Słowo “Tybet” (tyb. bod) odnosi się tu do płaskowyżu, nazywanego obecnie “Tybetańskim Regionem Autonomicznym” (TRA), oraz częœci sšsiadujšcych z nim prowincji Chin – Qinghai, Sichuanu, Gansu i Yunnanu. Ziemie te sš dla zamieszkujšcych je od wieków Tybetańczyków Czolka-Sum (tyb. mchol-kha-gsum), “trzema prowincjami” Tybetu (U-Cang, Kham i Amdo). W ten sposób definiuje się Tybet “etnograficzny”, odpowiadajšcy “Pięciu [tybetańskim] Obszarom i Regionom Autonomicznym” (chiń. wu shen qu, tyb. zhin-chen dang rang-skyong-ljongs lnga), które w 1951 roku przyłšczono do Chińskiej Republiki Ludowej. Władze chińskie okreœlajš terminem “Tybet” (chiń. Xizang, dosł. “Zachodni skarbiec”) wyłšcznie TRA, stanowišcy trzeciš, zachodniš częœć Tybetu etnograficznego.

Wprowadzenie

Choć status “dawnego” Tybetu bywa przedmiotem ideologicznych dysput i polemik, nie ulega wštpliwoœci, że w latach 1913-1950 kraj ten spełniał wszystkie warunki państwowoœci uznawane przez prawo międzynarodowe: posiadał naród, terytorium oraz niezależny od obcych władz rzšd, który sprawował na owym terytorium władzę wewnętrznš, utrzymywał stosunki i zawierał traktaty z innymi państwami. Po inwazji Armii Ludowo-Wyzwoleńczej (1949-50) rzšd ten bezskutecznie apelował o pomoc œwiata i próbował bronić elementarnej niezawisłoœci Tybetu, negocjujšc z Chińczykami.

Mieszkańcy Khamu i Amdo chwycili za broń już na poczštku lat pięćdziesištych w odpowiedzi na przeœladowania, towarzyszšce wprowadzaniu komunistycznych reform w północnej i wschodniej częœci kraju. Krwawe represje w tych prowincjach zmusiły do ucieczki tysišce osób, potęgujšc antychińskie nastroje w Tybecie centralnym, gdzie Pekin poczštkowo prowadził bardziej umiarkowanš politykę. 10 marca 1959 roku mieszkańcy Lhasy, obawiajšc się, że chińscy żołnierze uprowadzš Dalajlamę – najwyższego politycznego i duchowego przywódcę Tybetu – otoczyli jego rezydencję. Zgromadzenie przerodziło się w falę niepodległoœciowych demonstracji, te zaœ – w powstanie. Kiedy stało się jasne, że nie ma już żadnych szans na rozmowy i negocjacje, Dalajlama zdołał opuœcić Lhasę i dotrzeć do Indii. W jego œlady poszło ponad osiemdziesišt tysięcy Tybetańczyków. Powstanie zostało krwawo stłumione. Rozpoczšł się, jak ujmuje to Dalajlama: “Najgorszy okres w naszej ponaddwutysišcletniej historii. Istnieje niebezpieczeństwo, że naród tybetański i jego dziedzictwo kulturowe zniknš z powierzchni Ziemi. Sytuacja jest bardzo poważna: to kwestia życia lub œmierci. Jeżeli zatriumfuje œmierć, nie pozostanie nic”.

Po stłumieniu powstania władze chińskie przystšpiły do tworzenia “spółdzielni”, a następnie “komun”, niszczšc pozostałoœci tradycyjnych struktur politycznych i społecznych. Ogłoszono “wojnę klasowš”. Wtršcano do więzień przedstawicieli “starego” systemu i “kontrrewolucjonistów” – hierarchów i duchownych, arystokratów, przywódców klanów, urzędników państwowych itd. – oraz ich “agentów”. W 1966 roku “wybuchła” rewolucja kulturalna, podczas której bezlitoœnie zwalczano wszelkie przejawy “starego myœlenia i obyczajów”, co oznaczało, między innymi, całkowity zakaz praktykowania i manifestowania wiary religijnej, noszenia tradycyjnych strojów, a nawet posługiwania się językiem tybetańskim.

Po odsunięciu “bandy czworga” Pekin zdecydował się na bardziej liberalnš politykę. W 1980 roku złożył wizytę w Lhasie pierwszy sekretarz KPCh Hu Yaobang i przeprosił Tybetańczyków za katastrofę, jakš okazały się dla nich trzy dziesięciolecia chińskich rzšdów. Przerażony nędzš i spustoszeniami, zapowiedział “jak najszybsze przywrócenie warunków bytowych sprzed 1959 roku” oraz wycofanie większoœci chińskich funkcjonariuszy i urzędników.

Liberalizacja gospodarcza i polityczna oznaczała przede wszystkim elementarne poszanowanie dla religijnej, kulturowej i językowej odrębnoœci Tybetańczyków. Zwolniono większoœć więŸniów politycznych, wydawano zgody na odbudowę zrównanych z ziemiš klasztorów i œwištyń, promowano język tybetański i zakładano szkoły. Władze ChRL nawišzały kontakt z Dalajlamš; diaspora wysyłała oficjalne delegacje, które miały na własne oczy zobaczyć “postęp”, jakiego dokonano w Tybecie.

Na podstawie zgromadzonych wtedy dokumentów, relacji i statystyk Ÿródła emigracyjne szacujš, że chińskš okupację przypłaciło życiem ponad milion dwieœcie tysięcy z szeœciu milionów Tybetańczyków – pišta częœć narodu. W gruzach legły niemal wszystkie z 6.259 klasztorów, będšcych oœrodkami religii, kultury, nauki, medycyny i sztuki tybetańskiej (wbrew twierdzeniom chińskiej propagandy, osiemdziesišt procent zniszczono jeszcze przed wybuchem rewolucji kulturalnej, czyli “wypaczeniem”, za które obwinia się “bandę czworga”).

Odsunięcie Hu w styczniu 1987 roku oznaczało koniec liberalizacji politycznej. “Miodowy miesišc” zamknęła fala potężnych manifestacji niepodległoœciowych w Lhasie, które tłumiono, strzelajšc z broni maszynowej do demonstrujšcych mnichów, mniszek i œwieckich. Po trzech latach niepokojów – na wniosek ówczesnego pierwszego sekretarza KPCh TRA i obecnego prezydenta ChRL Hu Jintao – w marcu 1989 roku ogłoszono stan wojenny.

W tym okresie służby bezpieczeństwa stosowały strategię “obrotowych drzwi”, polegajšcš na masowych, stosunkowo krótkich, z reguły przypadkowych aresztowaniach połšczonych z okrutnym biciem. “Prowodyrów” i “podżegaczy” skazywano na kilkuletnie kary więzienia. Ponieważ œwiadkami brutalnoœci policji byli zachodni turyœci, dla których na poczštku lat osiemdziesištych otworzono największe miasta œrodkowego Tybetu, władze zmieniły taktykę, starajšc się zapobiegać protestom i wystšpieniom niepodległoœciowym. Budowano agenturę, zakładano kamery przemysłowe w newralgicznych punktach miasta, zatrzymanych i więŸniów poddawano torturom, by wydobyć informacje i zastraszyć całš społecznoœć tybetańskš.

Coraz większš wagę przywišzywano do rozwoju gospodarczego, który miał rozładować niezadowolenie Tybetańczyków i œciœlej zwišzać Tybet ze strukturami ChRL. Sprowadzono tysišce chińskich funkcjonariuszy, robotników i osadników, by – wzorem innych “mniejszoœciowych” prowincji, takich jak Mandżuria czy Mongolia Wewnętrzna – raz na zawsze utopić problem “lokalnego separatyzmu” w morzu Hanów. Polityka przenoszenia ludnoœci szybko zmieniła Tybetańczyków w mniejszoœć w ich własnym kraju, a zwłaszcza w jego miastach. Jednoczeœnie, w ramach polityki “planowania rodziny”, która teoretycznie miała nie stosować się do “mniejszoœci”, tybetańskie kobiety poddawano przymusowym aborcjom (nawet w ósmym miesišcu cišży) i sterylizacjom.

Ostateczny, instytucjonalny kres polityce liberalizacji położyło tzw. III Forum Robocze w sprawie Tybetu, które zwołali najwyżsi przywódcy ChRL w 1994 roku. Stały Komitet Biura Politycznego KPCh uznał, że prawdziwym problemem jest tożsamoœć Tybetańczyków – oraz ich lojalnoœć wobec Dalajlamy: “głowy węża”, którš trzeba odršbać, żeby “zabić gada” – i wydał jej otwartš wojnę.

W cišgu kilku lat kampaniami “reedukacji patriotycznej” objęto najpierw urzędników, potem uznawanych za najgroŸniejsze Ÿródło “nacjonalizmu” duchownych i wreszcie całe społeczeństwo tybetańskie. Po raz pierwszy od czasów rewolucji kulturalnej machina propagandowa zaatakowała Dalajlamę (wczeœniej mówiła o “separatystycznej klice Dalaja”).

Konflikt zaostrzyło uwięzienie szeœcioletniego Genduna Czokji Nimy, którego Dalajlama, zgodnie z wiekowš tradycjš, uznał w maju 1995 roku za nowe wcielenie Panczenlamy, drugiego hierarchy buddyzmu tybetańskiego. Ateistyczne – z definicji – władze mianowały innego “autentycznego” Panczenlamę i zaczęły zmuszać tybetański kler do jego zaakceptowania i “odrzucenia” dziecka wskazanego przez Dalajlamę. Pekin do tej pory odmawia niezależnym obserwatorom dostępu do uwięzionego chłopca i jego rodziców, choć zabiegały o to liczne rzšdy, parlamenty i organizacje międzynarodowe.

Protesty duchownych wywołały brutalne represje i kampanie “reedukacji politycznej” w klasztorach. “Reedukowani” musieli zadeklarować lojalnoœć wobec “macierzy” i potępić Dalajlamę, którego zdjęć nie można dziœ wystawiać na widok publiczny w całym Tybecie. Opornych aresztowano lub wydalano ze œwištyń. “Grupy robocze”, tzw. “komitety demokratycznego zarzšdzania” oraz lokalne biura ds. religii, które nadzorujš działalnoœć klasztorów, wprowadzały nowe restrykcje, dotyczšce np. liczby i wieku duchownych. W 1998 roku władze zaczęły wysyłać na przymusowe emerytury mnichów, którzy ukończyli szeœćdziesišt lat. Stanowi to ogromne zagrożenie dla zasadzajšcej się w dużej mierze na bezpoœrednim, ustnym przekazie tradycji buddyjskiej, w której starzy mnisi zawsze odgrywali bardzo ważnš rolę jako wychowawcy, nauczyciele, mistrzowie rytuałów i medytacji. W ramach owych kampanii usunięto ze œwištyń ponad dwadzieœcia tysięcy duchownych. Po spacyfikowaniu klasztorów ogłoszono “kampanię ateizacji”, która objęła całe społeczeństwo.

W grudniu 1999 roku uciekł do Indii czternastoletni Ugjen Trinlej Dordże, XVII Karmapa, najwyższy hierarcha buddyjski, przebywajšcy na terenie Tybetu. Rzšd ChRL zezwolił na intronizowanie tego lamy, wskazanego wczeœniej przez Dalajlamę, w 1992 roku – w ostatnich miesišcach dogasajšcej liberalizacji; propaganda nieodmiennie przedstawiała go jako “patriotycznego duchownego, miłujšcego politykę partii i jednoœć macierzy”, i żywy dowód wolnoœci religii w Tybecie. Władze znów zaostrzyły represje – zakazano obchodzenia œwišt buddyjskich, grożono dymisjami urzędnikom, którzy odważš się odwiedzać klasztory, prowadzono rewizje w prywatnych domach, konfiskujšc i publicznie niszczšc przedmioty kultu religijnego. Nowa strategia Pekinu, który zaczšł mówić o “obcoœci buddyzmu” jako religii przeniesionej przed ponad tysišcem lat z Indii, kojarzyła się Tybetańczykom tylko z represjami rewolucji kulturalnej.

Za ucieczkę Karmapy zapłacił stanowiskiem Chen Kuiyuan, pierwszy sekretarz KPCh w TRA, odpowiedzialny za prowadzenie brutalnych kampanii politycznych w latach dziewięćdziesištych. Mieszkańcy Lhasy żartujš, że młody lama “zabił Chena”, który był dla nich uosobieniem partyjnego betonu i represji. Po mianowaniu nowego sekretarza, Guo Jinlonga, władze nie zmieniły jednak ani retoryki, ani twardej polityki antyreligijnej.

Tybetańczyków wtršca się do więzień za każdš próbę sprzeciwu wobec komunistycznej władzy – choćby posiadanie flagi narodowej czy przekładu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Wnoszšc z relacji ofiar i raportów organizacji praw człowieka, tortury sš jedynš metodš prowadzenia dochodzeń znanš chińskim œledczym. Od 1986 roku, kiedy to ChRL podpisała Konwencję przeciwko Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżajšcemu Traktowaniu lub Karaniu, w chińskich więzieniach zginęło ponad 80 Tybetańczyków.

Tybetańczycy sš dyskryminowani we wszystkich sferach życia społecznego – poczynajšc od edukacji, przez opiekę zdrowotnš, po pracę i warunki mieszkaniowe. Tybet stał się nuklearnym œmietnikiem chińskiego imperium. Wykarczowano tybetańskie lasy – tak ważne dla równowagi ekologicznej naszej planety, jak amazońska puszcza. W zlewiskach największych rzek Azji, które majš swe Ÿródła w Tybecie, mieszka niemal połowa ludzkoœci. Gigantyczne, pochłaniajšce tysišce ofiar powodzie, jakie w ostatnich latach nawiedzajš te regiony, przypisuje się zamuleniu rzek, którego przyczynš jest wycinanie tybetańskich lasów.

W 2001 roku – w ramach zakrojonego na ogromnš skalę programu “rozwijania ziem zachodnich” – Pekin przystšpił do budowy linii kolejowej, która połšczy Tybet centralny z innymi prowincjami ChRL i bez wštpienia przyspieszy proces sinizacji. W sierpniu 2002 władze chińskie, które do tej pory kategorycznie temu zaprzeczały, oficjalnie przyznały, że Tybetańczycy stajš się mniejszoœciš we własnym kraju.

W tym samym czasie centrum represji – a co za tym idzie, i politycznych protestów – przesunęło się z Tybetu centralnego do włšczonych do prowincji Sichuan regionów Khamu. Władze chińskie rozbiły tam największe obozowiska klasztorne i uwięziły najbardziej wpływowych, lojalnych wobec Dalajlamy duchownych. W grudniu 2002 roku skazano na karę œmierci Tulku Tenzina Delka i byłego mnicha, Lobsanga Dhondupa, którego miesišc póŸniej stracono. Była to pierwsza od ponad dwudziestu lat egzekucja tybetańskiego więŸnia politycznego.

W latach dziewięćdziesištych rokrocznie uciekało do Indii około trzech tysięcy Tybetańczyków. Liczba ta zaczęła spadać w 2001 roku na skutek drastycznego zaostrzenia kontroli na granicy nepalsko-chińskiej. W maju 2003 roku Pekin wymusił na Katmandu pierwszš jawnš deportację uciekinierów z Tybetu. Władze Nepalu – wbrew prawu wewnętrznemu i międzynarodowemu, ignorujšc ostre protesty Wysokiego Komisarza ONZ ds. UchodŸców i zachodnich rzšdów – przekazały pracownikom ambasady ChRL 18 uchodŸców, których pospieszenie wywieziono do Chin. W tym samym czasie chińska straż graniczna kilkakrotnie otwierała ogień do uciekinierów z Tybetu i œcigała ich na terytorium Nepalu. Wœród nowych uchodŸców przeważajš duchowni oraz młodzież i dzieci, które mogš otrzymać tybetańskie wykształcenie tylko poza granicami własnego kraju.

Według Freedom House Tybet jest jednym z najgorszych miejsc na naszej planecie pod względem braku poszanowania podstawowych wolnoœci i praw człowieka.

Rok 2003

Chińska Republika Ludowa jest krajem, w którym naruszanie praw człowieka oraz œcisły nadzór i represje wobec obywateli majš charakter instytucjonalny. A także, jak nieodmiennie rozpoczyna swoje raporty Departament Stanu USA, “państwem autorytarnym, w którym władzę sprawuje Komunistyczna Partia Chin (KPCh). Członkowie partii zajmujš niemal wszystkie wysokie stanowiska w administracji cywilnej, wojskowej i policyjnej na szczeblu krajowym i regionalnym. Władza najwyższa należy do członków Politbiura”.

W 2003 roku władze utrwalały stare i narzucały nowe restrykcje, dotyczšce przede wszystkim działalnoœci religijnej i politycznej. Kontrolowano klasztory, obowišzywał zakaz posiadania zdjęć Dalajlamy, blokowano przepływ informacji, inwigilowano tybetańskie kadry, duchownych i zwykłych obywateli. Jak w poprzednich latach, rutynowo bici i torturowani więŸniowie polityczni tracili zdrowie i życie w zakładach karnych i aresztach œledczych.

Jednoczeœnie Pekin prowadził intensywnš kampanię propagandowš, próbujšc poprawić swój wizerunek na arenie międzynarodowej. Rzšd wysyłał i przyjmował liczne delegacje oraz organizował wycieczki dla zagranicznych dziennikarzy, by przekonać œwiat, że ChRL dokonała ogromnych postępów w dziedzinie rozwoju gospodarczego, praw człowieka i ochrony kultury Tybetu. We wrzeœniu 2002 roku Pekin przyjšł pierwszych od niemal dziesięciu lat wysłanników Dalajlamy. Wizytę powtórzono w maju 2003 roku, ale wydaje się, że kontakty te nie przyniosły znaczšcych rezultatów.

Walka z opozycjš politycznš

W 2003 roku udokumentowano liczne zatrzymania zwišzane z działalnoœciš politycznš, którš władze uznajš za “zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa” (w znowelizowanym kodeksie postępowania karnego okreœleniem tym zastšpiono “działalnoœć kontrrewolucyjnš”). Ich liczba była najwyższa we wschodnich regionach Tybetu, przyłšczonych do prowincji Sichuan.

Tortury sš nadal codziennoœciš wszystkich więzień, aresztów i komisariatów Tybetu. Bicie, rażenie i gwałty elektrycznymi pałkami, krępowanie, skuwanie, zawieszanie za wykręcone kończyny, pozbawianie snu, głodzenie, szczucie psami, zamykanie w karcerach, wystawianie na ekstremalne temperatury czy zmuszanie do wycieńczajšcych ćwiczeń powodujš poważne urazy fizyczne i psychiczne oraz zgony. Niemal wszyscy zatrzymani sš maltretowani czy to przez funkcjonariuszy Biura Bezpieczeństwa Publicznego i Ludowej Policji Zbrojnej, czy to przez strażników – najczęœciej przez jednych i drugich.

Œrodki ochrony prawnej zatrzymanych i uwięzionych Tybetańczyków sš takie same jak w całych Chinach – niewystarczajšce tak w teorii, jak i w praktyce. Brak niezależnego dostępu do więzień sprawia, że trudno ocenić zasięg i brutalnoœć naruszeń praw człowieka w instytucjach izolacyjnych oraz faktycznš liczbę tybetańskich więŸniów politycznych. Większoœć sędziów orzekajšcych nie ma żadnego lub prawie żadnego wykształcenia prawniczego. Sšdy nie sš niezawisłe i bezstronne. Krótkie procesy odbywajš się niejawnie. Najwyższa kara za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu państwa wynosi 15 lat więzienia; wyrok łšczny nie może przekroczyć lat 20. W Tybecie sprawy takie dotyczš zwykle działalnoœci niepodległoœciowej, która jest nielegalna, nawet jeœli nie wišże się z użyciem lub nawoływaniem do stosowania przemocy.

W grudniu 2002 roku sšd ludowy w Kardze (chiń. Ganzi), w Sichuanie skazał na kary œmierci – za “podżeganie do podzielenia macierzy” i “planowanie wybuchów” – znanego nauczyciela buddyjskiego Tulku Tenzina Delka i byłego mnicha Lobsanga Dhondupa. Wyrok wywołał ostre protesty na całym œwiecie. Choć nie przedstawiono żadnych dowodów winy oskarżonych, a chińscy dyplomaci zapewniali, że odbędzie się powtórny, jawny proces, w styczniu 2003 po krótkiej, niejawnej rozprawie stracono Lobsanga Dhondupa i utrzymano wyrok œmierci – w zawieszeniu na dwa lata – Tulku Tenzina Delka. Była to pierwsza od ponad dwudziestu lat egzekucja tybetańskiego więŸnia politycznego.

Choć problemy z uzyskaniem dokładnych informacji uniemożliwiajš pełnš analizę, z danych Tybetańskiego Centrum Praw Człowieka i Demokracji wynika, że w styczniu 2003 roku w Tybecie odbywało kary 208 znanych więŸniów politycznych. Dla porównania, w 1996 roku za przestępstwa polityczne więziono niemal 700, w 1999 – 538, a w 2001 – 226 osób. Na spadek liczby więŸniów składa się wiele czynników. Jednym z nich sš z pewnoœciš efekty kampanii brutalnych represji, którš rozpoczęto w latach 1995-96, gdy liczba więŸniów politycznych była najwyższa. Zaczęła ona spadać rok póŸniej, kiedy wspomnianš kampaniš objęto wszystkie regiony Tybetu. Drugim czynnikiem odstraszajšcym jest okrutne traktowanie zatrzymanych i skazanych za przestępstwa polityczne. Czynnikiem trzecim sš szybkie zmiany gospodarcze (poza rolnictwem). Władze wzywajš do pragmatyzmu – bogacenia się, a nie ponoszenia dotkliwych konsekwencji protestów. Czwartym elementem wydaje się coraz większe zaangażowanie Tybetańczyków w przedsięwzięcia, które majš promować język, kulturę, religię i tożsamoœć Tybetu, nie niosšc groŸby aresztowania.

Z danych TIN wynika, że spoœród 1.900 więŸniów politycznych odbywajšcych kary po 1987 roku, jeden na 46 umierał na skutek tortur i okrutnego traktowania. Największe zagrożenie dla życia skazanych stanowi Więzienie nr 1 Tybetańskiego Regionu Autonomicznego (potocznie nazywane Drapczi), w którym ginšł jeden na 28 więŸniów politycznych. Jeszcze gorzej przedstawia się sytuacja więŸniarek politycznych tego zakładu –jeden zgon na 24 skazane. W więzieniu tym wprowadzono również musztry i obowišzkowe ćwiczenia, które odebrały zdrowie większoœci osadzonych za przestępstwa polityczne. W 2003 roku w Drapczi przebywało około stu znanych więŸniów politycznych. Œrednia kara w tym zakładzie wynosi 11 lat – i w trzeciej częœci jest rezultatem dodatkowych sankcji za podejmowane w więzieniu protesty polityczne.

Tybetańscy więŸniowie sš dziœ bardziej rozproszeni. W latach 1987-1995 mieszkańcy TRA stanowili 91 proc. (ponad 1.300 osób), a mieszkańcy prefektury lhaskiej aż 71 proc. wszystkich znanych więŸniów politycznych. Spoza TRA pochodziło zaledwie dziewięć procent skazanych. W latach 1996-2001 proporcje te uległy zmianie. Mieszkańcy TRA stanowili 64 proc., Lhasy – 39 proc., a innych regionów – 36 proc. uwięzionych w tym okresie. Na poczštku 2003 roku wzrósł statystyczny udział skazanych z TRA, ale trend ten odwróciły masowe aresztowania w Sichuanie zwišzane ze sprawš Tulku Tenzina Delka.

W ostatnich latach władze rutynowo podwyższajš kary więŸniów, którzy otwarcie manifestujš swoje poglšdy polityczne. Żadna sankcja nie budzi w nich takiego lęku. Tybetańczycy doskonale wiedzš, że w placówce, w której zabito i okaleczono wielu skazanych, wyższy wyrok oznacza krótsze życie. W Drapczi ukarano w ten sposób około 27 proc. więŸniów.

Dane te z pewnoœciš nie sš pełne, gdyż władze chińskie robiš wszystko, by informacje dotyczšce naruszeń praw człowieka nie wydostały się za granice ChRL. Nawet nazwiska więŸniów politycznych uznawane sš za “tajemnicę państwowš”, a każda próba przekazania ich komukolwiek – za “szpiegostwo”.

Zwolnienie z zakładu karnego nie oznacza końca przeœladowań. Bezustanne nękanie przez policję, niemożnoœć powrotu do klasztoru czy znalezienia pracy i mieszkania sprawiajš, że byli więŸniowie z reguły dochodzš do wniosku, iż na normalne życie mogš liczyć tylko poza granicami swego kraju.

Ograniczanie wolnoœci religii

Rzšd ChRL poddaje praktyki religijne i miejsca kultu œcisłej kontroli. Zezwalajšc na odprawianie pewnych obrzędów i rytuałów, głównie dewocyjnych, nie toleruje niczego, co mogłoby się wišzać z Dalajlamš lub stanowić przejaw “separatyzmu”. Oficjalne media piętnujš “klikę Dalaja” i kwestionujš autorytet duchowy Dalajlamy, który jest dla nich “separatystš”, usiłujšcym podzielić Chiny. Rzšd centralny i władze lokalne często powtarzajš, że dialog z Dalajlamš jest niemożliwy, gdyż jego czyny zadajš kłam publicznym zapewnieniom, iż nie opowiada się za niepodległoœciš Tybetu. W 2003 roku zaczęto egzekwować zakaz posiadania zdjęć Dalajlamy w tybetańskich regionach poza granicami TRA. Mieszkańcom prefektury Kardze zagrożono nawet, że będš karani za to “przestępstwo” konfiskatš ziemi, a duchownych, którzy organizowali modły o długie życie Dalajlamy, skazywano na długoletnie kary więzienia.

Większoœć Tybetańczyków praktykuje buddyzm. Dotyczy to również urzędników i członków partii. Niemal tysišc duchownych piastuje różne funkcje w lokalnych zgromadzeniach ludowych i komitetach Ogólnochińskiej Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej. Władze wymagajš jednak, by członkowie KPCh i osoby pracujšce dla rzšdu przestrzegały partyjnej zasady ateizmu. Przed czterema laty ogłoszono kampanię promowania ateizmu i nauki, która, jak podano, ma podnieœć kwalifikacje urzędników państwowych. Ze szczególnš gorliwoœciš wprowadzono jš w szkołach.

Tybetańskie dzieci uczy się, że praktykowanie buddyzmu jest “wyrazem zacofania” i kłodš na drodze postępu. W niektórych szkołach więziono i karano grzywnami uczniów, którzy nie przestrzegali zakazu noszenia tradycyjnych buddyjskich “talizmanów ochronnych” (tyb. srung mdud).

Rzšd œciœle kontroluje codzienne życie wszystkich klasztorów. Władze narzucajš i egzekwujš limity, okreœlajšce liczbę mnichów i mniszek, którzy mogš przebywać w poszczególnych œwištyniach. Choć z reguły dotacje państwa stanowiš ułamek budżetu klasztorów, rzšd kieruje nimi poprzez “komitety demokratycznego zarzšdzania” oraz lokalne biura ds. religii. W kwietniu 1996 roku wydano rozporzšdzenia, na mocy których w komitetach tych zasiadać mogš tylko “patriotyczni” duchowni; każdego kandydata weryfikujš władze. Obecnie wszyscy tybetańscy duchowni muszš również “angażować się w przynoszenie dochodów”, co pozostawia coraz mniej czasu na studia i praktykę. Mimo œcisłej kontroli w klasztorach panujš silne nastroje antychińskie.

W 2001 roku, po spacyfikowaniu wszystkich klasztorów kampaniami “reedukacji politycznej”, władze przystšpiły do rozbijania tradycyjnych “obozowisk monastycznych” w Sichuanie: Instytutu Studiów Buddyjskich Serthar – jednego z najważniejszych oœrodków buddyjskich w Tybecie, w którym studiowało niemal dziesięć tysięcy mnichów, mniszek i œwieckich z różnych regionów Tybetu, Chin, Tajwanu i Hongkongu – oraz Jaczen Gar. Instytutowi narzucono limit 1.400 duchownych; resztę zmuszono do opuszczenia obozowiska, równajšc z ziemiš tysišce domów, by nie mieli dokšd wracać. Naoczni œwiadkowie mówili o setkach błškajšcych się, wycieńczonych mniszek, które pozbawiono œrodków do życia, zakazujšc im wstępowania do innych klasztorów. Wiarygodne Ÿródła informowały o wyburzaniu kwater duchownych i kolejnych aresztowaniach duchownych w Serthar w połowie 2003 roku.

Mnisi i mniszki stanowiš ponad 70 procent skazanych za przestępstwa polityczne.

Sinizacja, dyskryminacja i marginalizacja Tybetańczyków

Podobnie jak 54 innym “mniejszoœciom etnicznym”, Tybetańczykom nominalnie przysługujš preferencje w dziedzinie zawierania małżeństw, planowania rodziny oraz, w mniejszym stopniu, dostępie do uniwersytetów i stanowisk rzšdowych. Według oficjalnych statystyk osoby pochodzenia tybetańskiego stanowiš 74 proc. kadr rzšdowych w Tybecie, niemniej większoœć stanowisk zwišzanych z prawdziwš władzš piastujš Hanowie i to oni podejmujš kluczowe decyzje. Teoretycznie dokumenty rzšdowe i akty prawne powinny być sporzšdzane w języku tybetańskim, niemniej w praktyce większoœć oficjalnych dokumentów istnieje tylko w wersjach chińskojęzycznych.

Choć kilku Tybetańczyków zajmuje wysokie stanowiska, w gruncie rzeczy pełniš rolę dekoracji, nie majšc większego wpływu na proces podejmowania decyzji. Ich obecnoœć ma legitymizować politykę partii i sprawiać wrażenie, iż Tybetańczycy współrzšdzš własnym krajem. Najdobitniej œwiadczy o tym fakt, że nigdy jeszcze nie powierzono – kluczowego – stanowiska pierwszego sekretarza lokalnej struktury KPCh Tybetańczykowi.

Tybetańczycy sš dyskryminowani w sferze reprezentacji publicznej, gospodarki, zatrudnienia, edukacji, mieszkalnictwa i opieki zdrowotnej. Problem pogłębia konsekwentnie realizowana polityka przenoszenia ludnoœci chińskiej na teren Tybetu.

Gospodarka, zatrudnienie, mieszkalnictwo

Rzšd centralny i inne prowincje Chin w dużym stopniu subsydiujš gospodarkę Tybetu, która w ostatniej dekadzie – jak chcš oficjalne statystyki – rosła o ponad dziesięć procent rocznie. W ramach dziesištego planu pięcioletniego (2001-2005), w którym szczególny nacisk położono na rozwijanie “ziem zachodnich”, Pekin ma zainwestować w TRA około 90 miliardów yuanów (10,8 miliarda USD). Niemal 95 proc. budżetu regionu pochodzi ze Ÿródeł zewnętrznych. Tybet korzysta również z wielu przywilejów gospodarczych i podatkowych, przycišgajš one jednak rzesze imigrantów narodowoœci Han i Hui (chińskich muzułmanów), którzy wypierajš z rynku tybetańskich przedsiębiorców i siłę roboczš. Rzšdowe programy rozwoju gospodarczego przyczyniły się do podniesienia stopy życiowej Tybetańczyków w miastach, jednak zasadnicze korzyœci odnoszš przede wszystkim Chińczycy. Szybki wzrost gospodarczy, rozwój turystyki i współczesne wpływy kulturowe zakłócajš tradycyjny styl życia i zagrażajš œrodowisku naturalnemu oraz kulturze tybetańskiej.

Rosnšca liczba chińskich imigrantów – kluczowych dla pełnego zintegrowania lokalnej gospodarki ze strukturami ChRL – stanowi ogromne zagrożenie dla tożsamoœci Tybetu. Chińczycy, którzy dzięki rzšdowym dotacjom zarabiajš w Tybecie œrednio o 46,9 proc. więcej niż w innych prowincjach ChRL, zdominowali życie gospodarcze w całym regionie. Hanowie wypierajš już Tybetańczyków nawet z rynku produktów tradycyjnych, takich jak tybetańskie meble, malowidła czy rzemiosło. W Lhasie, na przykład, należy do nich 340 zarejestrowanych warsztatów “rękodzielniczych”, a do Tybetańczyków – ledwie 28. W tej sytuacji kwestia “rozwoju” (w tym inwestycji zagranicznych, a zwłaszcza projektów Banku Œwiatowego czy międzynarodowych korporacji) budzi poważne kontrowersje i wštpliwoœci.

Miasta Tybetu tracš swój charakter i coraz bardziej przypominajš chińskie metropolie. W 2002 roku, mimo licznych protestów, władze wyburzały zabytkowe domy i wznosiły nowe budynki w starej, objętej ochronš Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Oœwiaty, Nauki i Kultury (UNESCO) częœci miasta, która nie stanowi już nawet dwóch procent powierzchni stolicy Tybetu.

Z relacji uchodŸców wyłania się obraz uprzedzeń rasowych chińskich pracodawców, którzy automatycznie uznajš Tybetańczyków za “niekompetentnych” i “zacofanych”. We wszystkich instytucjach Tybetańczycy zajmujš niższe, a Chińczycy wyższe stanowiska. Wielu utrzymuje, że jedynym sposobem na zdobycie pracy jest łapówka i guanxi (“plecy”). Podobnie wyglšda struktura płac; Tybetańczycy z reguły nie zarabiajš połowy tego, co za tę samš pracę dostajš Chińczycy.

Z raportów instytucji międzynarodowych wynika, że ponad 70 proc. Tybetańczyków z TRA żyje poniżej progu ubóstwa. Wielu głoduje, nie ma pracy, mieszkań, dostępu do szkół i opieki zdrowotnej. Niedożywienie jest przyczynš chorób i zaburzeń rozwojowych tysięcy tybetańskich dzieci.

Rozwój miast gwałtownie powiększa rozziew między dochodami społecznoœci miejskich i wiejskich – oraz, tym samym, Chińczyków i Tybetańczyków, którzy zdani sš na stosunkowo mało wydajne uprawy i hodowlę. Potwierdza to rzšd, który w 1996 roku szacował œredni roczny dochód rodzin miejskich na 606, a wiejskich – na 117 USD rocznie. Dochody w miastach rosnš pięć razy szybciej niż na wsi. Choć Pekin zapewnia, że tybetańscy rolnicy i koczownicy nie płacš podatków, niemal każdy uchodŸca – zwłaszcza chłopi i nomadowie – informuje Tybetańskie Centrum Praw Człowieka i Demokracji (TCHRD) w Dharamsali o drakońskich obcišżeniach podatkowych. Władze lokalne potrafiš opodatkować dosłownie wszystko: życie, zwierzęta, plony, trawę, wodę, skóry, szkoły itd. Nie ma żadnych mechanizmów, które pozwalałyby na rozliczanie urzędników i odwołanie się od nakładanych arbitralnie, zawyżanych i dyskryminujšcych podatków. Co więcej, eksperci sš zgodni, że najwyższš cenę za wejœcie Chin do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO) zapłacš właœnie chłopi i pasterze – zwłaszcza w Tybecie. Według oficjalnych statystyk dochody mieszkańców wiejskich regionów Tybetu, czyli większoœci Tybetańczyków, zaczęły spadać już w latach dziewięćdziesištych. Władze chińskie zdajš się dostrzegać ten problem i uważajš, że rozwišżš go, zachęcajšc mieszkańców wsi do migrowania do miast, co nieuchronnie wywoła dalszš erozję społecznoœci tybetańskich.

Poważnym problemem pozostaje bezrobocie, również to ukryte. Wielu tybetańskich chłopów i pasterzy uważa się za “zatrudnionych”, gdy krzštajš się po rodzinnym obejœciu lub podejmujš dorywczš, nisko opłacanš pracę fizycznš. Dyskryminujšcy system skutecznie uniemożliwia im znalezienie innego zatrudnienia.

Tybetańczycy sš również dyskryminowani w sferze mieszkalnictwa. Wprowadzono procedury, które gwarantujš mieszkania – lub najwyższe miejsca na listach oczekujšcych – przybywajšcym do Tybetu Chińczykom. Aby zapewnić im “przestrzeń życiowš”, eksmituje się Tybetańczyków z ich starych domów, które sš następnie wyburzane. Wysiedlani nie dostajš z reguły żadnych rekompensat i doczekawszy się wreszcie nowej kwatery, muszš płacić wygórowane czynsze.

W czerwcu 2001 – w ramach zakrojonego na wielkš skalę planu “rozwijania ziem zachodnich” – Chiny przystšpiły do budowy linii kolejowej, która połšczy Lhasę z innymi prowincjami ChRL. Nowe inwestycje gospodarcze, przycišgajšce rzesze chińskich robotników i imigrantów, potęgujš lęk Tybetańczyków przed całkowitš sinizacjš ich kraju. Z wypowiedzi chińskich przywódców wynika jasno, że kolej służyć ma przede wszystkim celom politycznym i militarnym oraz eksploatacji – czy, jak widzš to Tybetańczycy, rabunkowi – bogactw naturalnych. Co więcej, w sierpniu 2003 roku przedstawiciel chińskich władz poinformował zagranicznych dziennikarzy, że wœród 27 tys. robotników wykwalifikowanych, którzy pracujš przy budowie linii kolejowej, nie ma ani jednego Tybetańczyka.

Według Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Tybet jest najbiedniejszym regionem ChRL. Z wynikiem niemal dwa razy niższym niż wskaŸnik całych Chin zajmuje jedno z ostatnich miejsc w globalnym rankingu okreœlajšcym stopień rozwoju społecznego.

Edukacja

Według oficjalnych statystyk 60 proc. Tybetańczyków, którzy ukończyli piętnasty rok życia, jest analfabetami. W niektórych regionach odsetek ten może być znacznie wyższy. Od kilku lat chińscy urzędnicy ograniczajš rolę języka tybetańskiego w systemie edukacyjnym, a w 1997 roku ogłosili, że tybetańskie dzieci będš uczyć się chińskiego już od pierwszej klasy. Rzšd wyjaœnia, iż chce w ten sposób ułatwić Tybetańczykom rywalizację z chińskimi rówieœnikami, co na dłuższš metę umożliwi im zdobycie lepszego wykształcenia i pracy. Tybetański pozostaje językiem wykładowym w wiejskich szkołach podstawowych, ale edukacja trwa w nich z reguły tylko dwa, trzy lata. Dostęp do nielicznych szkół dodatkowo utrudniajš wysokie ceny i duże odległoœci. Narzucajšc klasztorom “limity wiekowe”, władze odbierajš dzieciom szansę na zdobycie wykształcenia w instytucjach monastycznych.

Struktura i finansowanie systemu edukacyjnego (podobnie jak służby zdrowia) ma również charakter dyskryminacyjny; rzšd łoży niemal wyłšcznie na placówki, które znajdujš się w zdominowanych przez chińskich osadników miastach. W niektórych okręgach wiejskich Tybetańczycy sš zmuszani do budowania i utrzymywania szkół z własnej kieszeni. Choć władze twierdzš, że edukacja na poziomie podstawowym jest bezpłatna, tybetańscy rodzice i uczniowie wnoszš bardzo wysokie opłaty, które nie obowišzujš Chińczyków. W grudniu 2003 roku rzšdowe media opublikowały wyniki kontroli w ponad 60 tys. szkół z 20 prowincji ChRL, z których wynika, że podbierano w nich nielegalne opłaty w wysokoœci 21,4 miliarda yuanów (2,6 miliarda USD).

W Tybecie, oficjalnie, uczy się 81 proc. dzieci w wieku szkolnym, większoœć kończy jednak tylko wiejskie szkoły podstawowe. Według urzędników lokalnych tybetański jest głównym językiem wykładowym w 60 proc. szkół œrednich, zwłaszcza w regionach wiejskich, choć prowadzi się w nich również zajęcia po chińsku. Organizacje pozarzšdowe utrzymujš, że odsetek ten jest zawyżony. Większoœć uczniów tych placówek, choć nie wszyscy, to Hanowie. Uczniowie regionalnych szkół œrednich uczęszczajš na zajęcia prowadzone w języku tybetańskim, niemniej muszš znać chiński, gdyż w tym języku wykłada się większoœć przedmiotów. W kilku regionach nie należšcych do TRA działajš szkoły œrednie, w których wykłada się po tybetańsku. Od połowy lat osiemdziesištych fundusze, które miały pomóc Tybetańczykom w uzyskaniu wyższego wykształcenia, przeznaczane sš na kierowanie ich do szkół w innych prowincjach Chin. ródła rzšdowe podajš, że w stu wyższych uczelniach w różnych prowincjach Chin kształci się obecnie 13 tys. tybetańskich studentów. Do zdobycia wykształcenia wyższego niezbędna jest znajomoœć języka chińskiego.

Uniwersytet Tybetański (UT) miał kształcić około tysišca trzystu tybetańskich studentów – przyszłych nauczycieli dla regionalnego systemu oœwiaty. Tybetańczycy patrzš z niechęciš na rosnšcš liczbę chińskich studentów i wykładowców. Według oficjalnych statystyk Tybetańczycy – teoretycznie 95 proc. mieszkańców regionu – stanowiš 80 proc. studentów i zaledwie 30 proc. wszystkich wykładowców akademickich w Tybetańskim Regionie Autonomicznym. Choć majš uprzywilejowanš pozycję przy zapisach, na egzaminach często wyprzedzajš ich – i zostajš przyjęci – Chińczycy, którzy znacznie lepiej znajš język i kończš lepsze szkoły œrednie. Władze zmuszajš profesorów – zwłaszcza z wydziału filologii tybetańskiej UT, który uchodzi za potencjalnš wylęgarnię poglšdów dysydenckich – do udziału w sesjach edukacji politycznej i usuwania z programu i podręczników wszystkiego, co mogłoby rozbudzić “separatystyczne” i religijne zainteresowania studentów. Ze względów politycznych na indeksie znalazło się wiele starożytnych ksišg.

Pod koniec 2001 roku w lhaskich szkołach – już nie tylko œrednich, ale i podstawowych – zaczęto nauczać wszystkich przedmiotów, poza językiem tybetańskim, po chińsku. (W 1987 roku X Panczenlama wymógł na Zgromadzeniu Przedstawicieli Ludowych TRA przyjęcie Ustawy w sprawie studiowania, używania i rozwijania języka tybetańskiego, zakładajšcej, że w 1993 roku w języku tym będzie prowadzić się wszystkie zajęcia w gimnazjach, a w 1997 – w liceach i technikach Tybetu. Prawa tego nigdy nie wprowadzono w życie, a w ostatnich latach oficjalnie uznano je za “niepraktyczne” i “nieprzystajšce do rzeczywistoœci regionu”.) Podobne zmiany majš wkrótce zajœć w całym TRA. Tybetańscy nauczyciele obawiajš się o swoje posady, gdyż realizacja planu władz musi pocišgnšć za sobš – przewidziane w dziesištym planie pięcioletnim – zatrudnienie w szkołach wielu Chińczyków. Narasta lęk o przyszłoœć języka tybetańskiego, podstawowego medium tożsamoœci i kultury Tybetu.

46 proc. Chińczyków odebrało wykształcenie ponadpodstawowe; według oficjalnych statystyk w Tybecie wskaŸnik ten wynosi zaledwie 8,6 proc.

We wrzeœniu 2003 roku wizytę w Chinach złożyła K. Tomasevski, Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. Dostępu do Edukacji. W niezwykle krytycznym raporcie dla Komisji Praw Człowieka wyraziła “przerażenie” liczbš analfabetów w Tybecie i oskarżyła ChRL o naruszanie zobowišzań międzynarodowych, uniemożliwianie edukacji religijnej i narzucanie wygórowanych, arbitralnych opłat, które wpędzajš w długi rodziny posyłajšce dzieci do szkół. Według Tomasevski polityka edukacyjna w Tybecie ma charakter “asymilacyjny” i nie uwzględnia “wartoœci języka i religii mniejszoœci”.

Kobiety

Z relacji – i badań medycznych – uchodŸców wynika, że wiele tybetańskich kobiet traci zdrowie lub życie na skutek polityki kontroli urodzeń, przymusowych aborcji i sterylizacji. Prymitywny sprzęt, niska jakoœć leków i niewiedza personelu przekładajš się na skandaliczne warunki i brak higieny w placówkach opieki zdrowotnej. “Pozalimitowe” cišże karane sš wysokimi grzywnami, a “pozalimitowe” dzieci pozbawiane podstawowych praw do meldunku, opieki zdrowotnej i edukacji. W sferze zatrudnienia kobiety narażone sš na podwójnš dyskryminację. Wiele kończy na ulicach.

Zdaniem pracujšcych w Tybecie zagranicznych ekspertów, coraz poważniejszym problemem staje się tu, podobnie jak w innych regionach kraju, prostytucja. W Lhasie otwarcie działajš domy publiczne; teoretycznie nielegalne usługi tego rodzaju œwiadczy w tym mieœcie niemal dziesięć tysięcy osób. Większoœć takich przybytków działa w budynkach należšcych do partii lub rzšdu; chroni je armia. Najczęœciej mieszczš się w pobliżu koszar i miejsc kultu religijnego. Większoœć prostytutek to Chinki z Sichuanu, niemniej sš wœród nich również Tybetanki. Nie wiadomo, ile z nich jest nosicielkami wirusa HIV, zważywszy jednak na katastrofalnš pod tym względem sytuację w całej ChRL – należy zakładać, że wiele.

Podsumowanie

Z perspektywy poszanowania podstawowych praw człowieka miniony rok, podobnie jak poprzednie, był w całych Chinach bardzo zły. Szafowano karš œmierci, brutalnie tłumiono robotnicze protesty, aresztowano “separatystów”, członków ruchu Falun Gong, wyznawców “podziemnych” koœciołów i dysydentów. Organizacje pozarzšdowe, agendy różnych rzšdów i œwiatowe media informowały o licznych przypadkach stosowania tortur przez funkcjonariuszy policji i straży więziennej oraz o ich ofiarach œmiertelnych. Według Zong Hariena (pseudonim wysoko postawionego członka KPCh, majšcego dostęp do wewnętrznych raportów i tajnych dokumentów), chińska policja i sšdy zabijajš każdego roku około 15 tysięcy osób.

Władze robiły wszystko, by uniemożliwić przepływ niezależnych informacji z i do Chin, poœwięcajšc szczególnš uwagę – blokowanie dostępu do “drażliwych” stron, autoryzowane przez władze hakerskie ataki, rozsyłanie wirusów na listy dyskusyjne, przejmowanie domen itd. – internetowi. Systematycznie zagłuszano zagraniczne rozgłoœnie radiowe, nadajšce w języku tybetańskim i chińskim.

Po ataku na WTC rzšd Chin zaczšł wykorzystywać globalnš “wojnę z terroryzmem” do walki z ruchami “separatystycznymi”, ogłaszajšc kampanię “mocnego uderzenia i potężnej presji”, która wymierzona jest w “separatystów, terrorystów i ekstremistów religijnych”. Choć aktów terroru w Tybecie dopuszczajš się tylko funkcjonariusze chińskiego państwa, od wrzeœnia 2001 roku w wewnętrznych dokumentach partyjnych mianem “terrorystów” okreœla się Ujgurów, Tybetańczyków i członków ruchu Falun Gong. W listopadzie 2003 roku Armia Ludowo-Wyzwoleńcza odbyła w Lhasie ćwiczenia – w “tłumieniu rozruchów, odbijaniu zakładników oraz odpieraniu ataków bombowych i biochemicznych” – których celem było przygotowanie wojska do zwalczania “zwišzanych z Dalajlamš terrorystów”.

Polska

24 sierpnia 2001 roku Sejm przyjšł Deklarację w sprawie solidarnoœci Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z narodem tybetańskim. Było to niewštpliwie najważniejsze wydarzenie na płaszczyŸnie oficjalnych stosunków polsko-tybetańskich. W grudniu 2001 z inicjatywy posła Wiesława Walendziaka w Sejmie IV Kadencji zaczšł konstytuować się Parlamentarny Zespół na rzecz Tybetu, majšcy “dawać wyraz solidarnoœci z żyjšcym w warunkach okrutnej okupacji narodem tybetańskim, jak również wspierać działania organizacji pozarzšdowych zajmujšcych się akcjš na rzecz Tybetu” na forum parlamentu. Jego założyciele przekazali Marszałkowi Sejmu apele w sprawie Panczenlamy oraz Tulku Tenzina Delka i Lobsanga Dhondupa, które podpisało kilkudziesięciu posłów ze wszystkich ugrupowań.

Zaskakujšce problemy z rejestracjš Zespołu – który działał bez przeszkód w poprzednich kadencjach – oraz biernoœć organów Sejmu w sprawie obiecanych polskim parlamentarzystom zdjęć Panczenlamy sprawiły, że w kwietniu 2002 “Gazeta Wyborcza” poprosiła swoich czytelników o wysyłanie urodzinowych życzeń – za poœrednictwem ambasady ChRL w Warszawie i marszałka Sejmu – dla Genduna Czokji Nimy. Na apel odpowiedziały dziesištki tysięcy Polaków (w tym wszyscy Nobliœci, wybitni artyœci, politycy i naukowcy) oraz internautów z całego œwiata.

Choć o informacje o losie i miejscu pobytu uprowadzonego w 1995 roku Panczenlamy zabiegały również liczne rzšdy, parlamenty i organizacje międzynarodowe (m.in. administracja i Kongres USA, Parlament Europejski i Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka), Pekin nie udzielił ich do tej pory i stanowczo odmawiał dostępu do chłopca i jego rodziny niezależnym obserwatorom.

Stracenie Lobsanga Dhondupa i utrzymanie wyroku Tulku Tenzina Delka wywołały ostre protesty państw demokratycznych. Po apelu Komitetu Helsińskiego w Polsce 30 stycznia 2003 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych ogłosiło, iż “RP potępia razem ze społecznoœciš międzynarodowš wykonanie wyroku œmierci” na Lobsangu Dhondupie. Następnego dnia Marszałek Sejmu Marek Borowski wystosował w tej sprawie list do Przewodniczšcego Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, Li Penga, potępiajšc Chiny za “pozbawienie [skazanych] prawa do jawnego, sprawiedliwego i bezstronnego postępowania przed niezawisłym sšdem”.

We wrzeœniu 2003 roku wizytę w Chinach i Tybecie złożyła delegacja Komisji Sprawiedliwoœci i Praw Człowieka Sejmu RP. Polscy posłowie przerwali wizytację w pekińskim więzieniu, gdy okazało się, że nie będš mogli swobodnie rozmawiać ze skazanymi. “Chiny nie sš zainteresowane dialogiem na temat praw człowieka – stwierdził po powrocie jeden z delegatów – o ile nie widzš na drugiej szali wymiernych korzyœci materialnych”.

Rekomendacje

Kwestie dotyczšce praw człowieka, rzšdów prawa i Tybetu powinny być poruszane przy okazji wszelkich kontaktów z chińskimi politykami i dyplomatami. Choć po niefortunnych decyzjach państw zachodnich, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, Francji i Niemiec, które konkurujš o dostęp do chińskiego rynku, nie ma właœciwie żadnej szansy na powrót do instytucjonalnego mechanizmu, przypominajšcego “trzeci koszyk” KBWE, władze ChRL powinny mieć poczucie, że poszanowanie praw człowieka jest dla społecznoœci międzynarodowej kwestiš pierwszoplanowš, a nie daninš, jakš zachodni politycy niechętnie składajš własnej opinii publicznej i mediom.

Od połowy lat dziewięćdziesištych Pekin skutecznie apeluje o odejœcie od “postawy konfrontacyjnej”, czyli publicznego krytykowania go na arenie międzynarodowej, na rzecz pozwalajšcego na zachowanie twarzy, prowadzonego w zaciszu gabinetów “dialogu dwustronnego” na tematpraw człowieka. Poważne pogorszenie sytuacji w dziedzinie przestrzegania owych praw w Chinach i Tybecie stawia pod znakiem zapytania skutecznoœć tej strategii. Parlament brytyjski uznał takie rozmowy za jałowe i wezwał rzšd do przyjęcia bardziej stanowczej postawy. Podobne stanowisko zajšł Parlament Europejski, który w lipcu 2000 roku wezwał państwa członkowskie do uznania tybetańskiego rzšdu emigracyjnego, jeœli w cišgu trzech lat Chiny nie podpiszš porozumienia z Dharamsalš “w sprawie nowego statusu Tybetu”.

Chińscy dygnitarze wydajš się wierzyć, że poszanowanie praw człowieka – zwłaszcza praw politycznych, religijnych i praw mniejszoœci – musi osłabiać i destabilizować państwo. Polska i państwa Europy Œrodkowej dysponujš ogromnym atutem dekady przemian, pozwalajšcym dowieœć, że jest dokładnie odwrotnie. To właœnie powinno być przesłaniem polskich dyplomatów i polityków dla ich chińskich partnerów.

Kwestie praw człowieka, swobód religijnych i Tybetu sš na Zachodzie “modne”. Angażujšc się na tych właœnie płaszczyznach, jednoznacznie przywodzšcych na myœl naszš historię, Polska mogłaby nie tylko spłacić dług, jakie zacišgnęła u tych, którzy udzielali jej pomocy i wsparcia od rozbiorów po stan wojenny, ale i zyskać wiele sympatii międzynarodowej opinii publicznej.

Państwa zachodnie stosujš dwie metody: poruszajš problem Tybetu podczas wszelkich kontaktów dwustronnych – zwłaszcza na najwyższych szczeblach – oraz prowadzš “wyspecjalizowany” dialog z ChRL na temat praw człowieka. Obie te płaszczyzny sš przed Polskš otwarte i należy z nich konsekwentnie korzystać. Płaszczyzna trzecia – to instytucje międzynarodowe, np. Komisja Praw Człowieka ONZ, gdzie stanowisko RP powinno być niezwykle pryncypialne i stanowcze, tak ze względów historycznych, jak czysto pragmatycznych. Wymiana handlowa z ChRL przynosi nam wyłšcznie systematycznie rosnšcy deficyt (w tym roku przekroczy on dwa miliardy dolarów) i niszczy miejsca pracy, podczas gdy sympatia zachodnich mediów, wyjštkowo stanowczych wobec gwałcenia praw człowieka w Chinach i Tybecie, jest dla nas nie do przecenienia.

Co więcej, krytykowanie Pekinu na arenie międzynarodowej nie pocišga za sobš żadnych mitycznych “sankcji”. Po wniesieniu przez Danię projektu “chińskiej” rezolucji w Genewie stosunki tego kraju z ChRL zyskały nowš dynamikę. W ubiegłym roku poseł koalicji rzšdzšcej stwierdził na forum Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu RP, że zaangażowanie Polski w “prawa człowieka” w Chinach zaszkodziło naszym kontaktom handlowym z Pekinem. Wynegocjowane przez Polaków kontrakty mieli “za karę” dostać Czesi. Wydaje się to bardzo ciekawe, zważywszy, że prezydent Vaclav Havel był jednym z najbardziej zaangażowanych w sprawę Tybetu œwiatowych przywódców.

Tybetańczycy i liczne organizacje pozarzšdowe od kilku lat zabiegajš o wyznaczenie Specjalnego Przedstawiciela Unii Europejskiej, który zajmowałby się sprawami Tybetu i pełnił podobnš rolę, jak Specjalny Sprawozdawca powołany w tym celu przez administrację amerykańskš w 1997 roku. Po przystšpieniu do UE w maju 2004 roku rzšd RP powinien poprzeć tę inicjatywę, by zjednoczona Europa mogła skuteczniej promować dialog między Pekinem i Dharamsalš.

Jeœli idzie o rozmaite seminaria i wymiany, należy wykazywać szczególnš ostrożnoœć i wstrzemięŸliwoœć w sprawie wizytowania chińskich zakładów karnych, zwłaszcza w Tybecie. Nie ulega wštpliwoœci, że takie wizyty nie tylko nie przynoszš żadnych korzyœci, ale bywajš dramatycznie “kosztowne” dla więŸniów.

Trzeba też stanowczo podkreœlić, że dialog i konferencje sš tylko narzędziami i w żadnym razie nie mogš oznaczać koniecznoœci rezygnowania z innych instrumentów i mechanizmów – takich jak Komisja Praw Człowieka ONZ w Genewie. Egzekucja Lobsanga Dhondupa i sprawa aktualnych zdjęć Panczenlamy, które w sierpniu 2001 roku obiecał delegacji polskiegoparlamentu jeden z najwyższych dygnitarzy tybetańskich i których do tej pory nie przekazano Sejmowi RP, najlepiej pokazujš, jak Chiny traktujš zobowišzania międzynarodowe i kontakty “dwustronne”.