Sprzecznoœci między umysłem i rozwojem

Od czasu Deng Xiaopinga kluczem do rozwišzania problemu Tybetu jest dla Pekinu rozwój gospodarczy. „Sprawš dla nas najważniejszš – orzekł Deng – jest zadbać o interesy Tybetańczyków i szybko wprowadzić Tybet na drogę rozwoju, stawiajšc go w czołówce czterech modernizacji Chin”.
Chen Kuiyuan, który niemal dziesięć lat piastował stanowisko pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Chin – a więc sprawował władzę najwyższš – w Tybetańskim Regionie Autonomicznym powiedział: „Komitet Centralny KPCh i rada państwa wezwały naród chiński do wspierania szybkiego rozwoju Tybetu i pomagania Tybetańczykom w wyzwalaniu się z nędzy i bogaceniu. To najbardziej realistyczna i konkretna polityka partii wobec narodowoœci”.
W cišgu ostatnich dwudziestu lat Pekin traktował gospodarkę Tybetu w sposób uprzywilejowany. W 1997 roku wpompował tu, na przykład, 324 razy więcej œrodków niż w roku 1952 (i siedem razy więcej niż w 1978). Pekin jest dziœ Ÿródłem dochodów z niemal wszystkich przedsięwzięć w Tybetańskim Regionie Autonomicznym. Bez ekonomicznych więzi z Pekinem trudno byłoby utrzymać społeczeństwo tybetańskie – w każdym razie miasta – nawet przez kilka dni.
W 1997 roku Pekin zaplanował budżet TRA na 3.300.009.776 yuanów. W tym roku dochody Tybetu wynosiły 200.009.537, a jego wydatki 3.800.001.952 yuanów. Bez pomocy finansowej Pekinu deficyt TRA byłby trzynaœcie razy wyższy od wpływów. Jeœli spojrzymy na to przez pryzmat populacji TRA w 1997 roku, okaże się, że Pekin dał każdemu Tybetańczykowi œrednio 1.410 yuanów. W tym czasie niższe były statystyczne dochody mieszkańców wsi w co najmniej pięciu chińskich prowincjach (Gansu, Shanxi, Guizhou, Yunnan i Qinghai). Innymi słowy, roczny dochód Tybetańczyków – bez kiwnięcia palcem – był wyższy od dochodów milionów pracujšcych przez cały rok chłopów z wymienionych prowincji.
W 20. rocznicę utworzenia TRA (1985) Pekin podarował Tybetowi 43, a dziesięć lat póŸniej 62 „projekty budowlane”. Łšczny koszt owych przedsięwzięć sięgał 50 miliardów yuanów. Prowincje i miasta Chin wewnętrznych (dziesięć od 1994 roku) zobowišzano do długofalowego wspierania rozbudowy Tybetu bez żadnych rekompensat. Pomocy tej udzielano zupełnie za darmo. W całych Chinach z podatków zwolniono tylko chłopów i koczowników z Tybetańskiego Regionu Autonomicznego. Choć w miastach Tybetu podatki się płaci, sš one przeznaczane w całoœci na Tybet. Uprzywilejowanie Tybetu wywołuje ogromnš zazdroœć w innych regionach Chin. Dzięki owym preferencjom w latach dziewięćdziesištych gospodarka Tybetu rozwijała się rokrocznie œrednio o 10 procent, przewyższajšc œredniš krajowš. W latach 1991-97 œredni dochód mieszkańców miast wzrósł tu o 19,6 proc., a chłopów i koczowników o 9,3 proc. I nie sš to tylko statystyki – każdy, kto podróżował po Tybecie, potwierdzi znaczšcy wzrost stopy życiowej mieszkańców. W wioskach i miastach wyrastajš nowe budynki. W Lhasie i innych miastach zaszły ogromne zmiany. Odkładajšc na bok krytykę kulturowš, jeœli idzie o infrastrukturę i zadowolenie [społeczne], warunki w Tybecie sš dziœ takie, jak w Chinach œrodkowych. Pod względem rozwoju i stopy życiowej w Tybecie nigdy jeszcze nie były tak dobrze. Zgodzi się z tym większoœć Tybetańczyków.
Mimo to nadzieje Pekinu na zdobycie zaufania Tybetańczyków nie ziœciły się. Przeciwnie, Tybetańczycy coraz bardziej skłaniajš się ku Dalajlamie, który nie dał im nawet grosza. Wystarczy wejœć do œwištyni buddyjskiej lub stanšć obok pielgrzymów na Lingkhorze, by usłyszeć modlitwy do Dalajlamy. Jeœli przyjšć, że Pekin i Dalajlama stojš po przeciwnych stronach barykady, to większoœć Tybetańczyków niewštpliwie popiera Dalajlamę. WeŸmy sprawę reinkarnacji Panczenlamy. Większoœć Tybetańczyków nie uznaje Panczenlamy mianowanego przez Pekin, tylko Panczenlamę, którego wskazał Dalajlama. Popularnoœć Karmapy, wysokiego lamy [szkoły] kagju, w czasie, gdy widziano w nim przedstawiciela pekińskiego frontu jednoœci, jest niczym w porównaniu z mirem, jakim zaczęto go darzyć po ucieczce do Dalajlamy. Dawniej modlitwy do Karmapy zanoszono tylko w klasztorach kagju. Kiedy uciekł [do Indii], zaczšł się doń modlić cały Tybet. Konfrontacja między Karmapš i Pekinem uczyniła z przywódcy jednej linii [przekazu] postać, którš wielbiš wszystkie linie [przekazu buddyzmu tybetańskiego]. Jednoczeœnie Tybetańczycy widzš w nim kogoœ, kto będzie kontynuował pracę Dalajlamy, gdy zabraknie tego ostatniego.
Karmapa przedłożył wygnanie nad proponowanš mu przez Pekin œwietnš karierę. Podobnego wyboru dokonuje wielu Tybetańczyków. „W ostatnich latach liczni urzędnicy, dziennikarze, znani aktorzy, biznesmeni itd. zwracali się przeciwko macierzy, uciekajšc do innych państw – mówił Chen Kuiyuan. – Niektórzy jawnie przyłšczajš się do kliki Dalaja. Inni wstępujš na służbę zachodnich sił, dla których Chiny sš wrogiem. Szkoliliœmy ich na elity naszego społeczeństwa, a oni zajmujš teraz kluczowe stanowiska w grupach separatystycznych, które aktywnie występujš przeciwko jednoœci Chin, partii komunistycznej i narodowi chińskiemu”.
Ponadto tysišce Tybetańczyków ryzykuje życiem, by przekroczyć łańcuch Himalajów i, idšc w œlady Dalajlamy, dotrzeć do Indii. Wielu członków partii (w tym najwyżsi oficerowie) pochodzenia tybetańskiego natychmiast po przejœciu na emeryturę zaczyna praktykować rytuały buddyjskie. Co więcej, tybetańska młodzież, którš wysyła się do Chin po komunistycznš edukację, wybiera nacjonalizm i przystępuje do opozycji.
Znam Tybetańczyka, który na poczštku lat pięćdziesištych dosłownie zakochał się w Komunistycznej Partii Chin. Był tak żarliwy, że gdy szedł orać pole, przywišzywał do rogów wołu czerwony sztandar z pięcioma gwiazdami. Zapraszał do domu chłopów pańszczyŸnianych i prawił im o rewolucji. Sšsiedzi zaczęli go przezywać „Gjami” [tyb. Chińczyk]. Nawet takiego człowieka zaliczono w poczet nacjonalistów i, na polecenie władz, poddano krytyce. O czym œwiadczy tak dramatyczna zmiana? Z całš pewnoœciš nie należy szukać jej przyczyn w stopie życiowej. Ów człowiek żyje zupełnie nieŸle, ma duży, nowoczesny dom; dzieci robiš kariery w Tybecie. Kiedy rozmowa schodzi na politykę, wpada jednak w złoœć i przygnębienie.
Dał mi radę. Nie zakładaj, powiedział, że sytuacja jest dziœ bardziej stabilna niż w okresie rozruchów z lat osiemdziesištych. Wtedy na czele wichrzycieli stali mnisi i podjudzana młodzież. Dziœ w opozycji sš urzędnicy, intelektualiœci i robotnicy. Obecna stabilizacja jest iluzoryczna. Kiedy sytuacja zacznie wymykać się spod kontroli, na ulice wyjdzie znacznie więcej ludzi niż w latach osiemdziesištych.

Kampania przeciwko Dalajlamie

Dlaczego Pekin nie zdołał zjednać sobie zaufania Tybetańczyków, pompujšc w Tybet takie pienišdze? Moim zdaniem, najważniejsza przyczyna leży w tym, że Pekin uważa Dalajlamę za wroga. Dalajlama nie jest zwykłš osobš prywatnš. Reprezentuje instytucję, która pojawiła się na scenie historii przed ponad pięciuset laty, i wszystkich poprzednich dalajlamów. Ustawiajšc się w roli wroga jednego dalajlamy, stajesz się, wedle tybetańskiej doktryny reinkarnacji, wrogiem ich wszystkich. A także wrogiem tybetańskiej religii i narodu tybetańskiego. Dlatego też pienišdze, niezależnie od sumy, nie zdadzš się tu na nic.
W latach osiemdziesištych Pekin starał się przecišgnšć Dalajlamę na swojš stronę. Utworzono specjalny komitet roboczy, który miał przygotować powrót kliki Dalaja i tybetańskich uchodŸców. W tym celu powołano wręcz cały departament. Nie osišgnięto żadnych rezultatów, gdyż obie strony dzieliła wówczas przepaœć. Pekin ogłosił, że przywróci Dalajlamie tytuły „wiceprzewodniczšcego Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych” oraz „wiceprzewodniczšcego Ogólnochińskiej Ludowej Polityczne Konferencji Konsultatywnej”, zapowiadajšc jednak, że nie zezwoli mu na powrót do Tybetu i piastowanie tam żadnych funkcji. Dalajlama zabiegał natomiast o szerokš autonomię i demokrację dla większego Tybetu. Przy takich rozbieżnoœciach nie mogło być mowy o dialogu.
W obliczu tego pata Dalajlama zmienił strategię i zaczšł wykorzystywać zachodnie siły do wywierania presji na Pekin. Udało mu się umiędzynarodowić sprawę Tybetu. Przy okazji stał się jednš z najbardziej wpływowych postaci na arenie międzynarodowej. Z drugiej strony, pod koniec lat osiemdziesištych dochodziło w Lhasie do wielu demonstracji. Administracja tłumiła je przy użyciu siły. Lała się krew. W końcu ogłoszono stan wojenny, który trwał aż 419 dni. Wydarzenia te sprawiły, że społeczeństwa zachodnie stanęły, jak jeden mšż, po stronie Dalajlamy. Sprawa Tybetu stała się elementem regularnej zachodniej krytyki Chin. Pekin nie cofnšł się jednak pod wpływem tych nacisków. Przeciwnie, stracił cierpliwoœć wobec Dalajlamy i usztywnił swoje stanowisko. Wszelkie poczynania Dalajlamy na arenie międzynarodowej uznano za wrogie knowania. Pekin winił też go za wszystko, co działo się w Tybecie.
W końcu Pekin zaczšł rozumieć, że znalazł się w błędnym kole własnej polityki opresji wobec Tybetu. Tybetańczycy sš głęboko religijni. Ludzie wierzšcy bezwarunkowo podporzšdkowujš się duchowemu przywódcy. Dalajlama jest głowš religii Tybetańczyków. Oraz politycznym przywódcš na wychodŸstwie.
To błędne koło ma oczywistš logikę. Jeœli dać Tybetańczykom wolnoœć religii, będš czcili Dalajlamę. Jako przywódca religijny, Dalajlama z łatwoœciš może przenieœć swoje wpływy religijne na płaszczyznę politycznš i wykorzystać je przeciwko Pekinowi. Ów potencjał przekształcenia religii w broń politycznš postawił Pekin przed dylematem.
Nie ulega wštpliwoœć, że nie da się znów zakazać [praktykowania] religii w Tybecie. Jedynym sposobem na wyjœcie z tego zaklętego kręgu była praca „nad” Dalajlamš. W 1994 roku zebrało się w Pekinie III Forum, by omówić zagadnienie Tybetu. Zdecydowano się na politykę twardej ręki. Aby zabić węża, trzeba odršbać mu głowę. Dla Pekinu „głowš” był Dalajlama. W 1995 roku, kiedy, nie czekajšc na Pekin, rozpoznał inkarnację Panczenlamy, uznano go za jawnego wroga. Li Ruihuan, członek Stałego Komitetu Biura Politycznego KPCh, opisuje Dalajlamę takimi słowy: „Dalaj stoi na czele grupy separatystycznej, która spiskuje, by zdobyć niepodległoœć Tybetu. Jest narzędziem międzynarodowego ruchu antychińskiego. Jest nie tylko głównš przyczynš i Ÿródłem wszelkich niepokojów w społecznoœci tybetańskiej, ale i największš przeszkodš, uniemożliwiajšcš zaprowadzenie porzšdku wœród tybetańskich buddystów”.
Tyle że nie da się oddzielić Dalajlamy od buddyzmu tybetańskiego. Kampania przeciwko Dalajlamie nie może dotyczyć wyłšcznie jego osoby ani ograniczać do polityki. Nieuchronnie rozcišgnie się na całš tybetańskš religię. Jeœli, na przykład, zechce się „zdemaskować i poddać krytyce” Dalajlamę, natychmiast trzeba zrobić coœ z faktem, że jego portrety wiszš we wszystkich tybetańskich œwištyniach i domach, gdzie codziennie oddaje się mu czeœć. Jak „demaskować” go w takich okolicznoœciach? Cóż, Pekin kazał skonfiskować i zniszczyć zdjęcia Dalajlamy. Choć taka kampania mogłaby się powieœć tylko w zamierzchłej przeszłoœci, w 1996 roku odtršbiono jej rozpoczęcie w całym Tybecie. Pierwszy stawił opór klasztor Ganden, jeden z trzech największych klasztorów szkoły gelug. Ponad czterystu mnichów wznosiło niepodległoœciowe slogany i niszczyło posterunek policji na terenie klasztoru. Klasztory Sera i Drepung oraz œwištynia Dżokhang przestały, na znak protestu, odprawiać ceremonie religijne i zamknęły swoje szkoły, a nawet główne bramy.
„Klasztory to najważniejsze instytucje, do których przenika klika Dalaja – komentował protesty sekretarz Chen Kuiyuan. – Tam właœnie spiskuje, ukrywa się i mieszka większoœć jego stronników. Jeœli nie przejmiemy kontroli nad klasztorami, nie położymy kresu knowaniom kliki Dalaja, która wywołuje niepokoje w Tybecie i niszczy naród. Tym samym Tybet nigdy nie zazna szczęœcia”. Postanowiono więc „wydrzeć klasztory Dalajlamie”. „Oczyszczano” i „ukrócano”, wysyłajšc do œwištyń członków partii, urzędników państwowych i policjantów. Mnisi musieli ubiegać się o zaœwiadczenia, wydawane przez służby bezpieczeństwa. Tych, którzy nie zasługiwali na zaufanie władz, wydalano albo odwożono do rodzinnych domów. Inni trafiali do więzień. Tych, którzy zostali, zmuszano do publicznego manifestowania niechęci do Dalajlamy. Wprowadzono nowe przepisy, zacieœniajšce kontrolę nad klasztorami – zakazano, na przykład, prowadzenia prac renowacyjnych i ograniczono liczbę duchownych w poszczególnych œwištyniach. Klasztory nie mogły się kontaktować, zabroniono nauczania religii za murami œwištyń. Partia komunistyczna decydowała nawet o rozpoznawaniu inkarnowanych lamów. Do zarzšdów œwištyń weszli urzędnicy państwowi; klasztory nie mogły podjšć żadnej decyzji bez ich zgody.
Kampanię prowadzono nie tylko w klasztorach. Wszystkich członków partii i urzędników państwowych powiadomiono, że nie wolno im wierzyć w religię. Mieli traktować Dalajlamę jak wroga i usunšć jego portrety ze swoich domów. Zakazano im posiadania ołtarzy i uczestniczenia w ceremoniach religijnych. Innymi słowy, nie wolno im było angażować się w żadnš działalnoœć religijnš ani wystawiać na widok publiczny przedmiotów o symbolice religijnej. Wprowadzono zakaz wysyłania dzieci do szkół, prowadzonych przez tybetański rzšd emigracyjny. Osoby, które nie stosowały się do tych zarzšdzeń, narażały się na wydalenie z partii oraz utratę œwiadczeń i państwowej posady; uczniowie powtarzali rok. W strukturze administracyjnej TRA pracuje obecnie 60 tys. urzędników, a w przedsiębiorstwach państwowych 150 tys. osób; partia liczy 90 tys. członków. W 80 proc. sš to Tybetańczycy. Szacuje się, że nowe przepisy zakłóciły życie ponad 10 proc. populacji tybetańskiej (wliczajšc w to krewnych aparatczyków). Niektóre biura zarzšdziły wyrywkowe rewizje w domach pracowników. Podczas obchodów Sakadały [czwarty, œwięty miesišc kalendarza tybetańskiego] wszystkie departamenty musiały wydelegować ludzi do „monitorowania” uroczystoœci religijnych. W lokalnej telewizji nie wolno było pokazywać flag modlitewnych. Doszło do komicznej sytuacji: ekipy z innych prowincji z zapałem filmowały flagi modlitewne, żeby pokazać coœ tybetańskiego, podczas gdy kamerzyœci z Tybetu rozpaczliwie szukali ujęć, w których nie będzie żadnych przedmiotów kultu.
Władze nie miały œrodków, by zakazać udziału w œwiętach religijnych Tybetańczykom spoza sektora państwowego. Niemniej dawniej po takich uroczystoœciach ludzie urzšdzali pikniki, odwiedzali przyjaciół, pili piwo, grali w karty itd. Kobiety popisywały się najlepszymi nowymi sukniami i biżuteriš. Za sprawš nowej polityki „wolnoœci religii” zaroiło się jednak od posterunków, policjantów i szpicli. Po zakończeniu uroczystoœci ludzie natychmiast pierzchajš do domów, obawiajšc się kary za œwiętowanie. W takich okolicznoœciach mała sprzeczka przy piwie może przecież skończyć się aresztowaniem.
Co robi władza, zdajšc sobie sprawę, że nie może całkowicie zakazać religii? Po pierwsze dzieli tybetańskš religię na dwie kategorie: na to, co tolerowane, i na to, co zakazane. Na dwie grupy dzieli także Tybetańczyków: jednym wolno wierzyć, innym – kategorycznie nie. Ma przy tym nadzieję, że ci pierwsi połšczš religię ze społeczeństwem socjalistycznym. Pozostali majš słuchać poleceń partii, bo sš na jej żołdzie. Tybetańczycy, którym płaci państwo, wierzyć nie mogš. W rzeczy samej, religia jest jednak integralnš całoœciš, której podzielić nie można. Istnieje od tysišca lat. Atakujšc jeden element, atakuje się cały organizm. Jak można sšdzić, że religię da się połšczyć z chwiejšcym się socjalizmem? Jak można dzielić ludzi jednej rasy na dwie grupy i kazać im ze sobš walczyć – zwłaszcza teraz, gdy na całym œwiecie z takš siłš odżywajš nastroje nacjonalistyczne? Obawa przed utratš œrodków do życia może zmusić garstkę Tybetańczyków do zastosowania się do takich rozkazów. Pienišdze nie sš jednak sercem, które groŸbami można tylko utracić.
Wszelkie próby narzucania podobnych podziałów to tylko œrodki doraŸne. Tybetańscy dostojnicy KPCh ujawniajš swoje poglšdy w broszurkach, zatytułowanych „Bóg kontra ateizm”, „Idealizm i materializm sš ze sobš sprzeczne”, „Religia: opium dla mas”, „Religia maluje fałszywy obraz œwiata”, „Walka z religijnym idealizmem o palmę pierwszeństwa na arenie filozoficznej” czy też „Reforma religijnych zasad i przykazań w celu dostosowania ich do społeczeństwa socjalistycznego”. Dla wiernych musi to brzmieć jak wypowiedzenie wojny religii. Ostatnie posunięcia władz w Tybecie sš dla wyznawców [buddyzmu] zorganizowanš, systematycznš kampaniš, która ma zniszczyć religię. Turyœci nie widzš różnicy. Wydaje się im, że oglšdajš normalne obrzšdki religijne. Niemniej restrykcje dotykajš wszystkich „drogocennych klejnotów”: Buddy, Doktryny i Społecznoœci monastycznej, będšcej żywotnš siłš religii. Największym problemem dla tybetańskich duchownych nie jest wspomniana „kampania oczyszczania” klasztorów, lecz zakaz prowadzenia edukacji religijnej. Bez wymiaru filozoficznego religia staje się zbiorem przesšdów. Bez filozofii nie da się zrozumieć znaczenia religii. Brak filozofii musi niš w końcu zachwiać. Co gorsza, społeczeństwo goni za zbytkiem i wyznaje coraz niższe wartoœci moralne. Uniemożliwianie studiowania i zgłębiania myœli religijnej zagraża trwaniu dziedzictwa buddyzmu. Zakazy i ograniczenia tyczš także odprawiania rytuałów. Od ponad dziesięciu lat nie odbyły się egzaminy gesze lharampa [odpowiednik doktoratu z filozofii buddyjskiej]. Wiedza mnichów z Tybetu jest dziœ znacznie mniejsza niż ich kolegów za granicš. Zrozpaczeni duchowni dowodzš, że popularne klasztory coraz bardziej przypominajš muzea lub parki rozrywki. Wolnoœć religii, sprowadzonej do palenia lampek i składania pokłonów, ma tylko zamydlić oczy turystom. W rzeczy samej, jest to znacznie gorsze od braku jakichkolwiek swobód religijnych.
Polityka Pekinu w Tybecie usztywnia się z dnia na dzień. Każdemu posunięciu rzšdu przyœwieca jedna wytyczna: „Niszczyć przyczyny destabilizacji u korzeni”. W tym kontekœcie trudno jednak precyzyjnie zdefiniować „korzenie”, a „niszczenie” nie ma żadnych granic. To idealna recepta na autorytarnš władzę, która dławi wszelkš wolnoœć. Stabilizacja, którš osišgnięto dziœ w Tybecie, jest pozorna. Tybetańczycy nawet nie próbujš wypowiadać krytycznych ocen. Nie znaczy to przecież, że problem przestał istnieć. Deng Xiaoping wygłosił kiedyœ niezwykle trafnš uwagę: „Najbardziej przerażajšcš rzeczš jest milczenie mas, które na nic nie narzekajš”. Ludzie narzekajš, gdy wcišż majš nadzieję, że problem da się rozwišzać. Jeœli nie mówiš już nic, to znaczy, że nadzieję stracili. Czekajš tylko na wybuch.

Dalajlama i pragnienia Tybetańczyków

Z ateistycznej perspektywy Pekinu Dalajlama zdaje się nie mieć żadnego znaczenia, gdyż nie posiada armii ani nie kontroluje żadnego terytorium. Niemniej tym œwiatem nie rzšdzi li tylko siła. Zapleczem Dalajlamy jest religia. W konfrontacji z religiš władza jest bezradna. Z perspektywy historii, władza szybko przechodzi z ršk do ršk, podczas gdy religia trwa – dumna, niezachwiana. Pekin powinien starannie przemyœleć jeden problem: XIV Dalajlama nie był w Tybecie od czterdziestu lat, dlaczego więc miliony Tybetańczyków, którzy nigdy go nie widzieli, darzš go tak żarliwš wiarš? Przyczyna nie leży w jego uroku osobistym, lecz charakterze miejsca, jakie zajmuje w systemie religijnym. Dla Tybetańczyków Dalajlama jest ludzkš emanacjš Czenreziga, Bodhisattwy Współczucia. Filarem nauk buddyzmu tybetańskiego oraz uosobieniem tybetańskiej tradycji, która łšczyła politykę i religię. Jeżeli zniknie instytucja dalajlamy, runie pięćsetletni gmach buddyzmu tybetańskiego. Tybetańska kultura, wzniesiona na fundamencie buddyzmu, straci znaczenie. Dla Tybetańczyków instytucja ta jest więc œwięta i po prostu nie wolno jej oczerniać.
Choć Pekin atakuje tylko Dalajlamę obecnego, który przebywa na wygnaniu w Indiach, dla tybetańskich buddystów czternastu dalajlamów nie jest czternastoma różnymi osobami, ale jednš manifestacjš, ludzkš emanacjš Czenreziga. Nie ma więc żadnej różnicy między tym Dalajlamš a poprzednimi. Pekin powtarza, że jest przeciwnikiem wyłšcznie Tenzina Giaco, który próbuje podzielić macierz, i że nie ma to nic wspólnego z poprzednimi dalajlamami – depczšc w ten sposób nie tylko buddyjskš wiarę w reinkarnację, ale i fundamenty buddyzmu tybetańskiego. Deklarowanie poszanowania dla buddyzmu tybetańskiego przy jednoczesnym odrzuceniu XIV Dalajlamy nie ma więc żadnego sensu.
Buddyœci wierzš, że życie jest bezustannš walkš z cierpieniem. Jedynš drogš ucieczki przed cierpieniem jest osišgnięcie stanu buddy. Tylko w ten sposób można uwolnić się od cierpień cyklicznej egzystencji i cieszyć wiecznym szczęœciem w Czystej Krainie. To właœnie ostateczny cel Tybetańczyków i treœć ich życia. Najważniejszym aspektem tej wędrówki do oœwiecenia jest oddanie dla mistrza duchowego, będšcego pomostem, który łšczy wiernych z buddyjskš czystš krainš. Tybetańczycy wierzš, że nawet jeœli Budda uœmiecha się do nich, nie zdołajš tego dostrzec bez pomocy takiego mistrza. Codzienne modlitwy rozpoczynajš więc od przyjęcia schronienia w najwyższym mistrzu, a dopiero potem wierni zwracajš się do Buddy, Doktryny i Społecznoœci monastycznej. W buddyzmie tybetańskim mistrz nie ma sobie równych jako drugi, po Buddzie Œakjamunim, przedmiot oddania.
Dalajlama zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii buddyzmu tybetańskiego. Jest najwyższym mistrzem wszystkich najwyższych mistrzów. Jego władzę uznaje każda szkoła buddyzmu tybetańskiego. W ostatecznym sensie Dalajlama jest najwyższym mistrzem wszystkich wyznawców – a więc dosłownie wszystkich Tybetańczyków – buddyzmu tybetańskiego. Nie okazujšc szacunku najwyższemu mistrzowi, wierny dopuszcza się najcięższej zbrodni. Nie tylko przekreœla wszelkie poprzednie wysiłki zgłębienia buddyzmu i osišgnięcia oœwiecenia, ale i skazuje się na błšdzenie w kole cierpienia. Trzeba to pojšć, by zrozumieć, dlaczego Tybetańczycy nie mogš wyrzec się Dalajlamy i jak przeżywajš wymierzone weń kampanie.
Czadrel Dziampa Thinlej, opat klasztoru Taszilhunpo w Szigace, był członkiem stałego komitetu Ogólnochińskiej Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej oraz wiceprzewodniczšcym Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej TRA. Na co dzień wykonywał polecenia Pekinu. Po œmierci X Panczenlamy powierzono mu zadanie odnalezienia nowej inkarnacji. I w tej ważnej kwestii, œciœle zwišzanej z podstawami buddyzmu tybetańskiego, jasno pokazał, wobec kogo jest lojalny. Potajemnie informował Dalajlamę o wszystkim, co wišzało się z poszukiwaniami. Dzięki temu mógł on, nie czekajšc na Pekin, wskazać nowš inkarnację Panczenlamy. Choć władze chińskie skazały za to Czadrela na osiem lat więzienia, niczego nie żałował. „Od Dalajlamy przyjšłem œlubowania gelonga i inicjacje – powiedział. – Muszę szanować życzenia lamy, który mi ich udzielił. Bez tego nie mógłbym wejœć do Czystej Krainy”. Osoby, które praktykujš, wierzš – a więc oddadzš za religię życie. Każšc im przedkładać doczesnš partię komunistycznš nad wiarę, depcze się fundamentalny element religii. I, w rzeczy samej, dodaje chwały aktowi poœwięcenia się w imię wiary.
Podczas „oczyszczania” klasztorów wielu mnichów nie chciało podporzšdkować się rozkazom komitetów [demokratycznego] zarzšdzania i atakować Dalajlamy, choć równało się to wydaleniu ze œwištyni. Urzędnicy sš z reguły bardziej podatni na naciski, gdyż zarabiajš na życie dzięki rzšdowi. Popularne powiedzenie mówi: „W tym życiu zdaj się na partię, w następnym – na Dalajlamę”. Niemniej jednak konflikt tego rodzaju uniemożliwia zachowanie równowagi, ponieważ buddyœci wierzš, że konsekwencje podłoœci, jakich dopuszczajš się w tym życiu, poniosš w następnym żywocie. Innymi słowy, za wypłacane im pobory fundujš sobie podróż do piekła. [Partia] przysparza im więc mentalnych katuszy, które z czasem muszš zmienić się w nienawiœć.
Przywódcy Komunistycznej Partii Chin nie potrafiš tego zrozumieć. „W ostatnich latach – powiada sekretarz Chen Kuiyuan – wydawaliœmy więcej na odbudowę klasztorów niż na struktury partii i administracji. W niektórych regionach naszego kraju mamy dziœ więcej klasztorów niż w chwili pokojowego wyzwolenia. Instytucje i przywódcy religijni powinni okazać więcej wdzięcznoœci, a nie tolerować separatystów i ich nielegalnš działalnoœć”. Chen nie mówi tego głoœno, ale wszyscy wiedzš, kogo ma na myœli. Materialne wsparcie go nie zadowoli. Pekin popełnia błšd, utożsamiajšc prawa człowieka z prawem do życia. Błšdzi więc również wtedy, gdy uznaje, że polityka rozwoju gospodarczego jest synonimem polityki wobec narodowoœci. Kluczem do tej ostatniej sš bowiem ludzkie umysły. Przedmioty nie sš umysłem i nie można go za nie kupić. Zdarza się przecież, że ktoœ podnosi rękę na matkę, która go żywiła. Tybetańskie przysłowie mówi: „[Chińczycy] zrobili dla nas 99 dobrych rzeczy, ale punkt setny i ostatni – to nas zabić”. „Zabić” oznacza tu zagładę tybetańskiej religii. Tybetańczycy uważajš, że odbierajšc religię, odbiera się im życie.
Niezależnie od tego, jaki będzie miała zasięg, obecnej kampanii przeciwko Dalajlamie nie da się porównać z okresem rewolucji kulturalnej. Wystarczy spojrzeć na renesans religii w Tybecie, by przekonać się, że systematyczne niszczenie [buddyzmu tybetańskiego] na jotę nie zachwiało oddaniem Tybetańczyków dla Dalajlamy. Jakie rezultaty może zatem przynieœć obecna kampania oczyszczania klasztorów i wyrzucania ludzi z pracy?

Problem Tybetu nie może już czekać

Wydaje się, że Pekin nie spieszy się z rozwišzaniem problemu. NajwyraŸniej ma nadzieję, że z czasem rozwišże się on sam. Ponieważ kontroluje Tybet, nie sšdzi, by Dalajlama zdołał mu sprawić poważniejsze kłopoty. Co więcej, społecznoœć międzynarodowa potrzebuje życzliwoœci rzšdu, kontrolujšcego dostęp do chińskiego rynku. Nikt tak naprawdę nie chce walczyć z Chinami o sprawę Tybetu. Pekin myœli więc, że może spokojnie czekać na œmierć Dalajlamy, która pogršży w otchłani niepamięci jego tybetańskich zwolenników i pozbawi Zachód tak chętnie oklaskiwanej gwiazdy. Tymczasem Pekin znajdzie sobie nowego dalajlamę, którego będzie kontrolować i wykorzystywać do zjednania sobie poparcia Tybetańczyków.
Zapomnijmy na moment o kłopotach, które może przynieœć taka postawa. Zastanówmy się tylko nad tym, czy czas rzeczywiœcie rokuje szanse na rozwišzanie problem. Nawet jeœli, to obecny system rzšdzenia Chinami musiałby dotrwać do czasu, gdy następne wcielenie Dalajlamy osišgnie pełnoletnioœć. Czyli kilkadziesišt lat. Dopiero wtedy będzie można mówić o rezultatach. Wszelkie zmiany w systemie czy łonie przywódców oznaczać będš zniweczenie wszystkich wysiłków. Takiej tezy nie da się więc obronić. Nikt nie wierzy, że ten system polityczny przetrwa jeszcze kilka dekad. Opór KPCh wobec reform nie zapobiegnie zmianom. Co najwyżej może je spowolnić. W nowoczesnych społeczeństwach konflikty między różnymi narodami często pocišgajš za sobš zmiany polityczne. I takie właœnie konflikty stanowiš wyzwanie, przed którym stoi chiński system polityczny.
Dla Pekinu „Tybet” jest dziœ „tybetańskim regionem Chin” – jednym Tybetańskim Regionem Autonomicznym, dziesięcioma Tybetańskimi Prefekturami Autonomicznymi oraz dwoma Tybetańskimi Okręgami Autonomicznymi. To w sumie 2.250.000 kilometrów kwadratowych, czwarta częœć terytorium Chin. Tybetański rzšd emigracyjny mówi o „Tybecie większym” o powierzchni dwóch i pół miliona kilometrów kwadratowych. To, czy Tybet – historycznie – należy do Chin, jest kwestiš otwartš. Jeœli spojrzeć na to z punktu widzenia prawa, możliwe sš obie odpowiedzi. Sprawa Tybetu jest niewštpliwie najbardziej nagłoœnionym problemem narodowym współczesnego œwiata. Niemal wszystkie państwa zachodnie stojš po stronie Dalajlamy. Niemal wszyscy na Zachodzie uważajš, że Pekin uciska Tybetańczyków. W latach 1959-65 Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła trzy rezolucje w sprawie Tybetu. Wszystkie one mówiły o Tybecie jako o suwerennym państwie. Choć Chiny wydajš się kontrolować Tybet, nie oznacza to więc wcale, że nie ma tu elementu ryzyka. Bioršc pod uwagę rozpad Jugosławii i przedkładanie przez Zachód praw człowieka nad suwerennoœć, państwa zachodnie mogš – jeœli w polityce międzynarodowej zajdš zmiany – zmienić stanowisko i poprzeć samookreœlenie Tybetu, który odłšczy się wówczas od Chin i stanie niepodległym państwem. Społecznoœć międzynarodowa jest głęboko przekonana, że nikt nie ma takiego tytułu do reprezentowania Tybetu, jak Dalajlama. W pewnych okolicznoœciach jego życzenia mogš więc stać się prawem. Choć Dalajlama wielokrotnie mówił, że chce, by Tybet pozostał w granicach Chin, nie potwierdzono tego wišżšcymi negocjacjami. Może więc w każdej chwili wycofać tę propozycję i opowiedzieć się za niepodległoœciš Tybetu. Odpowiedzialnoœciš za zmianę stanowiska obarczy Pekin, który nie raczył odpowiedzieć na jego wczeœniejsze inicjatywy, i bez trudu zyska poparcie opinii publicznej na Zachodzie.
Póki Chiny będš silne i stabilne, nic takiego się nie wydarzy. Jeœli jednak dojdzie do niepokojów społecznych i politycznych, państwo będzie bardzo słabe. Rosja, na przykład, nadal ma poważne kłopoty, choć jej społeczeństwo nie wrze. Ponieważ Chiny wcišż uchylajš się przed reformowaniem systemu politycznego, przyszłe wstrzšsy będš silniejsze i trudny okres potrwa dłużej. Co się wydarzy, jeżeli dojdzie do głębokiej recesji gospodarczej i innych prowincji nie będzie stać na zajmowanie się Tybetem? Może poszukać odpowiedzi w historii i spojrzeć, co działo się z Tybetem podczas rewolucji Xin-Hai [powstania z 1911 roku]. Sytuacja była bardzo podobna. I cóż się stało? Tybet wydalił wszystkich Chińczyków i przez niemal czterdzieœci lat był całkowicie niepodległym państwem.
Preludium do niepodległoœci Tybetu może być już kilka miesięcy destabilizacji w Chinach. Posiadajšc powszechnie uznawanego przywódcę i dojrzałe, kształtowane przez czterdzieœci lat struktury rzšdowe, Tybetańczycy mogš zejœć z drogi œrodka i ruszyć ku niepodległoœci z takim impetem, iż stanie się ona faktem, nim Chiny przywrócš porzšdek i będš mogły zajšć się Tybetem. I nawet gdyby wcišż były zdolne do uporania się z tym problemem, może się wówczas okazać, że muszš stawić czoło całemu zachodniemu œwiatu. Odzyskana, krucha równowaga i wreszcie samo przetrwanie Chin byłyby zapewne uzależnione – w zwišzku z militarnš słaboœciš w obliczu takiego przeciwnika – od woli państw zachodnich. Postępujšca globalizacja czyni taki scenariusz coraz bardziej prawdopodobnym. Kiedy Zachód uzyska kontrolę nad kluczowymi gałęziami gospodarki Chin, będzie mógł im narzucać swš wolę bez odwoływania się do przewagi militarnej. Wystarczy mu ekonomia. Moim zdaniem, zachodnia fascynacja Tybetem i stanowcze poparcie polityczne dla Dalajlamy sprawiajš, że ewentualne sankcje przeciwko Chinom sš całkiem prawdopodobne.
Z tych też powodów Tybet stanowi problem znacznie poważniejszy niż Xinjiang. Kwestię Tybetu charakteryzujš: niepewna suwerennoœć, umiędzynarodowienie, poparcie społeczeństw Zachodu, stosunkowo dojrzały rzšd emigracyjny, niezwykle wpływowy, wielbiony przez Tybetańczyków przywódca, przewaga liczebna Tybetańczyków i uzależnienie od Chin wewnętrznych. W Xinjiangu nie ma tych wszystkich czynników, a te, które się pokrywajš, sš znacznie słabsze. Wszystko to sprawia, że niepodległoœć Tybetu – i samodestrukcja Chin – jest faktycznie w zasięgu ręki. Fakt, iż Pekin wcišż uchyla się od wprowadzania reform politycznych, stwarza Tybetańczykom dodatkowš szansę, na która czekajš od tak dawna.
Xinjiang znajduje się w centrum uwagi dlatego, że dokonuje się tam do aktów gwałtu. Ilekroć Chiny się destabilizujš, dochodzi tam do rzezi. Jeżeli Tybet odzyska niepodległoœć, Xinjiang niemal na pewno odłšczy się od Chin. Sprawa Tybetu jest więc kluczem do wszystkich problemów narodowoœciowych w Chinach. Rozwišzanie problemu Tybetu oznaczać będzie rozwišzanie wszystkich kwestii tego rodzaju. I odwrotnie.
Dalajlama ma szeœćdziesišt pięć lat. Dzięki dobremu zdrowiu i osišgnięciom nauki może spokojnie żyć jeszcze dziesięć, dwadzieœcia lat. W tym okresie musi dojœć do politycznej transformacji w Chin. A to sprawia, że Dalajlama jest jeszcze ważniejszy. To on decyduje o tym, co zrobi Tybet. Tybetańczycy zawsze pójdš za nim. Jego życzenie jest dla nich rozkazem. Mnisi gotowi sš oddać zań życie. Rzšd emigracyjny wypełnia jego polecenia. Społecznoœć międzynarodowa liczy się z jego zdaniem i udziela mu jednoznacznego poparcia. Jeżeli Chiny będš widzieć w nim wroga i nie zaproponujš mu dialogu, zmuszš go, gdy nadejdzie czas, do poparcia idei niepodległoœci. Kiedy presja stanie się tak silna, że nie da się już odwlekać reform społecznych w Chinach, w osobie Dalajlamy zejdš się wszystkie czynniki, przemawiajšce za niepodległoœciš. Spotęguje to prawdopodobieństwo odłšczenia się od Chin. Pod tym względem Dalajlama jest potężniejszy niż wielotysięczna armia. Ten, kto nie docenia jego wpływów, popełnia wielki błšd, za który przyjdzie zapłacić bardzo wysokš cenę.
Z drugiej strony, jeœli Chiny zechcš podjšć rozmowy i uczciwe negocjacje z Dalajlamš, wyrażajšc gotowoœć do przyjęcia jego propozycji „pozostania w granicach Chin”, natychmiast rozwišżš problem i zyskajš prawne podstawy do swoich roszczeń wobec Tybetu. Roszczenia te sš słabe, ponieważ brakuje dokumentów, które byłyby ważne z perspektywy prawa międzynarodowego. Œwiat uznaje Dalajlamę za reprezentanta Tybetańczyków. Podpisany przezeń dokument będzie uznawany za wyraz woli narodu tybetańskiego. Dokument taki zapobiegnie niepodległoœci Tybetu. Od tej chwili ani Tybetańczycy, ani Zachód nie będš mieli tytułu do zabiegania o niepodległoœć Tybetu. Niepodległoœć Tybetu stanie się tematem akademickim, a nie politycznym. Œwiat uzna taki dokument za prawnie wišżšcy tylko wtedy, gdy będzie na nim podpis XIV Dalajlamy. Tybetańczycy przystanš tylko na rozwišzanie, na które zgodzi się XIV Dalajlama.
Skšd ta pewnoœć? Po pierwsze, XIV Dalajlama opuœcił kraj jako niekwestionowany polityczny i duchowy przywódca. Ma więc pełny tytuł do podpisania takiego dokumentu. Po drugie, nikt nie może zakwestionować statusu XIV Dalajlamy. Powszechnie uznaje się go za najwyższego mistrza wszystkich Tybetańczyków, którzy bezwarunkowo akceptujš jego zdanie. Po trzecie, nie ma wreszcie nikogo innego, kto spełniałby te dwa warunki. Nawet jego inkarnacja nie będzie miała takich przymiotów, gdyż zabraknie jej doœwiadczenia w rzšdzeniu Tybetem. Jeżeli XIV Dalajlama odejdzie przed rozwišzaniem kwestii Tybetu, niemal na pewno będziemy mieli dwóch dalajlamów. Dalajlama, którego mianuje Pekin, będzie dla Tybetańczyków marionetkš i nie zyska statusu najwyższego mistrza. Nie zaakceptuje go również społecznoœć międzynarodowa. Z drugiej strony, sama kontrowersja utrudni zaakceptowanie dalajlamy, wskazanego przez tybetańskš diasporę. Wštpliwa tożsamoœci najwyższego przywódcy sprawi, że dokumenty podpisywane przez obu dalajlamów będš kwestionowane przez wielu ludzi.
Tybetańczycy nie sš dziœ zgodni co do przyszłoœci Tybetu. Większoœć uchodŸców opowiada się za niepodległoœciš i wyklucza pozostanie w granicach Chin. Mówi się, że spoœród 130 tysięcy Tybetańskich uchodŸców tylko jeden nie obstaje przy niepodległoœci. Sam Dalajlama. Z badań opinii publicznej wynika jednak, że 64,4 proc. uchodŸców poprze stanowisko Dalajlamy. W 1997 roku parlament emigracyjny przyjšł rezolucję, upoważniajšcš Dalajlamę do podejmowania decyzji w sprawie [przyszłego statusu Tybetu] bez przeprowadzania referendum. Osobiœcie zadawałem to pytanie wielu Tybetańczykom z różnych tybetańskich regionów Chin. Zdecydowana większoœć udzielała takiej samej odpowiedzi: poprš decyzję Dalajlamy. Dlatego też jestem przekonany, że stanowisko Dalajlamy będzie stanowiskiem większoœci Tybetańczyków. Zaproponowane przez niego rozwišzanie poprze przytłaczajšca większoœć.
Ugoda między Chinami a Dalajlamš będzie zatem miała wielkš wagę. Jeœli podpisze jš Dalajlama, przywódca Tybetu, z pewnoœciš zostanie przyjęta w referendum, zyskujšc w ten sposób najwyższš legitymację. Nie będzie żadnych podstaw prawnych do jej kwestionowania. Z drugiej strony, bez XIV Dalajlamy rezultat głosowania nad tym samym traktatem może być zupełnie inny. Nie znajšc stanowiska najwyższego mistrza, każdy Tybetańczyk będzie miał własne zdanie oraz tytuł do wygłaszania krytycznych opinii. Prędzej czy póŸniej, gdy w Chinach zapanuje system demokratyczny, i tak dojdzie do referendum. Czy Chiny odważš się wówczas na zasięganie opinii Tybetańczyków? Bez autorytetu Dalajlamy pierwsze skrzypce zacznš grać skrajni nacjonaliœci, którzy mogš, korzystajšc z mechanizmów demokratycznych, zjednać sobie wielu Tybetańczyków. Jak zareagujš Chiny, jeœli okaże się, że większoœć chce niepodległoœci Tybetu?
Z punktu widzenia długofalowych interesów Chin odwlekanie decyzji i czekanie na œmierć Dalajlamy jest błędem. To po prostu zła polityka. Z wyłuszczonych wyżej powodów należy korzystać z dobrego zdrowia Dalajlamy i jak najszybciej wypracować konstruktywne rozwišzanie, które zaakceptujš wszyscy zainteresowani. Czas nie jest ani sojusznikiem Dalajlamy, ani Chin. Co więcej, Chinom służy gorzej. Chiny nie powinny traktować Dalajlamy jako przeszkody. W rzeczy samej, jest on kluczem do trwałego rozwišzania problemu Tybetu.
Jeżeli problem zostanie rozwišzany, jak należy, to klucz zostanie w drzwiach.

„Nie ma szans na negocjacje” – fałsz

W ostatnich latach pekińscy dygnitarze, którzy odpowiadajš za sprawy tybetańskie, zawsze występujš przeciwko Dalajlamie i podkreœlajš, że nie ma szans na negocjacje. Cišgłe atakowanie Dalajlamy i „filozofia walki” raniš uczucia Tybetańczyków. Dopóki Dalajlama nie wróci do Tybetu i Tybetańczycy będš oddzieleni od swego najwyższego mistrza, dopóty nie rozwišże się problemu Tybetu. Pekin planuje mianowanie nowego dalajlamy. Nie ulega wštpliwoœci, że nie będzie to łatwe. XIV Dalajlama ogłosił już, że jeœli umrze na wygnaniu, nie odrodzi się na ziemiach kontrolowanych przez Chiny, ponieważ celem odrodzenia jest kontynuowanie pracy i misji poprzedniego Dalajlamy, a nie ich niszczenie. Pekin może oczywiœcie zignorować te oœwiadczenia i siłš narzucić własnego kandydata. Niemniej w procesie poszukiwania tulku [inkarnacji lamy] kluczowe znaczenie majš intencje i wskazówki poprzednika. To właœnie na ich podstawie poszukuje się następcy. Obecny Dalajlama nie pozostawia cienia wštpliwoœci co do swych pragnień. W takich okolicznoœciach Tybetańczycy nigdy nie zaakceptujš dalajlamy mianowanego przez Pekin. Chiny nie tylko nie osišgnš więc celu, ale stworzš nowš płaszczyznę poważnej konfrontacji.
„Jeżeli zdobędziesz serce ludu, możesz panować nad całym œwiatem”, powiada stare przysłowie. Kluczem do rozwišzania problemu Tybetu jest zdobycie zaufania Tybetańczyków, a to nie ma żadnego zwišzku z tempem rozwoju tybetańskiej gospodarki. Pekin musi zrewidować swš politykę, która każe mu widzieć w Dalajlamie wroga i sprawia, że traci poparcie milionów Tybetańczyków. Czy byłoby to sprytne posunięcie? Nawet ateista i komunista może traktować Dalajlamę jako prawdziwego polityka. Niemniej rzšdzšc krajem, Pekin powinien starać się zrozumieć Tybetańczyków, ich religię i uczucia. Już starożytni cesarze wiedzieli, iż „zdobycie serca ludu jest najlepszš metodš rzšdzenia”. Wcišgajšc słowo „lud” na sztandary, partia komunistyczna nie powinna li tylko sprawować władzy, ale i autentycznie zabiegać o serca pięciu milionów Tybetańczyków. Najlepszym sposobem na osišgnięcie tego celu jest współpraca, a nie walka z Dalajlamš. Dzięki niej obie strony zyskajš szansę na wypracowanie, na drodze dialogu, korzystnego dla wszystkich rozwišzania. Da to również Tybetańczykom przestrzeń do swobodnego praktykowania religii, przynoszšc pożytek nie tylko im, ale przede wszystkim Chińczykom, którzy od tak dawna żyjš w kraju pozbawionym wiary.
Pekin może dowodzić, że otworzył już drzwi dla Dalajlamy, ale ten zaprzepaœcił szansę, gdyż okazał się zbyt uparty. Moim zdaniem, nie możemy jednak winić Dalajlamy za fiasko negocjacji, podjętych w latach osiemdziesištych. Propozycje Hu Yaobanga sprowadzały się do statusu Dalajlamy i nie dotykały problemu samego Tybetu. Gdyby Dalajlama przyjšł stanowisko wiceprzewodniczšcego, czyli tytuł, z którym nie wišże się żadna władza, uznano by, że się poddał, a nie nawišzał współpracę. Latami poœwięcał się w imię zasad. Będšc nie tylko przywódcš, ale i duszš Tybetu, musiałby być niespełna rozumu, przyjmujšc takš ofertę.
Współpraca z Dalajlamš nie sprowadza się więc do jego statusu. Nie powinna dotyczyć osób, lecz sprawy Tybetu. Należy odnieœć się do jego inicjatyw w kategoriach interesów Tybetu. Niestety, wydaje się, że w to nie wierzy już nikt. Wyglšda na to, że Pekin i Dalajlama oraz jego zwolennicy nie majš wspólnej płaszczyzny. Mamy tylko dwa wyraŸnie zarysowane stanowiska i przepaœć między nimi – przepaœć, którš trudno zasypać. Obie strony zabrnęły w œlepe zaułki.
Jeœli jednak uważnie przeanalizować propozycje obu stron, okaże się, że wcale nie muszš być one sprzeczne. Pekin chce zapewnić Chinom panowanie nad Tybetem. „Możemy rozmawiać o wszystkim z wyjštkiem niepodległoœci”, mówił Deng Xiaoping. Dalajlama, z kolei, powiada: „Nie zabiegam o niepodległoœć. Wielokrotnie powtarzałem, że chcę, by Tybetańczycy mieli możliwoœć autentycznego kierowania własnymi sprawami, aby móc zachować swojš cywilizację oraz rozwijać jedynš w swoim rodzaju kulturę, religię, język i tradycje. Mojš największš troskš jest przetrwanie narodu tybetańskiego z jego unikalnym, buddyjskim dziedzictwem kulturowym”.
Jedna strona domaga się zwierzchnictwa, druga religii i kultury. Nie ma powodu, by nie mogły one ze sobš współistnieć. Co ciekawe, Dalajlama często podkreœla, że nie zabiega o niepodległoœć. Pekin cišgle obiecuje, że będzie chronić tybetańskš kulturę i religię. Wydaje się, że obie strony nie przestrzegajš swoich zobowišzań – przeciwnie, roœnie wzajemna wrogoœć. Dlaczego?
Problem leży w braku zaufania. Dalajlama tak okreœla kryteria: „Chiny nie powinny się martwić niepodległoœciš Tybetu. Tybetańczycy nie powinni obawiać się niszczenia swych klasztorów. Niech Chiny i Tybetańczycy cieszš się zaufaniem”. Zaufania nie zbuduje się jednak żadnym przemówieniem. Trzeba wiarygodnych zapewnień. „Niech Tybetańczycy kierujš swoimi wewnętrznymi sprawami i swobodnie decydujš o rozwoju społecznym, gospodarczym i kulturalnym”, mówi Dalajlama. Innymi słowy, domaga się prawdziwej autonomii i systemu demokratycznego dla większego Tybetu. Oraz chronienia tybetańskiej religii i kultury. Bez tego nie ma mowy o zaufaniu Tybetańczyków.
Pekin też nie może patrzeć z ufnoœciš na „prawdziwš autonomię” czwartej częœci swego terytorium. Po częœci dlatego, że autorytarne rzšdy nie majš skłonnoœci do dzielenia się władzš. Niemniej i władcy, czy to autorytarni, czy to demokratyczni, też cierpiš na pewne ograniczenia. Dla mnie „większy Tybet” jest tylko regionem. „Prawdziwa autonomia” również nie powinna stanowić większego problemu. Jeœli nie będzie groŸby niepodległoœci, powierzenie kontroli Tybetańczykom zmniejszy tylko finansowe obcišżenie Chin. Jedyny kłopot sprawia „system demokratyczny”. I nie mam tu na myœli zagrożenia, jakim jest demokracja dla władzy autorytarnej. Idzie o wyzwanie, jakie stanowi demokracja dla chińskiego panowania nad Tybetem. Nie zniknie ono nawet po zdemokratyzowaniu całego kraju. Społeczeństwo, które nie ma tradycji demokratycznych i posiada potężny bagaż nienawiœci, łatwo może wykorzystać demokrację do podsycania nacjonalizmu. W nagle otwartej przestrzeni społeczeństwo, elity i media często doprowadzajš do „syndromu placu”. Niemal na pewno bylibyœmy œwiadkami wyœcigu do skrajnoœci. Ekstremiœci zawsze sš w nim górš. Wszystko to widzieliœmy już na placu Tiananmen w 1989 roku. Załóżmy, że demokratyczne mechanizmy – referendum, głosowanie, opinia publiczna, wolnoœć słowa – uruchomiš „syndrom placu” i zaowocujš niepodległoœciš. Żaden chiński przywódca nie zgodzi się na utratę czwartej częœci terytorium, „większego Tybetu”. Musi to niepokoić nie tylko obecny reżim autorytarny, ale i, nawet w większym stopniu, przyszłe rzšdy demokratyczne. Dziœ Pekin może bowiem rozwišzać problem, sięgajšc po przemoc, a przyszły rzšd demokratyczny nie zdoła usprawiedliwić gwałtu na demokracji.
RozdŸwięk między Pekinem a Dalajlamš nie jest więc celem, lesz tyczy œrodków jego osišgnięcia. Rozbieżnoœć celów w oczywisty sposób uniemożliwiałaby współpracę. Nie ma jednak powodu, by obie strony były wobec siebie wrogie tylko dlatego, że posługujš się innymi œrodkami. Musimy skupić się na jednym. Czy jest sposób na wypracowanie takiej demokracji, która nie doprowadzi do „syndromu placu”? Jeżeli Chiny będš pewne swego panowania nad Tybetem, nic nie powinno stanšć na przeszkodzie idei „prawdziwej autonomii większego Tybetu”. To zaœ sprawi, iż Tybetańczycy będš mieli pewnoœć, że mogš chronić i rozwijać swš unikalnš kulturę.
Problem Tybetu ma wiele wymiarów. Wierzę jednak, że można go rozwišzać, jeœli tylko znajdziemy odpowiedni klucz.
 

Lhasa i Pekin, maj-lipiec 2000