Polityka chińskich władz, które zastępujš tradycyjne sposoby produkcji nowymi, miejskimi i przemysłowymi modelami, prowadzi do ubożenia tybetańskich koczowników i degradacji pastwisk – twierdzš naukowcy, którzy prowadzili badania wœród społecznoœci nomadów ze wschodniego Tybetu. Proces dzielenia ziemi, grodzenia pastwisk i osiedlania koczowników jest już bardzo zaawansowany w wielu regionach wschodniego Tybetu – przede wszystkim w północnym Qinghai i niektórych prefekturach Gansu. Choć zdarza się, że nowa strategia władz przynosi krótkotrwały wzrost produkcji, Tybetańczycy oraz zachodni i chińscy naukowcy ostrzegajš przed konsekwencjami ignorowania problemów społecznych i ekologicznych.

Deklarowanym celem polityki władz – które w ten sam sposób osiedlajš pasterzy w całym kraju – jest ożywienie hodowli i zminimalizowanie wpływu klęsk żywiołowych na warunki życiowe tybetańskich koczowników. Co więcej, administracja może skuteczniej kontrolować ludzi ze stałymi adresami.

Władze próbujš przeobrazić społecznoœci pasterskie w “efektywne przedsiębiorstwa farmerskie”, zakładajšc, że po zmianie własnoœci gruntów “samowystarczalnoœć” ustšpi miejsca “modelowi wolnorynkowemu”. Niemniej Camille Richard, ekspert Międzynarodowego Oœrodka Zintegrowanego Rozwoju Gór (ICIMOD) z Katmandu uważa, że “zachowanie i logika pasterzy wyrastajš ze zrozumienia natury krawędziowego œrodowiska naturalnego, w którym żyjš i które utrzymuje ich od stuleci. Gwałtowne narzucenie nowego sposobu myœlenia i życia musi przynieœć poważne społeczno-gospodarcze i ekologiczne konsekwencje”.

Proces osiedlenia koczowników i dystrybucji ziemi, który rozpoczšł się na poczštku lat osiemdziesištych, nabrał nowej dynamiki po ogłoszeniu przez Pekin kampanii “rozwijania ziem zachodnich” – w tym również Tybetu. Inwestycje w regionach pasterskich promuje się po hasłem “czterech kompletów”: “domu z dachem, pastwiska z płotem, zagrody dla stada i sadzonej trawy”. 6 marca zeszłego roku Dziennik Ludowy donosił o osiedleniu ponad 80 procent nomadów z Qinghai, którzy “pożegnali się z koczowniczym życiem”. Autorzy artykułu uznali owe zmiany za “porażajšce i wstrzšsajšce”.

Zmiany “przynoszš rodzinom biedę”

Tybetańczyk pochodzšcy z koczowniczej rodziny z okręgu Maczu (chiń. Maqu) Tybetańskiej Prefektury Autonomicznej Kanlho (chiń. Gannan) prowincji Gansu, który rozmawiał z krewnymi o zachodzšcych zmianach, twierdzi, że połšczenie polityki dzielenia ziemi, osiedlania koczowników i “farmerskiego” gospodarowania pastwiskami ma katastrofalne skutki: “To przynosi rodzinom biedę i odbieram im wolnoœć. Ziemię, na przykład, dzieli się tak, jakby populacja regionu miała na zawsze pozostać taka sama. Jeżeli ktoœ się pobiera, często musi dzielić ziemię rodziców. Młodzi muszš czekać na œmierć starszych, by uzyskać prawo do posiadania gruntów. Często wiele osób dzieli się ziemiš, którš nadano zaledwie dwóm osobom. Ten system okazał się kolejnym instrumentem kontroli przyrostu naturalnego, wpływajšc na liczbę dzieci w rodzinach koczowniczych”.

Tybetański badacz uważa, że nadawanie ziemi ogranicza wielkoœć stad, odbierajšc motywację do ich powiększania – a co za tym idzie, podnoszenia stopy życiowej. Wydaje się to kłócić z deklarowanymi celami chińskich władz, które mówiš o “podnoszeniu produkcji i pogłowia”. Tybetańscy pasterze majš problemy ze znalezieniem innego zajęcia – gdyż w wielu regionach konkurujš z nimi znacznie lepiej przygotowani Chińczycy – albo założeniem własnego interesu. “Żeby samemu coœ rozkręcić – mówi – trzeba mieć znajomoœci i kapitał. Większoœć nomadów, którzy nie odebrali żadnego wykształcenia i spędzili całe życie na tej ziemi, nie ma ani jednego, ani drugiego”.

Chińscy urzędnicy i uczeni winę za degradację pastwisk z reguły przypisujš “prymitywizmowi” i “zacofaniu” tybetańskich koczowników. W tej perspektywie, w której liczy się wyłšcznie rozwój gospodarczy, a łški traktowane sš li tylko jako miejsce wypasu, nie ma miejsca na poglšdy tybetańskich ekspertów ani wartoœci miejscowej ludnoœci.

“Fakt, że w Tybecie przetrwały liczne grupy pasterskie, œwiadczy o niezwykłej wiedzy i umiejętnoœciach koczowników – uważa Daniel Miller, ekolog, który pracował w Tybecie ponad dziesięć lat. – A także o racjonalnoœci i wydajnoœci wielu aspektów tradycyjnych metod wypasu, dzięki którym nie nadajšce się pod uprawę ziemie dostarczały wartoœciowych produktów zwierzęcych. Koczowników należy traktować jak ekspertów, nawet jeœli sš analfabetami. Starzy tybetańscy pasterze zapewne zapomnieli więcej o górskich łškach i jakach, niż kiedykolwiek dowiedzš się o nich młodzi naukowcy. Dzięki nomadom możemy się wiele dowiedzieć o stylu życia, który na naszych oczach szybko znika z powierzchni tej planety”.

Miller mówi, że wiedza ekologiczna i hodowlane umiejętnoœci koczowników sš często ignorowane przez pracujšcych w Tybecie naukowców i planistów. W rezultacie pasterze bywajš wykluczani z procesu rozwoju, a władze nie uwzględniajš ani ich wiedzy, ani potrzeb, wprowadzajšc bardziej “nowoczesne” i “naukowe” metody produkcji. Według Wu Ninga, chińskiego naukowca z Instytutu Biologii Chińskiej Akademii Nauk w Czengdu, społeczeństwo nie zdaje sobie sprawy z wartoœci tradycyjnej wiedzy nomadów na temat biodywersyfikacji i racjonalnego, zrównoważonego korzystania z zasobów naturalnych. “Pierwotna wiedza nomadów powinna być naukowo badana, by włšczyć ich w proces praktycznego planowania i realizacji projektów rozwojowych”, uważa Wu.

Przemieszczanie stad i erozja łšk

Eksperci podkreœlajš, że stada muszš być ruchliwe, by zapobiec degradacji œrodowiska. Im surowszy klimat, tym większe odległoœci muszš pokonywać pasterze, by zapewnić stadom pożywienia. Grodzenie pastwisk uniemożliwia takš mobilnoœć i prowadzi do degradacji łšk. “Podstawowym warunkiem jest zapewnienie koczownikom maksymalnej mobilnoœci – pisze Wu – ponieważ rozproszenie zwierzšt zmniejsza obcišżenie poszczególnych pastwisk, co najskuteczniej gwarantuje zachowanie biodywersyfikacji”.

Z badań Międzynarodowego Oœrodka Zintegrowanego Rozwoju Gór wynika, że po ogłoszeniu (połowa lat osiemdziesištych) chińskiej Ustawy o pastwiskach w niektórych regionach wschodniego Tybetu, gdzie zaczęto grodzić pastwiska rezerwowe, spadła œmiertelnoœć zwierzšt. Niektóre rodziny miały też lepszy dostęp do weterynarzy i innych usług. Okazało się jednak również, że w wielu regionach popełniono błędy przy rozdzielaniu pastwisk. Jedni otrzymywali ziemie dobre, inni – złe, często bez dostępu do wody. ICIMOD uznał, że władze nie zrobiły właœciwie nic, by monitorować wpływ nowej polityki na œrodowisko naturalne i ludzi.

ICIMOD stwierdził, że na skutek decyzji władz zmniejszyła się liczba “miejsc pracy” dla pasterzy, niemniej nie wzięto pod uwagę bardzo ważnego czynnika: w większoœci koczowniczych rodzin obowišzuje œcisły podział pracy, którego kryterium jest płeć. Innymi słowy, nowa sytuacja ma negatywny wpływ na relacje rodzinne. “Podział ziemi miał wpływ na życie rodzinne – tłumaczy tybetański badacz. – W rodzinach koczowniczych kobiety tradycyjnie wykonywały wiele ciężkich prac w pobliżu domu, doiły jaki, robiły masło i ser, natomiast mężczyŸni doglšdali stad i przepędzali zwierzęta na nowe pastwiska. Teraz mężczyŸni stracili zajęcie, co wywołuje wiele napięć i problemów społecznych. Wielu po prostu idzie do miasta i przez cały dzień pije albo gra w karty. Z reguły trudno im znaleŸć innš pracę, a do rozkręcenia własnego interesu potrzebne sš dobre znajomoœci”.

W niektórych regionach, np. w okręgu Maczu w Gansu, ubogie rodziny uzyskały zgodę na łšczenie pastwisk, co pozwoliło na zmniejszenie kosztów indywidualnych, ale tam, gdzie nie wydaje się takich zezwoleń, np. w okręgu Kakhog (chiń. Hongyuan) w Sichuanie, sytuacja jest znacznie gorsza i wiele rodzin musi zmniejszać wielkoœć stad. Z badań chińskich uczonych Li Pinga i Yana Zhaoli wynika, że system zarzšdzania pastwiskami w regionach tybetańskich zostawia miejsce na pewnš elastycznoœć i dostosowanie do lokalnych warunków społecznych. Badania terenowe w Sichuanie, Yunnanie i TRA pokazały, że system spółdzielni i zbiorowej własnoœci gruntów, którymi zarzšdzajš małe społecznoœci, jest korzystny dla koczowników. Zarzšd społeczny zapewnia równy dostęp do pastwisk i wody, minimalizuje negatywny wpływ na œrodowisko naturalne i pozwala na szybkie rozstrzyganie sporów. Choć władze chińskie kładš nacisk na indywidualne zarzšdzanie pastwiskami, naukowcy wzywajš do większej elastycznoœci i uważajš, że po nowelizacji w 2003 roku Ustawa o pastwiskach stwarza przestrzeń prawnš dla modeli alternatywnych.

“Niewidzialna Bariery między kadrami i masami”

Chińskie media publikowały sprzeczne doniesienia na temat osiedlania koczowników. Wydaje się, że niektóre statystki, mówišce o bardzo wysokim odsetku osiedlonych, mogš być zawyżane, by przekonać przełożonych lub rzšdy prowincji, które finansujš pewne elementy programu rozwijania ziem zachodnich, o skutecznoœci władz lokalnych. W pewnych regionach rodziny nomadów majš domy, mogš więc być uznawane za “osiedlone”, co jednak nie znaczy, że porzuciły koczowniczy tryb życia. Ich zimowe pastwiska sš często oddalone o kilka dni drogi od letnich. 27 wrzeœnia zeszłego roku agencja Xinhua opublikowała nietypowy artykuł, mówišcy o fiasku polityki osiedleńczej w prefekturze Ngari (chiń. Ali) Tybetańskiego Regionu Autonomicznego (TRA): “W prefekturze tej gęstoœć zaludnienia wynosi zaledwie 0,2 osoby na kilometr kwadratowy, osady koczowników sš porozrzucane, brakuje systemu komunikacyjnego, a bardzo wielu koczowników wcišż się nie osiedliło – wszystko to tworzy niewidzialnš barierę między kadrami i masami”.

Władze TRA realizujš politykę osiedlania i urbanizacji, której celem jest œcišgnięcie pasterzy z gór do miast. Według agencji Xinhua (21 kwietnia 2002) w miasteczkach, które powstały wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych prefektury Njingtri (chiń. Lingzhi), osiedlono ponad 1.500 chłopów i pasterzy. Polityka władz TRA wobec nomadów zwišzana jest z planami urbanizacji i tworzenia oœrodków przetwarzania, dystrybucji i sprzedaży produktów zwierzęcych. 7 kwietnia 2003 agencja Xinhua poinformowała o uruchomieniu największego programu rolno-hodowlanego TRA, na który przeznaczono 239 milionów yuanów (39,6 miliona USD) i który będzie realizowany do 2005 roku. Wœród deklarowanych celów tego projektu jest poprawa stanu naturalnych pastwisk, tworzenie oœrodków rozpłodowych i osiedlenie koczowników z 19 okręgów.

Daniel Miller uważa, że brak troski o regiony pasterskie i zrozumienia dla tego systemu produkcji doprowadził do spadku wydajnoœci w wielu regionach, utraty biodywersyfikacji i marginalizacji nomadów. “Koczownicy (i wypracowany przez nich system) zawsze narażeni byli na wydarzenia, które zmieniały ich egzystencję: niszczšce trawę susze, dziesištkujšce stada burze œnieżne i epidemie, odbierajšce ziemie ludziom i zwierzętom plemienne wojny – mówi Miller – ale przemiany, przed którymi stojš dziœ w Tybecie i innych regionach Himalajów, sš o wiele głębsze i z pewnoœciš będš miały ogromny, długofalowy wpływ na ich życie oraz na ekosystemy, w których funkcjonujš”.