Żyjemy w kraju wielu narodów. Obok Chińczyków mamy tu pięćdziesišt pięć mniejszoœci narodowych. Lewackie odchylenia, tak przed, jak i po rewolucji kulturalnej, zawsze przysparzały im wielu cierpień. Zupełnie niedawno opublikowano “Historię Pasang i jej krewnych” po to tylko, by oœmieszyć Tybetańczyków. W zeszłym roku nasi przedstawiciele z Tybetu protestowali, gdy na podstawie tego tekstu pisano scenariusz. Zwróciliœmy się nawet do wiceprzewodniczšcego Ngabo Ngałanga Dzigme, by przedstawił nasze obiekcje odpowiednim departamentom. Mimo to film powstał i dostał nawet nagrodę. Nagrodzono również podobne “dzieło”, zatytułowane “Współczucie bez litoœci”. Takie afronty spotykały również inne mniejszoœci narodowe.
 

Tybet: lekceważony, zaniedbywany, spychany na margines

W listopadzie zeszłego roku pojawił się dziesięciopunktowy dokument, dotyczšcy obowišzujšcego prawa, który polecono nam studiować. Tyle że nie było w nim mowy o autonomii regionów mniejszoœciowych. Na dwudziestym posiedzeniu Stałego Komitetu OZPL pytaliœmy departament prawa, jak można było pominšć tak ważnš kwestię. Usłyszeliœmy, że studiowanie ustaw dotyczšcych kierowania regionami autonomicznymi należy zostawić poszczególnym mniejszoœciom.

Stanowczo się temu sprzeciwiłem. Twierdzę, że przepisy te powinni studiować także Chińczycy, a zwłaszcza urzędnicy, którzy odpowiadajš za ich wdrażanie. “Rzecz nie w tym, że nie umiemy sprawować władzy, rzecz w tym, że żadnej władzy nam nie dano. Sługa nie chodzi goły dlatego, że nie chce nosić ubrania, ale dlatego, że pan nie dał mu żadnej szaty”, powiedziałem.

W końcu wprowadzono pewne zmiany, które ogłoszono w Dzienniku Ludowym. Problemy dotyczšce mniejszoœci narodowych ignoruje się jednak znacznie częœciej. Dlatego też wyliczyłem uchybienia rzšdu podczas wspólnego posiedzenia podkomisji Stałego Komitetu OZPL. Nie neguję wagi, jakš przywišzuje się do Hongkongu i Tajwanu. Nie podobało się nam jednak odkładanie na bok i kompletne ignorowanie naszych spraw.

Podczas wyzwalania Mao Zedong i Zhou Enlai konsultowali swoje posunięcia z poszczególnymi mniejszoœciami. Nie umiem zrozumieć tego, co stało się póŸniej ze statusem mniejszoœci. Mam nadzieję, że wszyscy będš starali się to zrozumieć. Choć mniejszoœci narodowe stanowiš tylko szeœć procent populacji, sš właœcicielami szeœćdziesięciu czterech procent terytorium Chin. Zachowanie pokoju i stabilnoœci w tych regionach leży więc w interesie Chin.
 

Rozwój Tybetu

W raporcie krajowej Komisji Planowania przedstawiono liczne propozycje walki z nędzš w wielu regionach. Nie znajdziecie w nim jednak słowa o regionach mniejszoœciowych. Poruszajšc tę kwestię na forum Stałego Komitetu, powiedziałem: “Nie ma nic złego w tym, że wzbogacicie się pierwsi. Będziemy chodzić w wytartych ubraniach i żebrać o jedzenie. Ale czy napawa was to dumš?”. Nie jestem ekspertem od rozwoju gospodarczego. Nie znaczy to jednak, że nie mam o tym zielonego pojęcia. Jestem przekonany, że nakłady na rozwój transportu, komunikacji i uruchomienie Ÿródeł energii w Tybecie zwrócš się w cišgu dwóch, trzech lat. Zdajemy sobie sprawę z trudnoœci gospodarczych w kraju. Wiemy też, że nie stać go na inwestowanie w wiele ważnych przedsięwzięć. Decyzje tego rodzaju sš przecież kwestiš politycznš. Jak już mówiłem, ponad dwie dekady stosowania lewackich strategii w regionach mniejszoœciowych przyniosły ogromne szkody. Tybetańczycy odczuwajš ich skutki do dzisiaj. Obecna polityka liberalizacji jest dobra, niemniej Tybetańczycy obawiajš się, że może nie trwać długo.

W zeszłym roku odwiedziłem Kham i widziałem spustoszenie, jakie wywołuje bezmyœlne karczowanie lasów na ogromnš skalę. Oglšdałem wielkie usuwiska. Jednoczeœnie w regionach mniejszoœciowych zamyka się przedsiębiorstwa, które mogłyby przynosić duże zyski. WeŸcie zakłady przemysłu tytoniowego w Taklo-Tron, w Yunnanie. Miały ogromny potencjał, zamknięto je jednak z uwagi na brak wykwalifikowanej siły roboczej i niskš jakoœć produkowanych przez nie papierosów. A korzystali ze œwietnych surowców. Natomiast wytwórnie w Shanghaiu, które majš kiepskie surowce, ale za to wyszkolony personel i najlepsze technologie, produkujš dobre papierosy i przynoszš dochody.

Regionom mniejszoœciowym trzeba poœwięcić szczególnš uwagę. Państwo powinno wspierać lokalny przemysł. Dziœ rzšd interesuje się nim tylko wtedy, gdy zakłady stojš na progu bankructwa. Mamy tu do czynienia z beztroskš lub premedytacjš, której celem jest jeszcze większe obcišżenie lokalnej ludnoœci. Kiedy towarzysz Hu Yaobang odwiedził Tybet w 1980 roku, postanowił repatriować stamtšd wszystkich bezużytecznych Chińczyków. Uważamy, że to mšdra decyzja. Z cała pewnoœciš trzeba nam wykwalifikowanych, zdolnych ludzi. Na co nam jednak ludzie bezużyteczni?! Nie sšdzę, by wszyscy Chińczycy byli kompetentni – sš wœród nich i jedni, i drudzy.
 

Chińscy imigranci w Tybecie

Utrzymanie jednego Chińczyka w Tybecie kosztuje cztery razy więcej niż w Chinach. Dlaczego Tybetańczycy majš wydawać pienišdze na ich wyżywienie? Należałoby raczej dobrze się zastanowić, jak wykorzystać te œrodki na rozwój Tybetu. Polityka przysyłania tysięcy bezużytecznych ludzi przysporzyła Tybetowi wielu cierpień. Zaczęło się od kilku tysięcy, potem liczba chińskiej ludnoœci w Tybecie zwiększyła się wielokrotnie. Dla wielu Chińczyków, którzy pracowali bardzo ciężko w pierwszym okresie, nie ma więc dziœ żadnego zajęcia. Chińscy pracownicy przyjeżdżajš teraz do Tybetu z całymi rodzinami. Sš chciwi i zachłanni, jak amerykańscy najemnicy. Walczš i ginš za pienišdze. Œmiechu warte.

Tybetańczycy sš prawowitymi panami Tybetu. Trzeba szanować życzenia i uczucia narodu tybetańskiego. Powszechnie uważa się, że Wu Jinhua zostanie odwołany. Poproszono mnie o przedstawienie szczerej opinii na jego temat. Napisałem, że jest jednym z najlepszych urzędników w Tybecie. Udał mu się, między innymi, prowadzić słusznš politykę wobec narodu, religii, frontu jednoœci. Ponieważ w tej chwili priorytetem jest rozwój gospodarczy, musimy postępować dalekowzrocznie. Nie wolno zamykać oczu na problemy mniejszoœci narodowych. Rozwój gospodarczy i problemy mniejszoœci – to sprawy takiej samej wagi.
 

Nierównoœci w sferze edukacji

W Tybecie powstało kilka szkół, niemniej sš one na bardzo niskim poziomie. W szesnastu prowincjach Chin działajš szkoły, w których naucza się po tybetańsku, co oczywiœcie œwiadczy o trosce rzšdu o nasz naród. Niemniej przyniosło to pewne problemy. Przede wszystkim, konkursowe zasady naboru studentów stawiajš na przegranej pozycji szkoły w Tybecie. Placówki te sš też poważnym obcišżeniem dla budżetu regionu.

Po drugie, większoœć uczniów uczęszcza do szkół podstawowych – w bardzo młodym wieku sš więc odcinani od rodzimej kultury i domu. Z czasem stanš się obcy swoim rodzicom, rodakom, krajowi. Co gorsza, wykształcenie, jakie otrzymujš w Chinach, nie jest dostosowane do ich potrzeb. Choć tybetański jest w programie niektórych szkół w prowincji Yuannan, postępy uczniów sš, jak mogłem się osobiœcie przekonać, bardzo mizerne. Rodzice pragnš, by dzieci miały pracę i mieszkały z nimi po ukończeniu szkoły œredniej. Nie chcš, by były daleko od domu.

Podczas zeszłorocznej wizyty w Khamie powiedziałem, że Chińczycy majš bardzo mocne skrzydła i œwietnie znajš się na technice latania. “Mogš oblecieć Chiny i przelecieć Ocean Indyjski. Umiejš nawet latać za granicę, żeby się tam kształcić. Ale tylko trzydzieœci procent wraca potem do domu, by pomagać swemu krajowi. My, mniejszoœci, też moglibyœmy wrócić do domu, gdyby dano nam możliwoœć podjęcia takich studiów. Tybet i inne regiony kraju przeznaczajš ogromne œrodki na kształcenie tych chińskich studentów. Ale gdzie w tym sens, skoro zdobywszy wiedzę nie wracajš oni potem do kraju?”. Podnosiłem tę kwestę nawet na zebraniu Stałego Komitetu. Trzeba wypracować jakiœ system: niech studenci, których wysyła się za granicę, podpisujš zobowišzanie do służenia krajowi przez okreœlony czas. Jeżeli nie wrócš, będš musieli spłacić całš sumę, jakš państwo zainwestowało w ich edukację. Podobne zasady powinny obowišzywać studentów z Tybetu.

Zastanówmy się teraz nad różnicami w sferze edukacji. Chiński student musi uzyskać 250 punktów, żeby zdać egzamin; Tybetańczyk tylko 190. Niemniej egzaminy zdaje znacznie więcej Chińczyków. Przyczynš jest bariera językowa, która stawia Tybetańczyków na przegranej pozycji. Doœwiadczyłem tego na własnej skórze. Znam chiński, często popełniam jednak straszne błędy. Z prostego powodu – chiński nie jest moim językiem ojczystym. W tej sferze nigdy nie mógłbym współzawodniczyć z Chińczykami.

Co gorsza, tybetańscy uczniowie wysyłani do innych prowincji majš problemy z aklimatyzacjš. Trudno im przyzwyczaić się do innej pogody, żywnoœci, wody itd. Wielu z zapada na zdrowiu, co musi się odbić na ich postępach w nauce. Jest tylko jeden sposób na spotkanie się z rodzicami – samolot. A więc latajš, rodzice albo uczniowie, co stanowi ogromne obcišżenie finansowe.

W zeszłym roku niektóre szkoły z Shanghaiu i innych regionów zakupiły – w imieniu szkół tybetańskich – samochody. Okazało się jednak, że korzystajš z nich same. Kiedy sprawa wyszła na jaw, władze podjęły odpowiednie kroki, niemniej wszyscy nabrali wody w usta i nigdy nie powiadomiono o tym opinii publicznej. Tak czy owak, dziœ sytuacja jest nieco lepsza, trzeba jednak zrobić coœ, by takie praktyki nie mogły się powtórzyć.

Rzšd ma zorganizować wkrótce spotkanie poœwięcone edukacji w Tybecie. Jego celem będzie poważna dyskusja nad systemem oœwiaty w regionie. Uważam, że Tybetańczycy potrzebujš zaplecza edukacyjnego w Tybecie. Trzeba zrobić wszystko, by powołać tu szkoły każdego szczebla. Młodzi ludzie, którzy kończš naukę w liceum, powinni być – stosownie do zdolnoœci i potrzeb regionu – kierowani do szkół wyższych. Wczeœniej zdšżš w miarę przyzwoicie opanować tybetański i utożsamić się z regionem. Już to, jak sšdzę, będzie wielkim krokiem naprzód. Uważam, że przedstawiciele każdego narodu powinni uczyć się swego języka i posługiwać się nim. Rzšd centralny wielokrotnie mówił o wadze studiowania i posługiwania się językiem tybetańskim w Tybecie. Nic jednak w tej sprawie nie zrobił.
 

Pielęgnowanie języka i kultury

Rzšd ogłosił cztery plany modernizacji. Powinniœmy uczyć się od państw rozwiniętych. Musimy wzišć od nich wiedzę technicznš i naukowe metody zarzšdzania. Najlepszym systemem dysponuje ten, kto ma najwyższš stopę życiowš. Nie poœwięcałem tej kwestii zbyt wiele uwagi. Styl życia Japończyków jest doœć skomplikowany. Majš oni wysoko rozwinięty system oœwiaty w dziedzinie kultury, nauki i techniki. Każdš publikowanš na œwiecie ksišżkę można przeczytać trzydzieœci dni póŸniej po japońsku.

Jeœli idzie o przekłady, zwłaszcza z języków europejskich, sytuacja w Tybecie jest żałosna. Znacznie gorsza niż Turkiestanie Wschodnim czy Mongolii Wewnętrznej. W zeszłym roku byłem za granicš. Nie mogłem znaleŸć nikogo, kto mógłby tłumaczyć z tybetańskiego na angielski. Musiałem wzišć ze sobš chińskiego tłumacza i mówić po chińsku. Musiało to zrobić bardzo złe wrażenie na cudzoziemcach. Najlepiej œwiadczy to o opłakanej sytuacji szkolnictwa w Tybecie.

W całym Tybetańskim Regionie Autonomicznym nie znalazł się nikt, kto mógłby przełożyć na tybetański podręcznik do fizyki. Co robiš władze TRA? W Qinghai przełożyli wszystko; mniejsza o jakoœć. Sš gotowi pomagać TRA. Ale władze TRA nie raczyły nawet odpowiedzieć na ten gest. Urzędnicy ci próbujš całkowicie zmarginalizować język tybetański. To bardzo, bardzo smutne. Wiceprzewodniczšcy Ngabo Ngałang Dzigme ma w tym roku złożyć wizytę w Tybecie. Zastanawiam się, czy możecie wprowadzić przepisy, które pomogš w rozwoju języka tybetańskiego. Jeżeli to zrobicie, sytuacja poprawi się już wcišgu dwóch, trzech lat. Gwarantuję. Dziewięćdziesišt pięć procent Tybetańczyków nie mówi po chińsku i nie rozumie tego języka. Posługiwanie się chińskim w sprawach administracyjnych służy wyłšcznie wygodnictwu chińskich urzędników. Czy nie rozumiecie, że posługiwanie się tybetańskim przyniosłoby ogromne korzyœci tybetańskim masom? Niektórzy narzekajš, że za dużo mówię. Może. Ale wielu ludzi dawało wyraz podobnemu niezadowoleniu. Sytuacja, którš opisałem, tak rozwœcieczyła Ngabo Ngałanga Dzigme, że podczas zeszłorocznego zebrania walił pięœciš w stół. Mam nadzieję, że wszyscy podejdš do tej sprawy z najwyższš powagš. Rozwój języka tybetańskiego to nie błahostka. To kwestia œciœle zwišzana z politykš.
 

Instytut tybetologii w Pekinie

Kilka słów do Dordże Cetena i reszty. Jak ludzie, którzy nie majš większego pojęcia o języku i kulturze Tybetu, chcieliby prowadzić studia tybetologiczne? Od wielu ludzi słyszałem poważne zarzuty pod adresem Instytutu Tybetologii. Najcięższe dotyczyły systemu naboru.

Krótko: jest wiele do zrobienia w sprawie Tybetu. Proszę, by komitet partii i rzšd ludowy TRA głęboko zastanowiły się nad systemem administracyjnym Tybetu i zrobiły wszystko, by go ulepszyć.

Mam również nadzieję, że rzšd centralny poœwięci więcej uwagi sytuacji politycznej w Tybecie i wesprze region gospodarczo. Na Tybecie spoczywa ogromne brzemię. My, przedstawiciele TRA w OZPL, przedstawiliœmy pewne propozycje. Starych, niepewnych urzędników œredniego szczebla zastępuje się młodym, wykwalifikowanym personelem.

Niemniej wielu winnych zbrodni rewolucji kulturalnej nadal cierpi na lewackš zgagę. Niektórzy, choć ludzie protestowali, poszli nawet w górę.

Rzšd centralny zdecydował: nie ma miejsca na powtórkę rewolucji kulturalnej. Awansowanie tych ludzi jest skutkiem kampanii “żalu za popełnione błędy i gotowoœci do zmian”, którš prowadzono tylko w Tybecie. Za tym ruchem nie stoi rzšd centralny. Nie wiadomo też, kto rozpoczšł tę kampanię.

Nie mówię tu o oderwanych incydentach. Tybet powinien być regionem specjalnym. Tybet potrzebuje specjalnej strategii politycznej i gospodarczej. Należy jš realizować, dopóki nie rozwišżemy najbardziej palšcych problemów gospodarczych i nie zadowolimy ludzi.
 

Przyznać się do błędów

Zgadzam się z tym, co mówił o niepokojach w Tybecie Rigzin Łangjal. W 1959 roku była tu rewolta. Zdławiono jš siłš. Słusznie. Nie należy temu zaprzeczać. Niemniej przeœladowano też wielu niewinnych ludzi. Podczas tłumienia powstania popełniono liczne błędy. Władze nie oglšdały się na nic: winny, niewinny. Na chybił trafił aresztowano i wtršcano do więzień. Nie prowadzono żadnych dochodzeń. Każdy Tybetańczyk, który się nawinšł, był bity i trafiał za kraty. I teraz zdarza się to w Tybecie na co dzień. Musimy podejœć do tego z najwyższš powagš. Trzeba prowadzić œledztwa; winni muszš ponieœć karę. To jedyny sposób na uœmierzenie goryczy i żalu ludu. Czyż nie mieliœmy tu rozmawiać właœnie o tym?

Przed laty ukarano mnie za przedstawienie “petycji siedemdziesięciu tysięcy znaków”. Mówiłem w niej właœnie o takich faktach. W gruncie rzeczy, moje poglšdy na temat działalnoœci wyższych urzędników byłego rzšdu lokalnego Tybetu pokrywajš się z tym, co mówił Ngabo. Były mocne struktury i system prawny. Zasiadajšcego w rzšdzie arystokratę, który nie wykonywał poleceń, przebierano w białš czubę, sadzano na czerwonego wołu i wypędzano. Co byœcie zrobili, gdyby to spotkało was? Każdemu zależy na karierze.
 

Aneksja Tybetu

Siedemnastopunktowa Ugoda stanowiła, że rzšd lokalny będzie sprawował władzę do czasu wprowadzenia reform demokratycznych. Identycznš obietnicę złożono władzom klasztornym w Taszilhunpo. To, co stało się póŸniej, najlepiej oddaje slogan: “Krytykować stary system z perspektywy nowej ideologii”. To niezbyt etyczna praktyka.

Naukowiec wywodzi wnioski z naukowo dowiedzionych faktów. Tybetańscy arystokraci służyli rzšdowi od pokoleń. Byli głęboko oddani Dalajlamie, w którym widzieli schronienie nie tylko w tym życiu, ale i w następnych żywotach. Dokładnie takie samo oddanie i szacunek żywiły masy. To niezaprzeczalne fakty. PóŸniej arystokratów oskarżono o wywołanie rebelii i przeœladowano. Uważam, że postšpiono absolutnie niewłaœciwie. Oczywiœcie i mnie poddano takiej krytyce. Zostałem też ukarany. Jednak prawda jest bezczasowa. Zawsze taka sama. Niewštpliwie w mojej petycji były błędy. Jednak nie popełniłem błędu, mówišc zabierajšc głos. Nigdy. Pomyłki w treœci były i sš pomyłkami. Trzeba jednak powiedzieć sobie jasno, gdzie się myliłem, a gdzie miałem rację.

WeŸmy Lhokę, pierwszš bazę powstańców z Khamu. Kiedy przez ten region przejeżdżał Dalajlama, ludzie z radoœciš składali dary: masło, mškš i inne artykuły. Nikt ich o to nie prosił. To były spontaniczne gesty, wyraz miłoœci ludu. PóŸniej uznano tych ludzi za członków ruchu oporu. Jak można było to zrobić? Każdy powinien o tym wiedzieć. Dziœ, gdziekolwiek jadę, ludzie okazujš mi właœnie takš miłoœć i oddanie. Czy należy patrzeć na to w kategoriach politycznych? Okazujš mi szacunek dlatego, że sš religijni, i dlatego, że tak każe tybetański obyczaj. Trzeba rozumieć i szanować nasze tybetańskie obyczaje i tradycje.

Stłumienie powstania i wprowadzenie reform było w zasadzie słuszne. Jednak zrobiono to na sposób skrajnie lewacki. Takie rzeczy nie mogš się powtórzyć, a krzywdy trzeba naprawić. W cišgu ostatnich trzydziestu lat rzšdów komunistycznych zrobiono wiele dobrego, ale i wiele złego. Mówiono o tym na szóstej konferencji jedenastego Zjazdu Komunistycznej Partii Chin. Wiadomo o tym i poza granicami kraju. Przyznajšc się błędów nie niszczymy wizerunku partii, ale pomagamy go budować. Wielu towarzyszy mówiło mi, że byli towarzysze z Dowództwa Okręgu Tybet i Dowództwa Okręgu Czengdu nie powinni byli robić tego, co robili. To zdrowa postawa. Często mówimy, że wyzwalajš i reformujšc Tybet, osišgnięto, w pocie czoła, bardzo wiele. I że lud Tybetu nigdy o tym nie zapomni. To szczere słowa. Niemniej jednak popełniliœcie też wiele błędów, również w Tybecie. Tego też nigdy nie zapomnimy. Mówię o tym dlatego, że błędy trzeba naprawiać. Jeœli tego dokonamy, pójdziemy do przodu. Powodujš mnš najlepsze intencje.

Opowiem wam teraz bardziej osobistš historię. Za wybuchem powstania stał rzšd, kaszag. Labrangi [administracyjne “zaplecze” wysokiego lamy] nie brały udziału w żadnej agitacji. Z poczštku opowiadano nam wzniosłe komunały o pokojowych reformach i polityce braterskich relacji. Kiedy jednak zaczęto wprowadzać reformy, otaczajšcy nas ludzie doznali niewyobrażalnych cierpień. Ludzie byli nieufni, czuli wstręt. Większoœć członków lokalnego rzšdu Tybetu uciekła do Indii. Garstkę, która została, wychwalano jako elementy postępowe i awansowano. Natomiast naszym ludziom, którzy zostali, gdyż czuli się zwišzani z Chinami, zadawano straszliwe cierpienia. Byłem wówczas w Lhasie, więc oszczędzono mi takiego losu, niemniej wszyscy członkowie mojej rodziny przeszli thamzingi [wiece walki klasowej].

Aresztowano też żonę jednego z moich ludzi. Kiedy pewnego dnia prowadzono jš na przesłuchanie, wymamrotała: “Ten człowiek, Panczen, przysporzył mi tylu cierpień, że chyba umrę z bólu”. Władze uznały, że powie wreszcie coœ, co mnie obcišży – a długo czekały na takš okazję. Natychmiast wezwana protokolanta, żeby spisać zeznanie. I zaczęło się: “Popełniliœmy ogromny błšd, słuchajšc tego Panczena i nie uczestniczšc w walkach z Chińczykami. Gdyby poprowadził nas do powstania, żyłoby się nam teraz znacznie lepiej. Zabilibyœmy tylu Chińczyków, ilu by się dało, a potem uciekli do Indii. Bez żadnych problemów, bo nasza wioska leży w pobliżu granicy. Ale ten człowiek kazał nam zachowywać się postępowo i patriotycznie. I tyle mamy z tych jego rad. Teraz nie da się już uciec do Indii. Przeœladujš tu wszystkich, mężczyzn i kobiety. Żyjemy w piekle na ziemi”.

Gdyby powstał film o zbrodniach w prowincji Qinghai, zaszokowałby każdego widza. W Goloku ciała zabitych spychano ze wzgórza do głębokiego rowu. Żołnierze mówili krewnym zabitych, że powinni się cieszyć ze zdławienia rebelii. Zmuszano ich do tańczenia na ciałach pomordowanych, a potem wystrzelano z karabinów maszynowych. Wszystkich pogrzebano w tym samym miejscu.

W rzeczy samej, walki nie toczyły się wszędzie. Oczywiœcie w Khamie było ich najwięcej. Ale w Dziarung Parpo i w Mili – w Amdo – koczownicy zebrali broń i przekazali jš władzom chińskim. Zwołano wiec, na którym wychwalano ich pod niebiosa i obwieszano girlandami. Potem zapakowano ich do samochodów i odwieziono do wiosek, gdzie zostali natychmiast aresztowani. Siedzieli w więzieniach przez całe lata. Byli wœród nich starcy.

W Amdo i Khamie dopuszczano się niesłychanych okrucieństw. Ludzi dzielono na dziesięcio, dwudziestoosobowe grupy i zabijano. Wiem, że nie należy o tym mówić, ale zbrodnie te zostawiły głębokie urazy. Sš przywódcy, którzy zawsze pozostawiajš za sobš cień złego dziedzictwa. Czemu to służy? Winnych trzeba, oczywiœcie, ukarać. Ale po co złe dziedzictwo? Ludzie, którzy uparcie przy nim trwajš, sš naprawdę głupi. Cóż, znajdš się jednak i tacy, którzy będš sławić ich mšdroœć i zdolnoœci. Towarzysz Wu Jinhua chce zbadać błędy, jakie popełnili niektórzy urzędnicy podczas tłumienia powstania w Tybecie. Uważam, że dochodzenie takie powinno być bardzo skrupulatne.

Mao Zedong powiedział wyraŸnie, że zabiłby nie tylko Jiang Jieshi seniora, ale i juniorów. Choć ja, Panczen senior, zdołałem przeżyć, wielu młodych Panczenów zabito i zamęczono na œmierć w więzieniach.

W Qinghai, na przykład, mamy jakieœ trzy, cztery tysišce wiosek i miast. W każdym żyjš trzy, cztery tysišce rodzin. W każdej wiosce i w każdym mieœcie uwięziono od oœmiuset do tysišca osób. Z tego co najmniej trzysta, czterysta zginęło w więzieniach. Zgładzono połowę więŸniów. W zeszłym roku odkryliœmy, że w powstaniu brała udział garstka. Większoœć [zabitych] to zupełnie niewinni ludzie.

W mojej petycji pisałem, że do więzień trafiło pięć procent ludnoœci. Z informacji, które wtedy miałem, wynikało, że wskaŸnik ten wynosi faktycznie dziesięć-piętnaœcie procent. Zabrakło mi odwagi i nie podałem prawdziwej liczby. Gdybym to zrobił, zginšłbym na thamzingu. W przypadku Tybetu to bardzo poważne kwestie. Jeżeli poprzestaniemy na czczych frazesach i nie zrobimy nic, by rzeczywiœcie naprawić krzywdy, czekajš nas bardzo poważne konsekwencje. To, co mówię, może się nie podobać. Niemniej powoduje mnš miłoœć do ojczyzny.
 

Lojalnoœć i przyszłe zagrożenia

Kiedy byłem w Turkiestanie Wschodnim, powiedziałem tamtejszym towarzyszom: “Wasza praca zostanie wystawiona na próbę, jeœli dojdzie do inwazji na Turkiestan. Na wiecach słyszycie tylko kłamstwa. Nie powinniœmy w nie wierzyć. Będziecie mogli powiedzieć, że zrobiliœcie tu kawał dobrej roboty, jeœli lud stanie ramię w ramię z [chińskš] Armiš Ludowo-Wyzwoleńczš w chwili sowieckiej inwazji na tę prowincję”.

Dwa przykłady historyczne. Lenin powiedział, iż zwycięstwo Rewolucji PaŸdziernikowej œwiadczy o tym, że właœciwie pracowano z masami. Stalin nie zrobił dla mas nic dobrego. Dlatego też mieszkańcy republik mniejszoœciowych nie wsparli armii sowieckiej w czasie hitlerowskiej inwazji. Widzieliœmy filmy z wojny wietnamskiej. Mniejszoœci narodowe witały AL-W z otwartymi ramionami, wskazywały żołnierzom drogę, przynosiły wodę, tylko dlatego, że miały doœć reżimu faworyzujšcego większoœć narodowoœci Jing. Jingowie byli bardzo okrutni. Jeżeli ktoœ nie chciał się im podporzšdkować, po prostu strzelali. Nawet do szeœćdziesięciolatków. Powinniœmy wycišgać wnioski z historycznych lekcji.

W 1964 roku wezwano mnie do Pekinu, gdzie niektórzy przywódcy mówili mi: “Odwracacie się od macierzy. Chcecie wzniecić separatystycznš rebelię? Nawet jeœli uzbroicie całš populację Tybetu, wystawcie ledwie trzy miliony żołnierzy. Nie boimy się tego”. Napawało mnie to ogromnym smutkiem; zrozumiałem wtedy, co to znaczy nie być wolnym. Po pierwsze, nie było we mnie takich myœli. Po drugie, nawet gdybym chciał wywołać powstanie, jak miałbym zapewnić sobie poparcie całej ludnoœci Tybetu? Kto ważyłby się na coœ takiego przy takich dysproporcjach? Nawet gdyby ktoœ taki się znalazł, zostałby natychmiast zlikwidowany.

Powstanie w Tybecie wywołali ludzie, którzy nie mieli wyczucia czasu ani żadnego pojęcia o polityce i strategii. Jeżeli rzeczywiœcie chce się wojny, trzeba to robić w odpowiedniej chwili. Trzeba być wystarczajšco silnym. Trzeba znać siły swoje i przeciwnika. Bez tego nie ma nadziei na zwycięstwo. Nie da się wygrać wojny kilkoma przestarzałymi karabinami. Powstańcy byli żałoœnie naiwni. Gdyby jednak chwycili za broń w czasie obcej interwencji, kraj znalazłby się w bardzo trudniej sytuacji.

Dlatego właœnie trzeba myœleć o dobrobycie mniejszoœci w czasie pokoju. Musimy mieć pewnoœć, że przedstawiciele mniejszoœci sš szczęœliwi w granicach macierzy. Jeżeli będš, z radoœciš wesprš Chińczyków w rozwijaniu kraju. Uparcie sšdzšc, że zawsze będziecie rzšdzić i uciskać mniejszoœci, narazicie się na poważne problemy w przyszłoœci.

Warto pamiętać o przykładach, które dałem przed chwilš. Trzeba myœleć o wojnie zwłaszcza teraz, gdy wydaje się ona coraz bardziej prawdopodobna. Oczywiœcie możemy jej zapobiec. Ale co zrobimy, jeœli rzeczywiœcie wybuchnie? W 1962 roku AL-W wygrała konflikt graniczny z Indiami dzięki logistycznej pomocy Tybetańczyków, którzy na własnych plecach i grzbietach swoich zwierzšt [nosili jej sprzęt]. Choć niektórzy mówiš dziœ o nowej wojnie z Indiami, wydaje się ona mało prawdopodobna. Gdyby jednak do niej doszło, wštpię, by Tybetańczycy udzielili takiej pomocy, jak w 1962 roku.

Niektórym towarzyszom nie spieszno do realizowania nowej polityki. Ludzie ci nie majš wyczucia strategii. Nic też nie wiedzš o polityce. Jeœli w Tybecie dojdzie do zamieszek, władze zwołajš nadzwyczajne zebranie i polecš Ngabo i mnie uspokoić sytuację. Ma się rozumieć, że zrobimy wszystko, co w naszej mocy. Jeœli jednak nigdy nie robi się nic dla ludu, to jak mamy pomagać rzšdowi, gdy sytuacja wymyka się spod kontroli?

Zawsze mówię rzeczy grubiańskie. Ale i kieruję się tylko dobrem państwa. Nic nie mogę na tym zyskać. W gruncie rzeczy, jestem człowiekiem zadowolonym. Mam wrażenie, że jestem najszczęœliwszym człowiekiem w Chinach. Myœlcie zatem szerzej.

Co zyskujemy na prowadzeniu lewackiej polityki w Tybecie? Lewacy wszystko tłamszš. Kiedy odsunięto towarzysza Hu Yaobanga, uczcili to odpalaniem petard i pijaństwem. Ogłosili klęskę wiernego sojusznika narodu tybetańskiego. Powiadajš też, że Wu Jinhua, Panczen i Ngabo nie będš mogli wrócić do Tybetu. Dlaczego mielibyœmy nie otrzymać pozwolenia na powrót do naszej ojczyzny? Okazało się, że œwiętowali trochę przedwczeœnie. Ci ludzie próbujš wbić klin między Chińczyków i Tybetańczyków. Należymy do jednej rodziny. Jak oœmielajš się mówić o klęsce przyjaciela Tybetu?

Proszę wszystkich o namysł i pracę na rzecz narodu tybetańskiego. Rzšd przyjšł duży budżet dla Tybetu. Co się stało z tymi pieniędzmi? Czyż większoœć nie została sprzeniewierzona przez urzędników? To właœnie uniemożliwia realizację wielu projektów. Musimy zrobić coœ dla ludu Tybetu, którego jedynym Ÿródłem utrzymania jest praca fizyczna.

Wielu rzeczy nie jesteœmy w stanie zrobić. Brakuje możliwoœci. Zbyt mało uwagi poœwięca się językowi tybetańskiemu. Tak na poziomie oœwiaty, jak posługiwania się nim [w codziennym życiu]. Tybet jest najbardziej religijnym regionem, należy więc promować nauczanie i posługiwanie się tybetańskim. Rozumie się to samo przez się.

Dopuszczono się wielu nieprawoœci. W 1958 roku, w Qinghai, mówiono mi o dokumencie, który stanowił: “Najpierw należy stłumić rebelię. Przystępujšc do kampanii, która zapobiegnie następnym rebeliom, trzeba wypracować jasnš strategię wobec narodowoœci i religii”.

Nadal musimy zastanawiać się nad politykš przyszłoœci. Choć dziœ może panować pokój i stabilizacja, będzie dochodzić do wielu niepokojów. Trzeba jednak myœleć o całym problemie. W tej chwili mamy harmonię między narodami, pokój i stabilizację. Nie wolno jednak spoczšć na laurach. Co zrobimy, jeœli w przyszłoœci dojdzie do rozruchów?
 

Za Departamentem Informacji i Stosunków Zagranicznych Tybetańskiego Rzšdu Emigracyjnego