również zajęcia po chińsku. Organizacje pozarzšdowe utrzymujš, że odsetek ten jest zawyżony. Większoœć uczniów tych klas, choć nie wszyscy, to Hanowie. Uczniowie regionalnych szkół œrednich uczęszczajš na zajęcia prowadzone w języku tybetańskim, niemniej muszš znać chiński, gdyż w tym języku wykłada się większoœć przedmiotów. W kilku regionach nie należšcych do TRA działajš szkoły œrednie, w których wykłada się po tybetańsku. Od połowy lat osiemdziesištych fundusze, które miały pomóc Tybetańczykom w uzyskaniu wyższego wykształcenia, przeznaczane sš na kierowanie ich do szkół w innych regionach Chin. Według statystyk rzšdowych, 13 tys. tybetańskich studentów kształci się obecnie w stu szkołach w różnych prowincjach Chin. Znajomoœć chińskiego jest niezbędna do uzyskania wykształcenia wyższego, choć kilka uniwersytetów dla mniejszoœci narodowych umożliwia studiowanie w języku tybetańskim.
 Uniwersytet Tybetański miał kształcić około 1,3 tys. tybetańskich studentów – przyszłych nauczycieli dla regionalnego systemu edukacyjnego. Tybetańczycy patrzš z niechęciš na rosnšcš liczbę chińskich studentów i wykładowców. Według oficjalnych statystyk, Tybetańczycy – teoretycznie 95 proc. mieszkańców regionu – stanowiš 67 proc. liczby studentów i zaledwie 50 proc. wszystkich wykładowców akademickich w Tybetańskim Regionie Autonomicznym. Choć majš uprzywilejowanš pozycję przy zapisach, na egzaminach często wyprzedzajš ich – i zostajš przyjęci – Chińczycy, którzy znacznie lepiej znajš język i kończš lepsze szkoły œrednie. Władze zmuszajš profesorów – zwłaszcza z wydziału filologii tybetańskiej UT, który uważany jest za potencjalne Ÿródło poglšdów dysydenckich – do udziału w sesjach edukacji politycznej i usuwania z programu i podręczników wszystkiego, co mogłoby rozbudzić „separatystyczne” i religijne zainteresowania studentów. Ze względów politycznych na indeksie znalazło się wiele starożytnych ksišg. Wydział filologii tybetańskiej, który jesieniš 1977 roku przestał przyjmować nowych studentów, został ponownie otwarty w roku 1998, po usunięciu z programu wszelkich elementów religijnych i „separatystycznych”. TIN informował, że wydział filologii przyjšł 70 chińskich studentów, by przygotować ich do pracy w administracji TRA i innych tybetańskich regionów. To pierwsza grupa tego typu; wiele raportów mówi o napięciach między chińskimi i tybetańskimi studentami.
 Zdaniem pracujšcych w Tybecie zagranicznych ekspertów, coraz poważniejszym problemem staje się tu, podobnie jak w innych regionach kraju, prostytucja. W Lhasie otwarcie działajš setki domów publicznych; usługi tego rodzaju œwiadczy w tym mieœcie niemal 10 tys. osób. Większoœć tych przybytków działa w budynkach należšcych do partii lub rzšdu; chroni je armia. Najczęœciej mieszczš się w pobliżu koszar i miejsc kultu religijnego. Większoœć prostytutek to Chinki z Sichuanu, niemniej jest wœród nich coraz więcej Tybetanek, głównie z regionów wiejskich i pasterskich. Nie wiadomo, ile z nich jest nosicielkami wirusa HIV lub choruje na AIDS, ale zakłada się, że wiele.
 W minionym roku informowano, że władze TRA naciskały na pracodawców – zwłaszcza na biura turystyczne – by zwalniali Tybetańczyków, którzy wychowywali się lub kształcili w Indiach. Biura turystyczne w Lhasie zmuszono do zwolnienia takich osób. Przewodnicy muszš uzyskać zezwolenie na pracę w Tybetańskim Biurze Turystycznym, a wczeœniej zdać egzamin z „przepisów i polityki”. Nie udaje się to większoœci, jeœli nie wszystkim Tybetańczykom, którzy uczyli się za granicš. Do dokonania podobnych zwolnień „zachęcano” również właœcicieli hoteli i restauracji.
 Rzšdowa agencja Xinhua podała, że 1 paŸdziernika TV TRA zaczęła nadawać program satelitarny w języku tybetańskim – 10 godzin dziennie – docierajšcy również do prowincji Sichuan, Qinghai, Gansu i Yunnan. Oprócz tego działajš dwa kanały dwujęzyczne – z około 15 proc. audycji w języku tybetańskim. Organizacje pozarzšdowe informujš, że w styczniu rozpoczęto zagłuszanie nadajšcego z Oslo Głosu Tybetu. W podobny sposób zagłuszano również chińskimi serwisami informacyjnymi tybetańskojęzyczne programy Głosu Ameryki i Radia Wolna Azja, niemniej Tybetańczykom udawało się czasami „łapać” i te stacje.
 Od kwietnia 1999 można korzystać z internetu. W minionym roku w Lhasie działało już kilkanaœcie kawiarni internetowych; liczbę użytkowników szacuje się na kilka tysięcy.
Choć dziesištki budowli lhaskiej starówki uznano za zabytki, z wiarygodnych raportów wynika, że w minionym roku niektóre z nich zostały wyburzone. Większoœć chroniono jednak nadal.
 Chińskie programy rozwoju gospodarczego, zasilane subsydiami rzšdu centralnego, modernizujš pewne aspekty Tybetu i zmieniajš tradycyjny styl życia. Choć w ostatnich latach rzšd podjšł pewne kroki, by odbudować obiekty sakralne oraz inne zabytki kultury tybetańskiej, które zniszczono podczas rewolucji kulturalnej, represyjne œrodki kontroli społecznej i politycznej nadal ograniczajš podstawowe swobody Tybetańczyków i zagrażajš unikalnemu kulturowemu, religijnemu i językowemu dziedzictwu Tybetu.

[pieczęć]