Powszechnie uważa się, że prawa człowieka sš pojęciem obcym Chińczykom i że nie da się ich pogodzić z kulturš i społeczeństwem Chin. Jako dowód na poparcie tej tezy przywołuje się często krytykę praw człowieka ze strony tak Guomindangu, jak Komunistycznej Partii Chin, które w dodatku długo nie interesowały się tš kwestiš.

Dowodem owej kulturowej sprzecznoœci ma być fakt, iż kultura chińska nie zrodziła idei praw człowieka. Niektórzy uważajš wręcz, że brak idei praw człowieka w konfucjanizmie œwiadczy o tym, iż nie ma dla nich miejsca w chińskiej kulturze politycznej, i że ów brak tradycji wyklucza możliwoœć zaakceptowania i realizowania ich we współczesnych Chinach. Inni doszukujš się jednak u Konfucjusza idei praw człowieka lub przynajmniej humanizmu, z którego idee takie dałoby się wywieœć.

Osobiœcie uważam, że próby doszukiwania się praw człowieka w konfucjanizmie skazane sš na porażkę. Choć mówi on, jak wszystkie kultury, o sprawiedliwoœci i ludzkiej godnoœci, nie jest to, ma się rozumieć, tożsame z ideš realizacji praw człowieka. Nie należy brać wartoœci humanistycznych za prawa człowieka, choć oczywiœcie nie ma bez nich mowy o prawach człowieka i mogš one, właœnie w Chinach, torować drogę zrozumieniu i przyjęciu owych praw. Takie procesy zachodziły w tym kraju już w 1898 roku.

Dla ludzi, którzy nie pamiętajš o historii, prawa człowieka weszły do chińskiego dyskursu politycznego dopiero po 1989 roku; inni szukajš ich Ÿródeł w latach 1978-79. Sš jednak w błędzie. W rzeczy samej, o wszelkich “izmach” i prawach człowieka dyskutowano w Chinach na wiele lat przed narzuceniem krajowi komunistycznego dogmatu. Dziœ jest to przemilczane, gdyż nie pasuje do oficjalnej wersji historii. Skoro Chińczycy debatujš i domagajš się praw człowieka od 1898 roku, dajmy wreszcie spokój kwestii ich niezgodnoœci z chińskš tradycjš.
 

W chwili kryzysu

Z dokumentów wynika jasno, że dyskusja o prawach człowieka zaczęła się w Chinach około 1898 roku. Cišgnie się zatem od ponad stu lat.

Na przełomie wieków Chiny przechodziły gwałtowne zmiany społeczne i polityczne. Upadek Reform Stu Dni (1898) i zmuszenie do emigracji ich twórców zradykalizowało nastroje, potęgujšc wrogoœć wielu Chińczyków wobec reżimu Qingów. Słaboœć polityczna i militarna w obliczu zagranicznej interwencji wywołała goršcš debatę nad przyczynami i możliwymi rozwišzaniami tej smutnej sytuacji. Nie przypadkiem jako pierwsi zażšdali praw człowieka Chińczycy w Japonii – uchodŸcy i studenci (często w jednej osobie).

W tym okresie rodziły się nowe idee polityczne, również idea praw człowieka, będšce reakcjš na uwarunkowania i wymogi sytuacji politycznej, w której znaleŸli się Chińczycy. Tym razem sami zapożyczali idee, których nikt im nie narzucał. W przeciwieństwie do dyskusji toczonych dzisiaj, na poczštku wieku Chińczycy nie czuli się zagrożeni ideš praw człowieka i nie widzieli w niej groŸby dla suwerennoœci. Prawa człowieka i nacjonalizm traktowano jako uzupełniajšce się idee, które pomagajš wzmocnić państwo. Otwarcie przyznawano, że idee te pochodzš z Zachodu, uważano jednak, że majš charakter uniwersalny i będš pożyteczne dla Chin. Rewolucjonista Feng Ziyou pisał, że studiujšcy w Japonii Chińczycy “upajali się ideami wolnoœci, równoœci i praw naturalnych [tianfu renquan]. Fang był niewštpliwie jednym z upojonych, o czym œwiadczy już imię, które sobie wybrał: Ziyou, Wolnoœć. Inny, szesnastoletni Liu Yazi, po lekturze Rousseau, w 1902 roku obrał sobie imię Renquan, Prawa Człowieka.

Język praw człowieka stał się skutecznym narzędziem w rękach rewolucjonistów, takich jak Zou Rong i Chen Tianhua, w walce z Mandżurami, których oskarżali o odebranie Chińczykom [Hanom] ich niezbywalnych praw. Przywrócenie owych praw [fu tianfu zhi renquan] stało się hasłem przewodnim Rewolucyjnej Armii Zou Ronga, za którš wtršcono go do więzienia. Trudno się dziwić, że językiem praw człowieka mówili ci, którzy uważali, że zostali tych praw pozbawieni, natomiast władcy utożsamiali się z innymi ideami. Prawa człowieka stały się więc dla Chińczyków ważne z takich samych powodów, jak na Zachodzie. Tyle że ich sytuacja była bardziej skomplikowana: zmagali się nie tylko z despotycznym reżimem, ale i obcš agresjš, która zagrażała istnieniu chińskiego państwa. Ważniejsze i bardziej palšce od zagwarantowania praw indywidualnych było strzeżenie narodowej jednoœci.
 

“Niestosowne” czy “przestarzałe”?

Nie wszyscy rewolucjoniœci byli orędownikami praw człowieka. Sun Yatsen zawsze był wobec nich sceptyczny, a w 1925 roku uznał wręcz, że nie sš odpowiednie dla Chin. Jego poglšdy ukształtowały guomindangowskš wizję praw człowieka. Z kolei reformator Liang Qichao odrzucał prawa człowieka jako ideę przestarzałš, z której wycofuje się sam Zachód. Zgadzał się z japońskim uczonym Kato Hiroyukim, utrzymujšcym, że Darwin dowiódł, iż nie ma nic takiego, jak prawa człowieka, tylko prawa najsilniejszych [qiangquan]. W 1902 roku napisał: “Młodsze pokolenia wierzyły w prawa naturalne, w to, że ludzie rodzš się z niezbywalnymi prawami, niemniej Darwin uœwiadomił nam walkę o byt i zasadę selekcji naturalnej: silniejszy wygrywa, słabszy przegrywa”. Liang odrzucał więc prawa człowieka na mocy innych idei zachodnich, a nie chińskiej kultury. Chińczycy przyswoili ideologie wrogie prawom człowieka w tym samym czasie, a często nawet wczeœniej niż samš ideę praw człowieka. Nie zapominajmy, że przed 1949 rokiem prawa człowieka nie miały takiego znaczenia, jak dziœ – w sensie intelektualnym i politycznym – również na Zachodzie.

Na poczštku dwudziestego wieku – i póŸniej – orędownicy praw człowieka należeli zarówno do obozu reformatorów, jak i rewolucjonistów. W okresie Ruchu Czwartego Maja o prawach człowieka rozprawiali przyszli komuniœci, np. Chen Duxiu, i liberałowie, choćby Gao Yihan. Hasłem przewodnim było wyzwolenie jednostki [geren jiefang] oraz poszanowanie ludzkiej godnoœci i osobowoœci [renge], co naturalnie wiodło do szeroko wówczas dyskutowanej idei praw człowieka. Chen Duxiu uważał prawa człowieka [renquan], ewolucjonizm i socjalizm za trzy odrębne cechy nowoczesnej cywilizacji. Jego zainteresowanie prawami człowieka zbladło, gdy zdecydował się na komunizm, niemniej wrócił do nich pod koniec życia. Gao Yihan mówił o prawach człowieka przez całe lata dwudzieste, protestujšc, między innymi, przeciwko ograniczaniu przez chińskich generałów wolnoœci słowa i publikacji.

Po utworzeniu rzšdu nankińskiego represje wobec opozycji zaczęły niepokoić tak liberałów, jak radykałów. Najdosadniej wypowiadali się Hu Shi, Luo Longji i Liang Shiqiu, zwišzani z czasopismem literackim Półksiężyc [Xinyue]. Nazywano ich nawet “grupš praw człowieka” [renquan pai]. Co ciekawe, domagajšc się przestrzegania praw człowieka i przyjęcia konstytucji, œcišgnęli na siebie krytykę tak Guomindangu, jak KPCh. Ideologowie GMD odrzucali prawa człowieka jako przestarzałe, nienaukowe i niestosowne dla Chin, podczas gdy komuniœci widzieli w nich narzędzie, służšce interesom burżuazji.

Na poczštku lat trzydziestych liberałowie i radykałowie znaleŸli wspólnš platformę w Lidze na rzecz Obrony Praw Obywatelskich [Zhongguo minquan baozhang tongmeng], która udzielała pomocy ofiarom reżimu nacjonalistycznego. Liga stawiała sobie trzy cele: po pierwsze, miała zabiegać o uwolnienie więŸniów politycznych oraz o wprowadzenie zakazu stosowania tortur i okrutnego traktowania, po drugie, otoczyć opiekš, również prawnš, więŸniów politycznych, dokumentować warunki panujšce w więzieniach i ujawniać przypadki naruszania praw obywatelskich, oraz, po trzecie, walczyć o wolnoœć gromadzenia się i zrzeszania, wolnoœć słowa i wolnoœć prasy. Do Ligi należeli przedstawicie całej sceny politycznej ówczesnych Chin: od radykałów, takich jak Song Qingling i Yang Quan, po liberałów pokroju Hu Shi, Lin Yutanga czy Cai Yuanpeia.

Po wybuchu wojny z Japoniš na pierwszy plan znów wysunęła się sprawa bytu państwa, niemniej, jak na poczštku wieku, znów łšczyła się ona z retorykš praw człowieka. Najlepszym tego œwiadectwem był tzw. ruch praw człowieka [renquan yundong], powołany przez Zhou Jingwena w 1941 roku. Zhou twierdził, że poszanowanie praw człowieka jest warunkiem sine qua non skutecznej walki z Japończykami. Komuniœci również domagali się respektowania praw człowieka, wierzšc, że pomoże to w walce z Japoniš. Przez całe lata czterdzieste liberałowie z Ligi Demokratycznej ostro krytykowali nacjonalistów za deptanie praw i swobód Chińczyków.

W latach czterdziestych Zhang Junmai informował Chińczyków o toczšcych się na Zachodzie dyskusjach o prawach człowieka – między innymi o manifeœcie H.G. Wells i pracach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Chiński uczony i prawnik Zhang Pengqun odegrał bardzo ważnš rolę jako wiceprzewodniczšcy komitetu, pracujšcego nad tekstem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Rzšd GMD głosował za przyjęciem Deklaracji, najwyraŸniej nie uważajšc wówczas, że prawa człowieka nie na majš zastosowania w Chinach.
 

Nieporozumienia

Wokół chińskiej wizji praw człowieka narosło wiele mitów. Mówi się, że dla Chińczyków owe prawa nie sš przyrodzone i naturalne, lecz pochodzš z nadania państwa. Prawa gospodarcze majš mieć prymat nad obywatelskimi i politycznymi. Obowišzki uchodzš za ważniejsze od praw. I wreszcie, słyszy się często, Chińczycy majš interesować się owymi prawami tylko o tyle, o ile służš one bogactwu państwa.

Z lektury dokumentów, które powstały przed 1949 rokiem, wynika jednak jasno, że prawa człowieka uznawano powszechnie za przyrodzone [guyou], œwięte [shensheng], nienaruszalne [buke duo] i niezbywalne [buke paoqi] – a więc niewštpliwie wrodzone, a nie nadane przez państwo. Chińscy autorzy mówili z reguły o prawach obywatelskich [minquan], które brały się z faktu posiadania obywatelstwa lub, rzadziej, okreœlonych poglšdów politycznych, oraz o prawach człowieka – należnych wszystkim ludziom, niezależnie od ich obywatelstwa czy poglšdów. Pierwsze nadawało państwo, drugie natomiast były wrodzone: człowiek miał je, zanim pojawiło się państwo.

Większoœć współczesnych działaczy wywodzi prawa człowieka z ludzkiej godnoœci – dobrym przykładem sš międzynarodowe pakty ONZ, mówišce o “przyrodzonej godnoœci wszystkich członków wspólnoty ludzkiej”. Również myœliciele chińscy z reguły łšczyli prawa człowieka z pojęciem ludzkiej godnoœci i dowodzili, że pozbawiajšc człowieka owych praw, depcze się jego godnoœć i osobowoœć. Chińczycy opisujš prawa człowieka jako prawa, których potrzebuje jednostka, aby być Człowiekiem [zuoren de quanli]. Luo Longji pisze: “Prawa człowieka, najproœciej rzecz ujmujšc, to wszystkie te prawa, które pozwalajš nam być Człowiekiem [zuoren]. To warunki konieczne do bycia istotš ludzkš”. Do bycia Człowiekiem nie wystarczy zaspokojenie li tylko potrzeb fizycznych – trzeba też poszanowania godnoœci i wartoœci człowieka. W tym okresie chińscy autorzy podkreœlali często, że człowiek, nie majšcy owych praw, nie różni się niczym od niewolnika lub bestii. Mai Menghua napisał w 1900 roku, że człowiek, który “odziewa się w szaty swego pana, je strawę swego pana, mówi słowami swego pana i czyni czyny swego pana” jest li tylko niewolnikiem.

Chińczycy podkreœlali, że prawa człowieka należš do wszystkich – elit i gminu, mężczyzn i kobiet. Retoryka klasowego charakteru owych praw i prymatu praw kolektywnych nad indywidualnymi pojawiła się dopiero wraz z komunistami.

Dziœ chiński rzšd utrzymuje, że prawo do egzystencji [shengcun quan] jest najważniejszym prawem człowieka. Niektórzy badacze twierdzš, że postawa ta bierze się z tradycji, która każe dbać o dostatek poddanych. Rozumowanie takie jest jednak wewnętrznie sprzeczne, gdyż, jak się przekonaliœmy, pierwsze dyskusje o prawach człowieka skupiały się na prawach liberalnych – wolnoœci słowa, gromadzenia się i zrzeszania czy prasy. Tego właœnie domagano się na poczštku wieku i za łamanie takich praw krytykowano rzšd Qingów. Na te prawa kładł największy nacisk Ruch Czwartego Maja, a póŸniej zarówno liberałowie, jak komuniœci. W latach czterdziestych Mao Zedong krytykował przecież nacjonalistów za ograniczanie praw politycznych i obywatelskich.

O prawach gospodarczych i społecznych zaczęto mówić dopiero w 1919 roku i wtedy też po raz pierwszy pojawił się termin shengcun quan. Co ciekawe, nie ukuli go komuniœci i nie oni posługiwali się nim jako pierwsi. Wydaje się, że palma pierwszeństwa należy się tu liberałowi Gao Yihanowi i Dai Jitao z GMD. “Prawo do egzystencji” łšczyli oni z prawem do edukacji oraz pomocš materialnš dla ludzi starszych i upoœledzonych, którzy nie mogli utrzymywać się z własnej pracy. Dziœ władze nadajš temu terminowi zupełnie inne znaczenie: œciœle kolektywne i nacjonalistyczne. Chińscy dysydenci sš natomiast zdania, że prawa gospodarcze, społeczne, obywatelskie i polityczne sš równie ważne.
 

Powracajšcy temat

Retoryka praw człowieka, choć posługiwała się niš mniejszoœć, odegrała więc pewnš rolę w procesach politycznych, zachodzšcych w Chinach w latach 1898-1949. W 1949 roku praktycznie zanikła, powracajšc dopiero w wypowiedziach garstki najodważniejszych w 1957 roku. W 1978 sięgnšł po niš ruch demokratyczny.

Dopóki żył Deng Xiaoping, kampania stu kwiatów i zwišzany z niš atak na “elementy prawicowe” były tematami tabu. Ostatnio pojawiły się jednak w publikacje, zawierajšce między innymi artykuły autorów, uznanych wówczas za prawicowców. Wynika z nich jasno, że po 1949 roku nie wszyscy zapomnieli o prawach człowieka. Krytykowano deptanie praw człowieka podczas kampanii, domagano się skutecznego zagwarantowania konstytucyjnych praw i swobód. Jak wczeœniej, najczęœciej żšdano wolnoœci słowa i prasy. Żywotnoœć idei praw człowieka po dziesięciu latach rzšdów KPCh nie budzi większego zdziwienia; znacznie ważniejsza, zwłaszcza z perspektywy reżimu, musiała być powszechna krytyka systemu politycznego.

Bardziej zaskakujšce jest zmartwychwstanie retoryki praw człowieka w latach 1978-79. Niemal wszyscy ówczeœni działacze byli młodzi i nie mogli mieć żadnych wspomnień sprzed 1949 roku. Odebrali edukację socjalistycznš, w której nie było mowy o prawach człowieka. Warto zauważyć, że niemal żaden z autorów słynnych plakatów czy samizdatowych broszur nie dawał do zrozumienia, iż wie o dyskusjach na temat praw człowieka, jakie toczyły się w Chinach przed 1949 rokiem, czy o artykułach “prawicowców” z 1957 roku, których lwia częœć wcišż jeszcze czekała na rehabilitację. Pojawiały się wzmianki o chińskiej Lidze na rzecz Obrony Praw Obywatelskich, niemniej działacze demokratyczni odwoływali się z reguły do zagranicznych deklaracji praw człowieka – amerykańskich, francuskich czy oenzetowskich. Powrót do retoryki praw człowieka nie był łatwy, gdyż władze były podejrzliwe wobec samej idei, dla której, ich zdaniem, nie było miejsca w socjalistycznym państwie.

W 1980 roku Xu Wenli wolał więc mówić o prawach obywatelskich [minquan] niż o prawach człowieka [renquan], gdyż orędowanie za tymi drugimi równało się oskarżeniu o agenturalne powišzania z Jimmy Carterem. Wei Jingsheng, Ren Wanding nie byli jednak tak rozważni i często mówili o prawach człowieka. W ich artykułach często słyszy się echa wczeœniejszych dysput. Motyw niewolnika jest centralnym tematem dwudziestowiecznej retoryki praw człowieka w Chinach – od Mai Menhua (1900) po Wei Jingshenga. “Kiedy jednostka traci prawa człowieka, traci prawa istoty ludzkiej i zostaje jej tylko los niewolnika”, powiadał ten drugi.

Postulaty działaczy demokratycznych postawiły władze chińskie przed dylematem: czy prawa człowieka sš li tylko sloganem burżuazyjnym, czy rzeczywiœcie jest dla nich miejsce w kraju socjalistycznym? Jedni twierdzili, że dyskusja o prawach człowieka jest atakiem na władzę, widzšc w nich tylko burżuazyjny slogan. Jednak byli i tacy, którzy postulowali marksistowskš wizję praw człowieka, utrzymujšc, że burżuazja miała rzeczywiœcie monopol na tę ideę, co jednak nie powinno odbierać proletariatowi możliwoœci domagania się praw człowieka. Fakt, iż pewni ludzie (działacze demokratyczni) atakujš rzšd przy pomocy takich sloganów – tłumaczyli – nie odbiera wartoœci samej idei praw człowieka. Nie zaprzeczali też, że w Chinach faktycznie istnieje problem naruszania praw człowieka, niemniej winš za to obarczali feudalnš tradycję i bandę czworga.
 

Akceptacja poniewczasie

Drugi etap publicznej debaty na temat praw człowieka rozpoczšł się w 1988 roku, kiedy to Chiny oficjalnie uznały znaczenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, oœwiadczajšc, że jš popierajš. W tym czasie zaczęto publikować artykuły naukowe i ksišżki, z których wynikało, że prawa człowieka były wczeœniej tematem tabu, co sprawiło, że często rozumiano je opacznie.

Trzecia częœć debaty przypada na drugš połowę roku 1989. Rzšd został wówczas zmuszony do ustosunkowania się do międzynarodowych zarzutów, zwišzanych z kampaniš przeciwko ruchowi demokratycznemu. Postawił na polemikę, odrzucajšc wszelkie zarzuty jako mieszanie się w wewnętrzne sprawy Chin.

Obok retorycznej samoobrony partii, której wyrazem były kolejne białe księgi poœwięcone prawom człowieka, uruchomiono też œrodowiska akademickie, organizujšc liczne seminaria i konferencje. Ostatnia, firmowana przez Chińskie Stowarzyszenie Studiów Praw Człowieka, rzšdowš “organizację pozarzšdowš”, odbyła się w pięćdziesištš rocznicę przyjęcia Deklaracji Powszechnej. Na uniwersytetach powstawały katedry praw człowieka. Władze uznały, że muszš udowodnić, iż w Chinach przestrzega się praw człowieka, co wskazuje, że do pewnego stopnia zaakceptowały ich język.

Owa akceptacja wymagała jednak przedefiniowania charakteru i treœci praw człowieka – stworzenia “praw człowieka o chińskim obliczu”. Choć władze w zasadzie zgadzajš się, że prawa człowieka majš charakter powszechny, w praktyce uzależniajš je od uwarunkowań, takich jak rozwój gospodarczy społeczeństwa, jego tradycje i kultura. Pewne prawa sš przy tym bardziej fundamentalne i majš większe zastosowanie w Chinach niż inne. Priorytet majš prawa gospodarcze i społeczne, z prawem do egzystencji na czele. Prawa polityczne i obywatelskie stojš na drugim planie.
 

Zmienianie historii

Wydarzenia 1989 roku zarezerwowały prawom człowieka miejsce – miejsce tragiczne – w chińskim leksykonie politycznym. W białej księdze z 1991 roku chiński reżim dumnie oœwiadczył, że “Komunistyczna Partia Chin od pierwszych dni swego istnienia wysoko dzierży sztandar demokracji i praw człowieka”. To dowód bardzo wybiórczej pamięci KPCh. Ale i tego, że władze muszš dziœ akceptować istnienie języka praw człowieka. Czasy, kiedy dało się je zbywać jako burżuazyjny slogan, należš do przeszłoœci. Wydaje się, że nikt już nie wštpi, że również w państwie socjalistycznym jest miejsce dla praw człowieka.

Językiem tym posługujš się również chińscy dysydenci i mieszkańcy Chin. W sposób niewyobrażalny przed 1989 rokiem. Od 1994 roku płynie rzeka petycji o przestrzeganie praw człowieka, zwolnienie więŸniów politycznych i zmianę oficjalnego stanowiska wobec wydarzeń z czwartego czerwca. Chińscy dysydenci odrzucajš tezy o klasowym charakterze praw człowieka, nadajšc im wymiar powszechny. Jak wczeœniejsze pokolenia, wišżš je z ludzkš godnoœciš i uznajš, że nie można być bez nich człowiekiem.

W jednej z petycji z okazji rocznicy czwartego czerwca czytamy: “Poszanowanie wolnoœci jednostki, równoœci i godnoœci oraz przestrzeganie fundamentalnych, niezbywalnych i nienaruszalnych praw człowieka jest kamieniem milowym postępu, rozwoju społecznego, wzajemnej pomocy i ludzkiej godnoœci”. Liu Qing, przewodniczšcy [ruchu] Praw Człowieka w Chinach nazywa prawa człowieka “fundamentalnymi prawami, które czyniš człowieka człowiekiem”, przywołujšc w ten sposób wizję Luo Longji z lat dwudziestych. Ponieważ władze posługujš się retorykš praw człowieka, istnieje ogromne prawdopodobieństwo, że będš to robić również ich poddani, wykorzystujšc jš przeciwko reżimowi. Kiedy rzšd postanowił podpisać międzynarodowe pakty praw człowieka, chińscy dysydenci zareagowali kolejnš falš listów otwartych, petycji i apeli o przestrzeganie praw człowieka i zezwolenie na działanie niezależnych organizacji, zajmujšcych się tš problematykš.

Nie ulega wštpliwoœci, że Chińczycy doskonale rozumiejš i akceptujš ideę praw człowieka. Wišżš jš również z sytuacjš politycznš w ich kraju. Oficjalne i nieoficjalne milczenie na temat praw człowieka po roku 1949 należy tłumaczyć czynnikami politycznymi, a nie kulturowymi. Retoryka praw człowieka wracała wraz z ruchem demokratycznym z lat 1978-79 oraz 1989, co dobitnie œwiadczy o tym, że prawa człowieka majš swoje miejsce w chińskiej kulturze politycznej.

Marina Svensson jest pracownikiem Katedry Języków Wschodnioazjatyckich Uniwersytetu Lund. Napisała pracę doktorskš o chińskiej koncepcji praw człowieka w latach 1898-1949.

Copyright Š 1999 China Rights Forum

Za Human Rights in China