Wprowadzenie

Po proklamowaniu Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 roku Mao Zedong zapowiedział „wyzwolenie” ziem, które, jak Tybet, Pekin uznawał za strefę swoich wpływów. W paŸdzierniku 1950 roku oddziały Armii Ludowo-Wyzwoleńczej (AL-W) szybko rozbiły nieliczne i Ÿle uzbrojone wojska tybetańskie. Siedem miesięcy póŸniej Pekin narzucił Tybetańczykom „Ugodę w sprawie pokojowego wyzwolenia Tybetu”, która zmuszała Lhasę do „powrotu do rodziny macierzy” i „udzielania aktywnej pomocy” AL-W, gwarantujšc Tybetańczykom m.in. „autonomię regionalnš”, poszanowanie „wierzeń, tradycji i obyczajów”, „ochronę klasztorów” oraz zachowanie „istniejšcego systemu politycznego”, „ustalonego statusu, funkcji i uprawnień” Dalajlamy, Panczenlamy i urzędników „różnych szczebli”. Traktat dotyczył tylko Tybetu centralnego (w latach 1950-54 pozostałe ziemie tybetańskie przyłšczono do chińskich prowincji Qinghai, Sichuan, Gansu i Yunnan). Władze chińskie niemal natychmiast zaczęły łamać jego postanowienia.

Mieszkańcy Khamu i Amdo – prowincji, których Ugoda nie dotyczyła – chwycili za broń już na poczštku lat pięćdziesištych w odpowiedzi na przeœladowania towarzyszšce wprowadzaniu komunistycznych reform w północnej i wschodniej częœci kraju. Krwawe represje zmusiły do ucieczki tysišce osób, potęgujšc antychińskie nastroje w Tybecie centralnym, gdzie Pekin poczštkowo prowadził bardziej umiarkowanš politykę. 10 marca 1959 roku mieszkańcy Lhasy, obawiajšc się, że chińscy żołnierze uprowadzš Dalajlamę – najwyższego politycznego i duchowego przywódcę Tybetu – otoczyli jego rezydencję. Zgromadzenie przerodziło się w falę niepodległoœciowych demonstracji, te zaœ – w powstanie. Kiedy stało się jasne, że nie ma już żadnych szans na rozmowy i negocjacje, Dalajlama zdołał opuœcić Lhasę i dotrzeć do Indii. W jego œlady poszło ponad osiemdziesišt tysięcy Tybetańczyków. Powstanie zostało krwawo stłumione. Rozpoczšł się, jak ujmuje to Dalajlama: „Najgorszy okres w naszej ponaddwutysišcletniej historii. Istnieje niebezpieczeństwo, że naród tybetański i jego dziedzictwo kulturowe zniknš z powierzchni Ziemi. Sytuacja jest bardzo poważna: to kwestia życia lub œmierci. Jeżeli zatriumfuje œmierć, nie pozostanie nic”.

Po stłumieniu powstania władze chińskie przystšpiły do tworzenia „spółdzielni”, a następnie „komun”, niszczšc pozostałoœci tradycyjnych struktur politycznych i społecznych. Wtršcano do więzień przedstawicieli „starego” systemu i „kontrrewolucjonistów” – hierarchów i duchownych, arystokratów, przywódców klanów, urzędników państwowych itd. – oraz ich „agentów”. W 1966 roku rozpoczęła się dziesięcioletnia rewolucja kulturalna, podczas której bezlitoœnie zwalczano wszelkie przejawy „starego myœlenia i obyczajów”, co oznaczało m.in. całkowity zakaz praktykowania i manifestowania wiary religijnej, noszenia tradycyjnych strojów, a w niektórych regionach nawet posługiwania się językiem tybetańskim.

Po odsunięciu „bandy czworga” Pekin zdecydował się na bardziej liberalnš politykę. W 1980 roku wizytę w Lhasie złożył pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Chin (KPCh) Hu Yaobang i przeprosił Tybetańczyków za katastrofę, jakš okazały się dla nich trzy dziesięciolecia chińskich rzšdów. Przerażony nędzš i spustoszeniami, zapowiedział „jak najszybsze przywrócenie warunków bytowych sprzed 1959 roku” oraz wycofanie większoœci chińskich funkcjonariuszy i urzędników.

Liberalizacja gospodarcza i polityczna oznaczała przede wszystkim elementarne poszanowanie dla religijnej, kulturowej i językowej odrębnoœci Tybetańczyków. Zwolniono większoœć więŸniów politycznych, wydawano zgody na odbudowę zrównanych z ziemiš klasztorów i œwištyń, promowano język tybetański i zakładano szkoły. Władze ChRL nawišzały kontakt z Dalajlamš; diaspora wysyłała oficjalne delegacje, które miały na własne oczy zobaczyć „postęp”, jakiego dokonano w Tybecie.

Na podstawie zgromadzonych wtedy dokumentów, relacji i statystyk Ÿródła emigracyjne szacujš, że chińskš okupację przypłaciło życiem ponad milion dwieœcie tysięcy z szeœciu milionów Tybetańczyków – pišta częœć narodu. W gruzach legły niemal wszystkie z 6259 klasztorów, będšcych oœrodkami religii, kultury, nauki, medycyny i sztuki tybetańskiej (wbrew twierdzeniom chińskiej propagandy, osiemdziesišt procent zniszczono jeszcze przed wybuchem rewolucji kulturalnej, czyli „wypaczeniem”, za które obwinia się „bandę czworga”).

Odsunięcie Hu w styczniu 1987 roku oznaczało koniec liberalizacji politycznej. „Miodowy miesišc” zamknęła fala manifestacji niepodległoœciowych w Lhasie, które tłumiono, strzelajšc z broni maszynowej do demonstrujšcych mnichów, mniszek i œwieckich. Po trzech latach niepokojów – na wniosek ówczesnego pierwszego sekretarza partii TRA i obecnego prezydenta ChRL, Hu Jintao – w marcu 1989 roku ogłoszono stan wojenny.

W tym okresie służby bezpieczeństwa stosowały strategię „obrotowych drzwi”, polegajšcš na masowych, stosunkowo krótkich, z reguły przypadkowych aresztowaniach połšczonych z okrutnym biciem. „Prowodyrów” i „podżegaczy” skazywano na kilkuletnie kary więzienia. Ponieważ œwiadkami brutalnoœci policji byli zachodni turyœci, dla których na poczštku lat osiemdziesištych otworzono największe miasta œrodkowego Tybetu, władze zmieniły taktykę, starajšc się zapobiegać protestom i wystšpieniom niepodległoœciowym. Budowano agenturę, zakładano kamery przemysłowe w newralgicznych punktach miasta, zatrzymanych i więŸniów poddawano torturom, by wydobyć informacje i zastraszyć całš społecznoœć tybetańskš.

Po masakrze w Pekinie w czerwcu 1989 roku i objęciu władzy przez przewodniczšcego Jiang Zemina ogłoszono strategię „chwytania oburšcz” – œcisłej kontroli politycznej oraz szybkiego, napędzanego gigantycznymi dotacjami rzšdowymi rozwoju gospodarczego, który miał rozwišzać problem tybetańskiego „nacjonalizmu” i trwale zwišzać Tybet ze strukturami ChRL. Sprowadzono tysišce chińskich funkcjonariuszy, robotników i osadników, by – wzorem innych „mniejszoœciowych” prowincji, takich jak Mandżuria czy Mongolia Wewnętrzna – raz na zawsze utopić problem „lokalnego separatyzmu” w morzu Hanów. Polityka przenoszenia ludnoœci szybko zmieniła Tybetańczyków w mniejszoœć w ich własnym kraju, a zwłaszcza w jego miastach. Jednoczeœnie, w ramach polityki „jednego dziecka”, która teoretycznie miała nie stosować się do „mniejszoœci”, tybetańskie kobiety poddawano przymusowym aborcjom (nawet w ósmym miesišcu cišży) i sterylizacjom.

Ostateczny, instytucjonalny kres polityce liberalizacji położyło tzw. III Forum Robocze w sprawie Tybetu, które zwołano w 1994 roku. Stały Komitet Biura Politycznego KPCh uznał, że prawdziwym problemem jest tożsamoœć Tybetańczyków – oraz ich lojalnoœć wobec Dalajlamy: „głowy węża”, którš trzeba odršbać, żeby „zabić gada” – i wydał jej otwartš wojnę.

W cišgu kilku lat kampaniami „edukacji patriotycznej” objęto najpierw urzędników, potem uznawanych za najgroŸniejsze Ÿródło „nacjonalizmu” duchownych i wreszcie całe społeczeństwo tybetańskie. Po raz pierwszy od czasów rewolucji kulturalnej machina propagandowa zaatakowała Dalajlamę (wczeœniej mówiła o „separatystycznej klice Dalaja”) i zaczęła kwestionować jego autorytet religijny.

Konflikt zaostrzyło uwięzienie szeœcioletniego Genduna Czokji Nimy, którego Dalajlama zgodnie z wiekowš tradycjš uznał w maju 1995 roku za nowe wcielenie Panczenlamy, drugiego hierarchy buddyzmu tybetańskiego. Ateistyczne władze mianowały innego, „autentycznego” Panczenlamę i zaczęły zmuszać tybetański kler do jego zaakceptowania oraz „odrzucenia” dziecka wskazanego przez Dalajlamę. Pekin do tej pory odmawia niezależnym obserwatorom dostępu do uwięzionego chłopca i jego rodziców, choć zabiegały o to liczne rzšdy, parlamenty i organizacje międzynarodowe.

Protesty duchownych wywołały brutalne represje i kampanie „reedukacji politycznej” w klasztorach. Duchowni musieli zadeklarować lojalnoœć wobec „macierzy” i potępić Dalajlamę, którego zdjęć nie można dziœ wystawiać na widok publiczny w całym Tybecie. Opornych aresztowano lub wydalano ze œwištyń. Grupy robocze, komitety demokratycznego zarzšdzania oraz lokalne biura ds. religii, które nadzorujš działalnoœć klasztorów, wprowadzały nowe restrykcje, dotyczšce np. liczby i wieku duchownych. W 1998 roku władze zaczęły wysyłać na przymusowe emerytury mnichów, którzy ukończyli szeœćdziesišt lat. Stanowi to ogromne zagrożenie dla zasadzajšcej się w dużej mierze na bezpoœrednim, ustnym przekazie tradycji buddyjskiej, w której starzy mnisi zawsze odgrywali kluczowš rolę jako wychowawcy, nauczyciele, mistrzowie rytuałów i medytacji. W ramach owych kampanii usunięto ze œwištyń ponad dwadzieœcia tysięcy duchownych. Po spacyfikowaniu klasztorów ogłoszono „kampanię ateizacji”, która objęła całe społeczeństwo.

W grudniu 1999 roku uciekł do Indii czternastoletni Ugjen Trinlej Dordże, XVII Karmapa, najwyższy hierarcha buddyjski, przebywajšcy na terenie Tybetu. Rzšd ChRL zezwolił na intronizowanie tego lamy, wskazanego wczeœniej przez Dalajlamę, w 1992 roku – w ostatnich miesišcach dogasajšcej liberalizacji; propaganda nieodmiennie przedstawiała go jako „patriotycznego duchownego, miłujšcego politykę partii i jednoœć macierzy” oraz żywy dowód wolnoœci religii w Tybecie. Władze znów zaostrzyły represje – zakazano obchodzenia œwišt buddyjskich, grożono dymisjami urzędnikom, którzy odważš się odwiedzać klasztory, prowadzono rewizje w prywatnych domach, konfiskujšc i publicznie niszczšc przedmioty kultu religijnego. Nowa strategia Pekinu, który zaczšł mówić o „obcoœci” buddyzmu jako religii przeniesionej przed ponad tysišcem lat z Indii, kojarzyła się Tybetańczykom tylko z represjami z czasów rewolucji kulturalnej.

Za ucieczkę Karmapy zapłacił stanowiskiem Chen Kuiyuan, pierwszy sekretarz KPCh w TRA, odpowiedzialny za prowadzenie brutalnych kampanii politycznych w latach dziewięćdziesištych. Po mianowaniu nowego sekretarza władze nie zmieniły jednak ani retoryki, ani twardej polityki antyreligijnej.

Tybetańczyków wtršca się do więzień za każdš próbę sprzeciwu wobec komunistycznej władzy – choćby posiadanie flagi narodowej czy przekładu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Z relacji ofiar wynika, że zastraszanie, bicie i tortury sš jedynymi metodami prowadzenia dochodzeń stosowanymi przez chińskich œledczych. Od 1986 roku, kiedy to ChRL podpisała Konwencję przeciwko Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżajšcemu Traktowaniu lub Karaniu, w chińskich więzieniach zginęło ponad 80 tybetańskich więŸniów politycznych.

Tybetańczycy sš dyskryminowani we wszystkich sferach życia społecznego – poczynajšc od edukacji, przez opiekę zdrowotnš, po pracę i warunki mieszkaniowe. Tybet stał się nuklearnym œmietnikiem chińskiego imperium. Wykarczowano tybetańskie lasy – tak ważne dla równowagi ekologicznej naszej planety, jak amazońska puszcza. W zlewiskach największych rzek Azji, które majš swe Ÿródła w Tybecie, mieszka niemal połowa ludzkoœci. Gigantyczne, pochłaniajšce tysišce ofiar powodzie, jakie w ostatnich latach nawiedzały te regiony, przypisuje się zamuleniu rzek, którego przyczynš jest wycinanie tybetańskich lasów.

W 2001 roku – w ramach zakrojonego na ogromnš skalę programu „rozwijania ziem zachodnich” (chiń. xibu da kaifa) – Pekin przystšpił do budowy linii kolejowej, która połšczy Tybet centralny z innymi prowincjami ChRL i bez wštpienia przyspieszy proces sinizacji. W 2002 roku władze chińskie, które do tej pory kategorycznie temu zaprzeczały, oficjalnie przyznały, że Tybetańczycy stajš się mniejszoœciš we własnym kraju.

W tym samym czasie centrum represji – a co za tym idzie, i politycznych protestów – przesunęło się z Tybetu œrodkowego do regionów Khamu, które przyłšczono do prowincji Sichuan. Władze chińskie rozbiły tam największe obozowiska klasztorne i uwięziły najbardziej wpływowych, lojalnych wobec Dalajlamy duchownych. W grudniu 2002 roku skazano na karę œmierci Tulku Tenzina Delka i byłego mnicha Lobsanga Dhondupa, którego miesišc póŸniej stracono. Była to pierwsza od ponad dwudziestu lat egzekucja tybetańskiego więŸnia politycznego.

Mieszkańcy Tybetu majš ogromne trudnoœci z uzyskaniem paszportu i zgody na opuszczenie kraju. Według chińskich mediów w 2003 roku za granicę wyjechało ich „o 200 więcej niż rok wczeœniej”, czyli dokładnie 300 (trzystu). Nie wiadomo, czy liczba ta obejmuje członków licznych delegacji rzšdowych. Każdego roku do Indii przedostaje się ponad trzy tysišce Tybetańczyków. W maju 2003 roku Pekin wymusił na Katmandu pierwszš jawnš deportację uciekinierów. Władze Nepalu – wbrew prawu wewnętrznemu i międzynarodowemu, ignorujšc ostre protesty Wysokiego Komisarza ONZ ds. UchodŸców i zachodnich rzšdów – przekazały pracownikom ambasady ChRL 18 uchodŸców, których pospieszenie wywieziono do Chin. W tym samym czasie chińska straż graniczna kilkakrotnie otwierała ogień do uciekinierów z Tybetu i œcigała ich na terytorium Nepalu. Wœród nowych uchodŸców przeważajš duchowni oraz młodzież i dzieci, które mogš otrzymać tybetańskie wykształcenie tylko poza granicami własnego kraju.

Według Freedom House Tybet jest cišgle jednym z najgorszych miejsc na naszej planecie pod względem braku poszanowania podstawowych swobód i praw człowieka.

Rok 2004

W 2004 roku władze utrwalały restrykcje, dotyczšce przede wszystkim działalnoœci religijnej i politycznej. Kontrolowano klasztory, obowišzywał zakaz posiadania zdjęć Dalajlamy, blokowano przepływ informacji, inwigilowano tybetańskie kadry, duchownych i zwykłych obywateli. Jak w poprzednich latach, rutynowo bici i torturowani więŸniowie polityczni tracili zdrowie i życie w zakładach karnych i aresztach œledczych.

Jednoczeœnie Pekin prowadził intensywnš kampanię propagandowš, próbujšc poprawić swój wizerunek na arenie międzynarodowej. Rzšd wysyłał i przyjmował liczne delegacje oraz organizował wycieczki dla zagranicznych dziennikarzy, by przekonać œwiat, że ChRL dokonała ogromnych postępów w dziedzinie rozwoju gospodarczego, praw człowieka i ochrony kultury Tybetu. We wrzeœniu 2002 roku Pekin przyjšł pierwszych od niemal dziesięciu lat wysłanników Dalajlamy. Do kolejnych wizyt doszło w maju 2003 i wrzeœniu 2004 roku, wydaje się jednak, że kontakty te nie przyniosły przełomu ani znaczšcych rezultatów. W maju 2004 roku Rada Państwa opublikowała białš księgę, w której wykluczyła przyznanie Tybetowi jakiegokolwiek specjalnego statusu na zasadzie „jeden kraj, dwa systemy”. Władze centralne oœwiadczyły dobitnie, że „o losie i przyszłoœci Tybetu nie decyduje już Dalajlama i jego klika, lecz wyłšcznie cały naród chiński”, i wezwały przywódcę Tybetańczyków do „spojrzenia prawdzie w oczy, dokonania właœciwej oceny sytuacji, faktycznego porzucenia stanowiska w sprawie »niepodległoœci Tybetu« i zrobienia czegoœ pożytecznego dla rozwoju Chin i regionu tybetańskiego w latach, jakie mu jeszcze zostały”.

Walka z opozycjš politycznš

W 2004 roku udokumentowano wiele zatrzymań zwišzanych z działalnoœciš politycznš, którš władze uznajš za „zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa” (w znowelizowanym kodeksie postępowania karnego okreœleniem tym zastšpiono „działalnoœć kontrrewolucyjnš”), było ich jednak nieco mniej niż w latach poprzednich. Tortury sš nadal codziennoœciš więzień, aresztów i komisariatów Tybetu. Bicie, rażenie i gwałty elektrycznymi pałkami, krępowanie, skuwanie, zawieszanie za wykręcone kończyny, pozbawianie snu, głodzenie, szczucie psami, zamykanie w karcerach, wystawianie na ekstremalne temperatury czy zmuszanie do wycieńczajšcych ćwiczeń powodujš poważne urazy fizyczne i psychiczne oraz zgony. Niemal wszyscy zatrzymani sš maltretowani czy to przez funkcjonariuszy Biura Bezpieczeństwa Publicznego i Ludowej Policji Zbrojnej, czy to przez strażników – najczęœciej przez jednych i drugich.

Œrodki ochrony prawnej zatrzymanych i uwięzionych Tybetańczyków sš takie same jak w całych Chinach – niewystarczajšce tak w teorii, jak i w praktyce. Większoœć sędziów orzekajšcych nie ma żadnego lub prawie żadnego wykształcenia prawniczego. Sšdy nie sš niezawisłe i bezstronne. Krótkie procesy odbywajš się niejawnie. Najwyższa kara za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu państwa wynosi 15 lat więzienia; wyrok łšczny nie może przekroczyć lat 20. W Tybecie sprawy takie dotyczš zwykle działalnoœci niepodległoœciowej, która jest nielegalna, nawet jeœli nie wišże się z użyciem lub nawoływaniem do stosowania przemocy.

Brak niezależnego dostępu do więzień sprawia, że trudno ocenić zasięg i brutalnoœć naruszeń praw człowieka w instytucjach izolacyjnych oraz faktycznš liczbę tybetańskich więŸniów politycznych. Choć problemy z uzyskaniem dokładnych informacji uniemożliwiajš pełnš analizę, z danych organizacji pozarzšdowych wynika, że w 2004 roku w Tybecie odbywało kary około 150 znanych więŸniów politycznych. Dla porównania, w 1996 roku za przestępstwa polityczne więziono niemal 700, w 1999 – 538, a w 2001 – 226 osób. Trend ten wydaje się skutkiem czynników odstraszajšcych, czyli kampanii brutalnych represji, którš uruchomiono w połowie lat dziewięćdziesištych, i okrutnego traktowania więŸniów politycznych, oraz szybkich, zwłaszcza w największych miastach, zmian gospodarczych.

Z danych TIN wynika, że od 1987 roku na skutek tortur i nieludzkiego traktowania umiera jeden na 46 tybetańskich więŸniów politycznych. Największe zagrożenie dla życia skazanych stanowi Więzienie Tybetańskiego Regionu Autonomicznego (wczeœniej „Więzienie nr 1 TRA”, potocznie nazywane Drapczi), w którym ginie jeden na 28 więŸniów politycznych. Jeszcze gorzej przedstawia się sytuacja więŸniarek tego zakładu – jeden zgon na 24 skazane. W styczniu 2004 roku zmarł we własnym domu Jesze Gjaco, członek lhaskiej OLPKK odbywajšcy karę szeœciu lat więzienia za prowadzenie „działalnoœci separatystycznej”, którego dwa miesišce wczeœniej zwolniono warunkowo z Drapczi ze względów medycznych. We wrzeœniu w prefekturze Maczen (chiń. Maqin) prowincji Qinghai oficer chińskiej policji zastrzelił lamę Ceringa Pala, który domagał się odszkodowania za koszty leczenia pobitych na komisariacie mnichów. W ostatnich latach ginie mniej tybetańskich więŸniów politycznych – najgorszy pod tym względem był rok 1998 z co najmniej dziewięcioma zgonami – lecz odsetek ofiar utrzymuje się na tym samym poziomie, ponieważ spada liczba skazanych. Kiedy zgonów było najwięcej, w więzieniach i aresztach œledczych przetrzymywano trzy, a nawet pięć razy więcej osób.

W Drapczi wprowadzono musztry i obowišzkowe ćwiczenia, które odebrały zdrowie większoœci osadzonych za przestępstwa polityczne. W 2004 roku przebywało tam około 70 więŸniów politycznych. Œrednia kara wynosiła 11 lat – i w trzeciej częœci była rezultatem dodatkowych sankcji za podejmowane w więzieniu protesty polityczne.

Tybetańscy więŸniowie sš dziœ bardziej rozproszeni. W latach 1987-95 mieszkańcy TRA stanowili 91 proc. (ponad 1 300 osób), a mieszkańcy prefektury lhaskiej aż 71 proc. wszystkich znanych więŸniów politycznych. Spoza TRA pochodziło zaledwie dziewięć procent skazanych. W latach 1996-2001 proporcje te uległy zmianie. Mieszkańcy TRA stanowili 64 proc., Lhasy – 39 proc., a innych regionów – 36 proc. uwięzionych w tym okresie. Na poczštku 2003 roku wzrósł statystyczny udział skazanych z TRA, trend ten odwróciły jednak liczne aresztowania w Sichuanie zwišzane ze sprawš Tulku Tenzina Delka.

W ostatnich latach władze rutynowo podwyższajš kary więŸniów, którzy otwarcie manifestujš swoje poglšdy polityczne. Żadna sankcja nie budzi w nich takiego lęku. Tybetańczycy doskonale wiedzš, że w placówce, w której zabito i okaleczono wielu skazanych, wyższy wyrok oznacza krótsze życie. W Drapczi ukarano w ten sposób około 27 proc. więŸniów.

Dane te z pewnoœciš nie sš pełne, gdyż władze chińskie robiš wszystko, by informacje dotyczšce naruszeń praw człowieka nie wydostały się za granice ChRL. Nawet nazwiska więŸniów politycznych uznawane sš za „tajemnicę państwowš”, a każda próba przekazania ich komukolwiek – za „szpiegostwo”.

Zwolnienie z zakładu karnego nie oznacza końca przeœladowań. Bezustanne nękanie przez policję, niemożnoœć powrotu do klasztoru, znalezienia pracy i mieszkania sprawiajš, że byli więŸniowie z reguły dochodzš do wniosku, iż na normalne życie mogš liczyć tylko poza granicami własnego kraju.

Ograniczanie wolnoœci religii

Większoœć Tybetańczyków praktykuje buddyzm. Dotyczy to również urzędników i członków partii. Niemal tysišc duchownych piastuje różne funkcje w lokalnych zgromadzeniach ludowych i komitetach Ogólnochińskiej Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej. Władze wymagajš jednak, by członkowie KPCh i osoby pracujšce dla rzšdu przestrzegały partyjnej zasady ateizmu. Przed pięciu laty ogłoszono kampanię promowania ateizmu i nauki, która, jak podano, ma podnieœć kwalifikacje urzędników państwowych. Ze szczególnš gorliwoœciš wprowadzano jš w szkołach, wpajajšc dzieciom, że praktykowanie buddyzmu jest „wyrazem zacofania” i „kłodš na drodze postępu”.

Rzšd œciœle kontroluje codzienne życie wszystkich klasztorów. Władze narzucajš i egzekwujš limity, okreœlajšce liczbę mnichów i mniszek, którzy mogš przebywać w poszczególnych œwištyniach. Choć z reguły dotacje państwa stanowiš ułamek budżetu klasztorów, rzšd kieruje nimi poprzez komitety demokratycznego zarzšdzania oraz lokalne biura ds. religii. W kwietniu 1996 roku wydano rozporzšdzenia, na mocy których w komitetach tych zasiadać mogš tylko „patriotyczni kapłani”; każdego kandydata weryfikujš władze. Obecnie wszyscy tybetańscy duchowni muszš również „angażować się w przynoszenie dochodów”, czyli sprzedawać bilety i pamištki, pobierać opłaty za fotografowanie itd., co pozostawia coraz mniej czasu na studia i praktykę. Mimo œcisłej kontroli w klasztorach panujš silne nastroje antychińskie.

W 2001 roku, po spacyfikowaniu wszystkich klasztorów kampaniami „reedukacji politycznej”, władze przystšpiły do rozbijania tradycyjnych „obozowisk monastycznych” w Sichuanie: Instytutu Studiów Buddyjskich Serthar – jednego z najważniejszych oœrodków buddyjskich w Tybecie, w którym studiowało niemal dziesięć tysięcy mnichów, mniszek i œwieckich z różnych regionów Tybetu, Chin, Tajwanu i Hongkongu – oraz Jaczen Gar. Instytutowi narzucono limit 1 400 duchownych; resztę zmuszono do opuszczenia obozowiska, równajšc z ziemiš tysišce domów, by nie mieli dokšd wracać.

Mnisi i mniszki stanowiš niemal 70 procent skazanych za przestępstwa polityczne.

Sinizacja, dyskryminacja i marginalizacja Tybetańczyków

Choć kilku Tybetańczyków zajmuje wysokie stanowiska, w gruncie rzeczy pełniš rolę dekoracji, nie majšc większego wpływu na proces podejmowania decyzji. Ich obecnoœć ma legitymizować politykę partii i sprawiać wrażenie, iż Tybetańczycy współrzšdzš własnym krajem. Najdobitniej œwiadczy o tym fakt, że do tej pory nie powierzono stanowiska pierwszego sekretarza lokalnej struktury KPCh Tybetańczykowi.

Tybetańczycy sš dyskryminowani w sferze reprezentacji publicznej, gospodarki, zatrudnienia, edukacji, mieszkalnictwa i opieki zdrowotnej. Problem pogłębia konsekwentnie realizowana polityka przenoszenia ludnoœci chińskiej na teren Tybetu.

Gospodarka, zatrudnienie, mieszkalnictwo

Rzšd centralny i inne prowincje Chin w dużym stopniu subsydiujš gospodarkę Tybetu, która w ostatniej dekadzie – jak chcš oficjalne statystyki – rosła o ponad dziesięć procent rocznie. W ramach dziesištego planu pięcioletniego (2001-2005), w którym szczególny nacisk położono na rozwijanie „ziem zachodnich”, Pekin ma zainwestować w TRA około 90 miliardów yuanów (10,8 miliarda USD). Niemal 95 proc. budżetu regionu pochodzi ze Ÿródeł zewnętrznych. Tybet korzysta również z wielu przywilejów gospodarczych i podatkowych, przycišgajš one jednak rzesze imigrantów narodowoœci Han i Hui (chińskich muzułmanów), którzy wypierajš z rynku tybetańskich przedsiębiorców i siłę roboczš. Rzšdowe programy rozwoju gospodarczego przyczyniły się do podniesienia stopy życiowej Tybetańczyków w miastach, jednak zasadnicze korzyœci odnoszš przede wszystkim Chińczycy. Szybki wzrost gospodarczy, rozwój turystyki i współczesne wpływy kulturowe zakłócajš tradycyjny styl życia i zagrażajš œrodowisku naturalnemu oraz kulturze tybetańskiej.

Rosnšca liczba chińskich imigrantów, kluczowych dla pełnego zintegrowania lokalnej gospodarki ze strukturami ChRL, stanowi ogromne zagrożenie dla tożsamoœci Tybetu. Chińczycy, którzy dzięki rzšdowym dotacjom zarabiajš tu œrednio o 46,9 proc. więcej niż w innych prowincjach ChRL (w armii, według danych rzšdowych, o 300 proc.), zdominowali życie gospodarcze w całym regionie. Hanowie wypierajš już Tybetańczyków nawet z rynku produktów tradycyjnych, takich jak tybetańskie meble, malowidła czy rzemiosło. W Lhasie, na przykład, należy do nich 340 zarejestrowanych warsztatów „rękodzielniczych”, a do Tybetańczyków – ledwie 28. W tej sytuacji kwestia „rozwoju” (w tym inwestycji zagranicznych, a zwłaszcza projektów Banku Œwiatowego czy międzynarodowych korporacji) budzi poważne wštpliwoœci i kontrowersje.

Miasta Tybetu tracš swój charakter i coraz bardziej upodabniajš się do chińskich metropolii. W 2002 roku, mimo licznych protestów, władze wyburzały zabytkowe domy i wznosiły nowe budynki w starej, objętej ochronš Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Oœwiaty, Nauki i Kultury (UNESCO) częœci miasta, która nie stanowi już nawet dwóch procent powierzchni stolicy Tybetu.

Z relacji uchodŸców wyłania się obraz uprzedzeń rasowych chińskich pracodawców, którzy automatycznie uznajš Tybetańczyków za „niekompetentnych” i „zacofanych”. We wszystkich instytucjach Tybetańczycy zajmujš niższe, a Chińczycy wyższe stanowiska. Wielu utrzymuje, że jedynym sposobem na zdobycie pracy jest łapówka i guanxi („plecy”). Podobnie wyglšda struktura płac; Tybetańczycy z reguły nie zarabiajš połowy tego, co za tę samš pracę dostajš Chińczycy.

Z raportów instytucji międzynarodowych wynika, że ponad 70 proc. Tybetańczyków z TRA żyje poniżej progu ubóstwa. Wielu głoduje, nie ma pracy, mieszkań, dostępu do szkół i opieki zdrowotnej. Niedożywienie jest przyczynš chorób i zaburzeń rozwojowych tysięcy tybetańskich dzieci.

Rozwój miast gwałtownie powiększa rozziew między dochodami społecznoœci miejskich i wiejskich – oraz, tym samym, Chińczyków i Tybetańczyków, którzy zdani sš na stosunkowo mało wydajne uprawy i hodowlę. Dochody w miastach rosnš pięć razy szybciej niż na wsi. Choć Pekin zapewnia, że tybetańscy rolnicy i koczownicy nie płacš podatków, niemal każdy uchodŸca – zwłaszcza chłopi i nomadzi – informuje Tybetańskie Centrum Praw Człowieka i Demokracji (TCHRD) w Dharamsali o drakońskich obcišżeniach podatkowych. Władze lokalne potrafiš opodatkować dosłownie wszystko: życie, zwierzęta, plony, trawę, wodę, skóry, szkoły itd. Nie istniejš żadne mechanizmy, które pozwalałyby na rozliczanie urzędników i odwołanie się od nakładanych arbitralnie, zawyżanych i dyskryminujšcych podatków. Według oficjalnych statystyk dochody mieszkańców wiejskich regionów Tybetu, czyli większoœci Tybetańczyków, zaczęły spadać w latach dziewięćdziesištych. Władze chińskie zdajš się dostrzegać ten problem i uważajš, że rozwišżš go, zachęcajšc mieszkańców wsi do migrowania do miast, co nieuchronnie wywoła dalszš erozję społecznoœci tybetańskich.

Poważnym problemem pozostaje bezrobocie, również to ukryte. Wielu tybetańskich chłopów i pasterzy uważa się za „zatrudnionych”, gdy krzštajš się po rodzinnym obejœciu lub podejmujš dorywczš, nisko opłacanš pracę fizycznš. Brak wykształcenia oraz dyskryminacja skutecznie uniemożliwiajš im znalezienie innego zatrudnienia.

Tybetańczycy sš również dyskryminowani w sferze mieszkalnictwa. Wprowadzono procedury, które gwarantujš mieszkania – lub najwyższe miejsca na listach oczekujšcych – przybywajšcym do Tybetu Chińczykom. Aby zapewnić im „przestrzeń życiowš”, eksmituje się Tybetańczyków z ich starych domów, które sš następnie wyburzane. Wysiedlani nie dostajš z reguły żadnych rekompensat i doczekawszy się wreszcie nowej kwatery, muszš płacić wygórowane czynsze.

W czerwcu 2001 roku – w ramach zakrojonego na wielkš skalę planu „rozwijania ziem zachodnich” – Chiny przystšpiły do budowy linii kolejowej, która połšczy Lhasę z innymi prowincjami ChRL. Nowe inwestycje gospodarcze przycišgajšce rzesze chińskich robotników i imigrantów, potęgujš lęk Tybetańczyków przed całkowitš sinizacjš ich kraju. Z wypowiedzi chińskich przywódców wynika jasno, że kolej służyć ma przede wszystkim celom politycznym i militarnym oraz eksploatacji – czy, jak widzš to Tybetańczycy, rabunkowi – bogactw naturalnych. Co więcej, w sierpniu 2003 roku przedstawiciel chińskich władz poinformował zagranicznych dziennikarzy, że wœród 27 tys. robotników wykwalifikowanych, którzy pracujš przy budowie linii kolejowej, nie ma ani jednego Tybetańczyka.

Według Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Tybet jest najbiedniejszym regionem ChRL. Z wynikiem niemal dwa razy niższym niż wskaŸnik całych Chin zajmuje jedno z ostatnich miejsc w globalnym rankingu okreœlajšcym stopień rozwoju społecznego.

Edukacja

Struktura i finansowanie systemu edukacyjnego (podobnie jak służby zdrowia) ma również charakter dyskryminacyjny; rzšd łoży niemal wyłšcznie na placówki, które znajdujš się w zdominowanych przez chińskich osadników miastach. W niektórych okręgach wiejskich Tybetańczycy sš zmuszani do budowania i utrzymywania szkół z własnej kieszeni. Choć władze twierdzš, że edukacja na poziomie podstawowym jest bezpłatna, tybetańscy rodzice i uczniowie wnoszš bardzo wysokie opłaty, które nie obowišzujš Chińczyków. W grudniu 2003 roku rzšdowe media opublikowały wyniki kontroli w ponad 60 tys. szkół z 20 prowincji ChRL, z których wynika, że podbierano w nich nielegalne opłaty w wysokoœci 21,4 miliarda yuanów (2,6 miliarda USD).

W Tybecie, oficjalnie, uczy się 81 proc. dzieci w wieku szkolnym, większoœć kończy jednak tylko wiejskie szkoły podstawowe. Według urzędników lokalnych tybetański jest głównym językiem wykładowym w 60 proc. szkół œrednich, zwłaszcza w regionach wiejskich, choć prowadzi się w nich również zajęcia po chińsku. Organizacje pozarzšdowe utrzymujš, że odsetek ten jest zawyżony. Większoœć uczniów tych placówek, choć nie wszyscy, to Hanowie. Uczniowie regionalnych szkół œrednich uczęszczajš na zajęcia prowadzone po tybetańsku, niemniej muszš znać chiński, gdyż w tym języku wykłada się większoœć przedmiotów. W kilku regionach nie należšcych do TRA działajš szkoły œrednie, w których wykłada się po tybetańsku. Od połowy lat osiemdziesištych fundusze, które miały pomóc Tybetańczykom w uzyskaniu wyższego wykształcenia, przeznaczane sš na kierowanie ich do szkół w innych prowincjach. ródła rzšdowe podajš, że na stu uniwersytetach w różnych regionach ChRL kształci się obecnie 13 tys. tybetańskich studentów. Do zdobycia wykształcenia wyższego niezbędna jest znajomoœć języka chińskiego.

Uniwersytet Tybetański (UT) miał kształcić około 1 300 tybetańskich studentów – przyszłych nauczycieli dla regionalnego systemu oœwiaty. Tybetańczycy patrzš z niechęciš na rosnšcš liczbę chińskich studentów i wykładowców. Według oficjalnych statystyk Tybetańczycy – teoretycznie 95 proc. mieszkańców – stanowiš 80 proc. studentów i zaledwie 30 proc. wszystkich wykładowców akademickich w TRA. Choć majš uprzywilejowanš pozycję przy zapisach, na egzaminach często wyprzedzajš ich – i zostajš przyjęci – Chińczycy, którzy lepiej znajš język i kończš lepsze szkoły œrednie. Władze zmuszajš profesorów, zwłaszcza z wydziału filologii tybetańskiej UT, który uchodzi za potencjalnš wylęgarnię poglšdów dysydenckich, do udziału w sesjach edukacji politycznej oraz do usuwania z programu i podręczników wszystkiego, co mogłoby rozbudzić „separatystyczne” i religijne zainteresowania studentów. Ze względów politycznych na indeksie znalazło się wiele starożytnych ksišg.

Pod koniec 2001 roku w lhaskich szkołach – już nie tylko œrednich, ale i podstawowych – zaczęto nauczać wszystkich przedmiotów, poza językiem tybetańskim, po chińsku. (W 1987 roku X Panczenlama wymógł na Zgromadzeniu Przedstawicieli Ludowych TRA przyjęcie Ustawy w sprawie studiowania, używania i rozwijania języka tybetańskiego, zakładajšcej, że w 1993 roku w języku tym będzie się prowadzić wszystkie zajęcia w gimnazjach, a w 1997 – w liceach i technikach Tybetu. Prawa tego nigdy nie wprowadzono w życie, a potem oficjalnie uznano je za „niepraktyczne” i „nieprzystajšce do rzeczywistoœci regionu”.) Takie zmiany wprowadza się obecnie w całym TRA. Tybetańscy nauczyciele obawiajš się o swoje posady, gdyż realizacja planu władz musi pocišgnšć za sobš – przewidziane w dziesištym planie pięcioletnim – zatrudnienie w szkołach wielu Chińczyków. Narasta lęk o przyszłoœć języka tybetańskiego, podstawowego medium tożsamoœci i kultury Tybetu.

Niemal 55 proc. obywateli ChRL odebrało wykształcenie ponadpodstawowe; według rzšdowych statystyk w TRA wskaŸnik ten wynosi zaledwie 15,4 proc. (obejmujšc również zameldowanych tam Hanów). Z oficjalnych danych wynika, że wieœniaczka z Sichuanu – skšd pochodzi większoœć chińskich imigrantów – ma większe szanse na uzyskanie wykształcenia œredniego od mężczyzny z wielkiego miasta TRA. Sytuacja mieszkańców sichuańskich miast jest pod tym względem dziesięć razy lepsza niż rezydentów Lhasy. Innymi słowy, na rynku pracy nawet uprzywilejowani Tybetańczycy nie mogš się równać ze znacznie lepiej wykształconymi i wykwalifikowanymi imigrantami z innych prowincji ChRL.

W marcu 2004 roku Chiny oskarżyły Specjalnego Sprawozdawcę ONZ ds. Dostępu do Edukacji o „stronniczoœć i nieodpowiedzialnoœć”. K. Tomasevski przedstawiła Komisji Praw Człowieka niezwykle krytyczny raport, w którym wyraziła „przerażenie” liczbš analfabetów w Tybecie i oskarżyła ChRL o naruszanie zobowišzań międzynarodowych, uniemożliwianie edukacji religijnej oraz narzucanie wygórowanych, arbitralnych opłat. Według Tomasevski polityka oœwiatowa w Tybecie ma charakter „asymilacyjny” i nie uwzględnia „wartoœci języka oraz religii mniejszoœci”.

Kobiety

Zdaniem pracujšcych w Tybecie zagranicznych ekspertów, coraz poważniejszym problemem staje się tu, podobnie jak w innych regionach kraju, prostytucja. W Lhasie otwarcie działajš domy publiczne; teoretycznie nielegalne usługi tego rodzaju œwiadczy w tym mieœcie niemal dziesięć tysięcy osób. Większoœć takich przybytków działa w budynkach należšcych do partii lub rzšdu; chroni je armia. Najczęœciej mieszczš się w pobliżu koszar i miejsc kultu religijnego. Większoœć prostytutek to Chinki z Sichuanu, niemniej jest wœród nich coraz więcej Tybetanek. Nie wiadomo, ile z nich jest nosicielkami wirusa HIV, zważywszy jednak na katastrofalnš pod tym względem sytuację w całej ChRL, należy zakładać, że wiele.

Podsumowanie

Władze robiły wszystko, by uniemożliwić przepływ niezależnych informacji z i do Chin; szczególnš uwagę poœwięcano internetowi, aresztujšc „cyberdysydentów”, blokujšc dostępu do „drażliwych” portali, autoryzujšc hakerskie ataki, rozsyłajšc wirusy na listy dyskusyjne, przejmujšc domeny itd. Systematycznie zagłuszano zagraniczne rozgłoœnie radiowe nadajšce w języku tybetańskim i chińskim.

Po ataku na WTC rzšd Chin zaczšł wykorzystywać globalnš „wojnę z terroryzmem” do walki z ruchami „separatystycznymi”, ogłaszajšc kampanię „mocnego uderzenia i potężnej presji”, która wymierzona jest w „separatystów, terrorystów i ekstremistów religijnych”. Choć aktów terroru w Tybecie dopuszczajš się tylko funkcjonariusze chińskiego państwa, od wrzeœnia 2001 roku w wewnętrznych dokumentach partyjnych mianem „terrorystów” okreœla się Ujgurów, Tybetańczyków i członków ruchu Falun Gong. W listopadzie 2003 roku Armia Ludowo-Wyzwoleńcza odbyła w Lhasie ćwiczenia – w „tłumieniu rozruchów, odbijaniu zakładników oraz odpieraniu ataków bombowych i biochemicznych” – których celem było przygotowanie wojska do zwalczania „zwišzanych z Dalajlamš terrorystów”.

Polska

Zaskakujšce problemy z rejestracjš Zespołu – który działał bez przeszkód w poprzednich kadencjach – oraz biernoœć organów Sejmu w sprawie obiecanych polskim parlamentarzystom zdjęć Panczenlamy sprawiły, że w kwietniu 2002 roku „Gazeta Wyborcza” poprosiła swoich czytelników o wysyłanie urodzinowych życzeń – za poœrednictwem ambasady ChRL w Warszawie i marszałka Sejmu – dla Genduna Czokji Nimy. Na apel odpowiedziały dziesištki tysięcy Polaków (w tym wszyscy Nobliœci, wybitni artyœci, politycy i naukowcy) oraz internautów z całego œwiata.

Choć o informacje o losie i miejscu pobytu uprowadzonego w 1995 roku Panczenlamy zabiegały również liczne rzšdy, parlamenty i organizacje międzynarodowe (m.in. administracja i Kongres USA, Parlament Europejski i Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka), Pekin nie udzielił ich do tej pory i stanowczo odmawiał dostępu do chłopca i jego rodziny niezależnym obserwatorom.

Stracenie Lobsanga Dhondupa i utrzymanie wyroku Tulku Tenzina Delka wywołały ostre protesty państw demokratycznych. Po apelu Komitetu Helsińskiego w Polsce 30 stycznia 2003 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych ogłosiło, iż „RP potępia razem ze społecznoœciš międzynarodowš wykonanie wyroku œmierci” na Lobsangu Dhondupie. Następnego dnia Marszałek Sejmu Marek Borowski wystosował w tej sprawie list do Przewodniczšcego Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, Li Penga, potępiajšc Chiny za „pozbawienie [skazanych] prawa do jawnego, sprawiedliwego i bezstronnego postępowania przed niezawisłym sšdem”.

W czerwcu 2004 roku złożył pierwszš, historycznš wizytę w Polsce prezydent ChRL i przewodniczšcy KPCh, Hu Jintao. W nocy przed jego przylotem „nieznani sprawcy” zamalowali wszystkie billboardy Fundacji Helsińskiej i Stowarzyszenia Studenci dla Wolnego Tybetu – ze zdjęciem Dalajlamy i tybetańskš flagš – na trasie przejazdu chińskiej delegacji. Sprawy nie wyjaœniono, choć zapowiadał to publicznie szef MSWiA. Podczas ceremonii powitalnej przed Pałacem Prezydenckim chińscy funkcjonariusze atakowali sympatyków Falun Gong i Tybetu, wyrywajšc im transparenty i flagi. Policja nie interweniowała. W trakcie trzydniowej wizyty polscy politycy nie poruszyli kwestii naruszania praw człowieka w ChRL. „Nie doszliœmy do takich tematów – wyjaœnił marszałek Józef Oleksy – boœmy się rozpędzili w kwestiach globalnych”.

Rekomendacje

Od połowy lat dziewięćdziesištych Pekin skutecznie zabiega o odejœcie od „postawy konfrontacyjnej”, czyli publicznego krytykowania go na arenie międzynarodowej, na rzecz pozwalajšcego na zachowanie twarzy, prowadzonego w zaciszu gabinetów „dialogu dwustronnego” na temat praw człowieka. Pogorszenie sytuacji w dziedzinie przestrzegania owych praw w Chinach i Tybecie stawia pod znakiem zapytania skutecznoœć takich rozmów. Parlament brytyjski uznał je za jałowe i wezwał rzšd do przyjęcia bardziej stanowczej postawy. Podobne stanowisko zajšł Parlament Europejski, który w lipcu 2000 roku zaapelował do państw członkowskich o uznania tybetańskiego rzšdu emigracyjnego, jeœli w cišgu trzech lat Chiny nie podpiszš porozumienia z Dharamsalš „w sprawie nowego statusu Tybetu”.

Chińscy dygnitarze wydajš się wierzyć, że poszanowanie praw człowieka – zwłaszcza praw politycznych, religijnych i praw mniejszoœci – musi osłabiać i destabilizować państwo. Polska i państwa Europy Œrodkowej dysponujš ogromnym atutem 15 lat przemian, pozwalajšcym dowieœć, że jest dokładnie odwrotnie. To właœnie powinno być przesłaniem polskich dyplomatów i polityków dla ich chińskich partnerów.

Kwestie praw człowieka, swobód religijnych i Tybetu sš na Zachodzie „modne”. Angażujšc się na tych właœnie płaszczyznach, jednoznacznie przywodzšcych na myœl naszš historię, Polska mogłaby nie tylko spłacić dług, jaki zacišgnęła u tych, którzy udzielali jej pomocy i wsparcia od rozbiorów po stan wojenny, ale i zyskać sympatię międzynarodowej opinii publicznej.

Państwa zachodnie stosujš dwie metody: poruszajš problem Tybetu podczas wszelkich kontaktów dwustronnych – zwłaszcza na najwyższych szczeblach – oraz prowadzš „wyspecjalizowany” dialog z ChRL na temat praw człowieka. Obie te płaszczyzny sš przed Polskš otwarte i należy z nich konsekwentnie korzystać. Płaszczyzna trzecia – to instytucje międzynarodowe, np. Komisja Praw Człowieka ONZ, gdzie stanowisko RP powinno być niezwykle pryncypialne i stanowcze, tak ze względów historycznych, jak czysto pragmatycznych. Wymiana handlowa z ChRL przynosi nam przede wszystkim szybko rosnšcy deficyt (przekraczajšcy już dwa miliardy dolarów) i niszczy miejsca pracy, podczas gdy sympatia zachodnich mediów, wyjštkowo stanowczych wobec gwałcenia praw człowieka w Chinach i Tybecie, jest dla nas nie do przecenienia. Warto przy tym zauważyć, że według sondażu opublikowanego przez Rzeczpospolitš 75 procent Polaków nie chce „utrzymywania korzystnych umów gospodarczych z państwami nie przestrzegajšcymi praw człowieka”.

Co więcej, krytykowanie Pekinu na arenie międzynarodowej nie pocišga za sobš żadnych mitycznych „sankcji”. Po wniesieniu przez Danię projektu „chińskiej” rezolucji w Genewie stosunki tego kraju z ChRL zyskały nowš dynamikę. W 2002 roku poseł koalicji rzšdzšcej stwierdził na forum Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu RP, że zaangażowanie Polski w „prawa człowieka” w Chinach zaszkodziło naszym kontaktom handlowym z Pekinem. Wynegocjowane przez Polaków kontrakty mieli „za karę” dostać Czesi. Wydaje się to bardzo ciekawe, zważywszy, że prezydent Vaclav Havel był jednym z najbardziej zaangażowanych w sprawę Tybetu œwiatowych przywódców.

Tybetańczycy i liczne organizacje pozarzšdowe od kilku lat zabiegajš o wyznaczenie Specjalnego Przedstawiciela Unii Europejskiej, który zajmowałby się sprawami Tybetu i pełnił podobnš rolę jak Specjalny Sprawozdawca, powołany w tym celu przez administrację amerykańskš w 1997 roku. Rzšd RP powinien poprzeć tę inicjatywę, by zjednoczona Europa mogła skuteczniej promować dialog między Pekinem a Dharamsalš.

Jeœli idzie o rozmaite seminaria i wymiany, należy wykazywać szczególnš ostrożnoœć i wstrzemięŸliwoœć w sprawie wizytowania chińskich zakładów karnych, zwłaszcza w Tybecie. Nie ulega wštpliwoœci, że takie wizyty nie tylko nie przynoszš żadnych korzyœci, ale bywajš bardzo niebezpieczne dla więŸniów, którym, jak uczy doœwiadczenie, zagraniczni dyplomaci, ich rzšdy i organizacje międzynarodowe nie sš w stanie zapewnić choćby symbolicznej ochrony.