Glosariusz

AL-W: Armia Ludowo-Wyzwoleńcza
Areszt œledczy (chiń. kanshousuo): miejsce, w którym przetrzymuje się więŸniów przed postawieniem im zarzutów
Barkhor: Trasa pielgrzymek i targowisko wokół lhaskiej œwištyni Dżokhang
BBP: Biuro Bezpieczeństwa Publicznego (chiń. Gong An Ju): lokalne siły policyjne, do których należy zatrzymywanie i aresztowanie podejrzanych
Grupa Robocza (chiń. gongzuo dui; tyb. lae doen ru khag): specjalnie powoływane komórki partyjne, prowadzšce dochodzenia lub reedukację w okreœlonej instytucji lub miejscu
KPCh: Komunistyczna Partia Chin
Lhasa: Stolica Tybetu, położona w tybetańskiej prowincji U-Cang
LPZ: Ludowa Policja Zbrojna
MPPOP: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
MPPGSK: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych
Okręg (tyb. dzong; chiń. xian): Jednostka administracyjna; odpowiednik gminy
PDPC: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
Prefektura: Jednostka administracyjna między prowincjš a okręgiem; odpowiednik powiatu
Rukhag: Oddział w więzieniu
Separatysta: Termin, którym władze chińskie okreœlajš osoby, opowiadajšce się za niepodległoœciš Tybetu lub popierajšce Dalajlamę
TCPCD: Tybetańskie Centrum Praw Człowieka i Demokracji z Dharamsali
TPA: Tybetańska Prefektura Autonomiczna; dziesięć chińskiech okręgów administracyjnych, obejmujšcych ziemie tybetańskie poza granicami TRA w północnym i wschodnim Tybecie (tybetańskie prowincje Kham i Amdo)
TRA: Tybetański Region Autonomiczny, utworzony przez Chiny w 1965 roku, obejmujšcy Tybet œrodkowy i zachodni (dla Chińczyków „Tybetem” sš tylko te ziemie)

Wprowadzenie

W 1998 roku przypadała pięćdziesišta rocznica uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Jak na ironię, w tym właœnie roku chińska straż więzienna i funkcjonariusze Biura Bezpieczeństwa Publicznego podeptali wszelkie normy międzynarodowe, brutalnie atakujšc tybetańskich więŸniów. 1 i 4 maja 1998 otworzono ogień do bezbronnych ludzi, a następnie bito ich, torturowano, wtršcano do karcerów i karano podnoszeniem wyroków za to tylko, że odważyli się mówić o wolnoœci. Te wypadki kosztowały życie co najmniej oœmiorga skazanych.
Więzienie Drapczi jest – obok Lhaskiego (nazywanego wczeœniej Outridu) i Poło Tramo w okręgu Tramo (chiń. Pomi) prefektury Njingtri (chiń. Linzhi) – jednym z trzech „oficjalnych” więzień Tybetu. Prawdziwa liczba więzień i aresztów œledczych w Tybecie jest jednak znacznie wyższa.
Okryte ponurš sławš Drapczi ma siedem głównych oddziałów: pięć dla więŸniów kryminalnych (pierwszy, drugi, czwarty, szósty), jeden (trzeci) – dla więŸniarek kryminalnych i politycznych, i jeden (pišty) – dla więŸniów politycznych. Oddziały trzeci i pišty majš po dwa „pododdziały”. Wszystkie oddziały mieszczš się w oœmiu blokach mieszkalnych. WięŸniowie, którzy odbywajš wyroki dożywocia lub sš skazani na karę œmierci w zawieszeniu, zajmujš oddział pierwszy.
To właœnie w Drapczi odsiadujš swoje wyroki – i ginš – tybetańscy patrioci. Chiny utrzymujš, że w Tybecie jest obecnie 115 więŸniów politycznych, z danych TCPCD wynika jednak, że w czerwcu 2001 w różnych więzieniach, aresztach œledczych i obozach pracy osadzonych było co najmniej 252 tybetańskich więŸniów politycznych. 129 – w tym 26 kobiet – odbywa wyroki w Drapczi.
Od 1987 roku w Drapczi zginęło 27 więŸniów politycznych, a 47 ukarano podniesieniem wyroków. WięŸniowie sš rutynowo torturowani, by wydobyć z nich informacje i „oduczyć” ich działalnoœci politycznej. Do niektórych zgonów doszło podczas tortur; inni umierali powoli na skutek odniesionych obrażeń – często wkrótce po upuszczeniu murów więzienia.
W raporcie tym przedstawimy warunki, w jakich przebywajš więŸniowie polityczni w chińskich więzieniach Tybetu. Ponieważ sš one skrajnie nieludzkie – wierzymy, iż będzie on także apelem do ONZ oraz różnych organizacji międzynarodowych, które mogš wywierać presję na rzšd ChRL i domagać się zwolnienia więŸniów politycznych lub choćby poprawienia ich losu. Dedykujmy go tym wszystkim dzielnym Tybetańczykom, którzy odważyli się stawić czoło chińskiej machinie opresji, i pamięci ofiar protestu z maja 1998 roku.
 

W Drapczi

Historia więzienia Drapczi

Drapczi leży na północno-wschodnich przedmieœciach Lhasy i jest największym więzieniem Tybetu. Przebywajš tu osoby skazane wyrokiem sšdowym po przejœciu drogi, która, teoretycznie, obejmuje dochodzenie, areszt, œledztwo prokuratorskie i proces sšdowy. Jego nazwa pochodzi od klasztoru Drapczi, położonego o rzut kamieniem od głównej bramy kompleksu. Dla Tybetańczyków – jako miejsce kaŸni niezliczonych więŸniów – jest synonimem tortur i gwałtu.
Choć władze chińskie utrzymujš, że w Drapczi osadzeni sš tylko więŸniowie, odbywajšcy kary wyższe niż pięć lat więzienia, nie ulega wštpliwoœci, że wielu ma wyroki niższe. Do Drapczi trafiajš także wszyscy duchowni i wszystkie kobiety – niezależnie od wysokoœci wyroku – skazani przez sšd za przestępstwo polityczne. Według chińskich statystyk, pod koniec lat dziewięćdziesištych Tybetańczycy stanowili 75 procent więŸniów Drapczi.
Kompleks Drapczi był pierwotnie garnizonem, który na więzienie – głównie dla mnichów, lamów, urzędników państwowych i żołnierzy armii tybetańskiej – przerobiono po upadku powstania w 1959 roku. W 1961 roku Drapczi przypominało wielkie koszary, w których – jak wspomina Palden Gjaco, jeden z pierwszych osadzonych – „na każdym skrawku ziemi, bark w bark” tłoczyło się ponad szeœć tysięcy osób.
W 1962 roku Chińczycy, obawiajšc się buntu, prewencyjnie wywieŸli większoœć więŸniów do innych placówek (najczęœciej w rodzinne strony). Wojna z Indiami wisiała na włosku i Chiny uznały, że muszš rozproszyć „setki tysięcy” tybetańskich więŸniów, którzy mogli stanowić zagrożenie dla „bezpieczeństwa wewnętrznego”.
W 1964 roku przebudowane Drapczi było już, jak wspomina Palden Gjaco, więzieniem „nowoczesnym” i „wzorcowym” – „placówkš numer 1”. Doprowadzono nawet elektrycznoœć. W tym okresie dzieliło się na pięć rukhagów, czyli oddziałów. Tybetańscy dygnitarze i najwyżsi rangš lamowie – w tym Lobsang Taszi, ostatni premier Tybetu, i Lhalu, były głównodowodzšcy armii Tybetu – osadzeni byli w rukhagu 5.
W latach szeœćdziesištych rutynowo „tasowano” więŸniów, żeby nie stali się zwartš grupš. Skazanych regularnie przenoszono z więzienia do więzienia, z rukhagu na rukhag, z celi do celi, by nie spędzali z sobš zbyt wiele czasu. Natychmiast rozdzielano tych, którzy zdšżyli się zaprzyjaŸnić, i karano za wyœwiadczenie najbłahszej uprzejmoœci współwięŸniowi. Za nawišzanie przyjaŸni z osobš o odmiennym pochodzeniu „klasowym” – okreœlanym przez władze na podstawie statusu społecznego i przeszłoœci politycznej – można było trafić na „wiec walki”.
W latach szeœćdziesištych i siedemdziesištych w Drapczi przetrzymywano jednak niezbyt wielu więŸniów politycznych, których z reguły kierowano do obozów „reformy przez pracę” (chiń. laogai), czyli do karnej pracy przymusowej, przynoszšcej władzom wysokie dochody i skutecznie odbierajšcej ochotę do jakiejkolwiek działalnoœci politycznej. Przy okazji poddawano ich „reedukacji ideologicznej” – komunistycznemu praniu mózgów. W latach osiemdziesištych Chińczycy ogłosili politykę „liberalizacji” i „otwartych drzwi”. Niedobitki więŸniów politycznych – którym udało się uniknšć losu tysięcy zagłodzonych, straconych i doprowadzonych do samobójstwa – odzyskały wolnoœć.
W 1983 roku, po ogłoszeniu przez rzšd kampanii „mocnego uderzenia”, aresztowano i skazano na wieloletnie wyroki setki mieszkańców Lhasy. Choć teoretycznie były to sprawy „kryminalne”, za kraty trafili wówczas m.in. Lobsang Łangczuk i Tanak Dzigme Sangpo. Według Paldena Gjaco, w tym okresie w Drapczi przebywało zaledwie siedmiu więŸniów politycznych. Sytuacja zmieniła się dramatycznie po fali niepodległoœciowych demonstracji, które przetoczyły się przez Lhasę w 1987 i 1988 roku. W 1988 roku tybetański policjant szacował liczbę więŸniów Drapczi na ponad 700; według chińskich danych w 1987 roku było ich najwięcej, bo aż 968. 10 marca 1997 więŸniowie z Drapczi przekazali za mury list. Twierdzili, że Chińczycy przetrzymujš tu 523 tybetańskich więŸniów politycznych w wieku od 15 do 70 lat.

WięŸniowie polityczni po roku 1987

Demonstracja z 1987 roku nadała nowy impet tybetańskiemu ruchowi niepodległoœciowemu, inicjujšc falę masowych protestów, które przyniosły setki aresztowań i doprowadziły do ogłoszenia stanu wojennego 7 marca 1989.
29 wrzeœnia 1987 dwudziestu jeden mnichów z klasztoru Drepung poprowadziło ulicami Lhasy pokojowš demonstrację niepodległoœciowš. Do następnych wielkich manifestacji doszło 1 paŸdziernika 1987 i 5 marca 1988. Demonstracja z 5 marca 1989 zakończyła się wprowadzeniem stanu wojennego, który trwał niemal rok.
W tym okresie do rozmaitych protestów dochodziło w wielu regionach Tybetu. Demonstranci, którzy wznosili niepodległoœciowe hasła, byli aresztowani za zbrodnię „kontrrewolucji”. Bez żadnych procesów wysyłano ich do różnych więzień i obozów pracy, gdzie byli brutalnie bici i torturowani. Ci, których zatrzymywano w Lhasie, trafiali z reguły do Drapczi, uchodzšcego wtedy za jedno z największych więzień Tybetu.
Wœród aresztowanych za udział w demonstracjach z 6 i 12 marca 1989 znaleŸli się Julo Dała Cering, Thupten Cering, Sonam Łangdu i Lobsang Tenzin – pierwsi więŸniowie polityczni stanu wojennego.
17 paŸdziernika 1989 bramy Drapczi zamknęły się za dwiema pierwszymi więŸniarkami politycznymi: Rinzin Czoenji i Czungdak. Na poczštku 1990 roku dołšczyły do nich 23 kolejne kobiety. Władze Drapczi przeznaczyły cały rukhag 3 dla więŸniarek, a rukhag 5 – dla około setki więŸniów politycznych. W ten sposób odizolowano więŸniów politycznych od innych skazanych, by nie „zarażali” ich „wywrotowymi” poglšdami i ideami. Strategia ta nie zdała się na nic: więŸniowie kryminalni nie tylko wspierali politycznych i dołšczali do ich demonstracji, ale i organizowali własne protesty.
Od 1990 do stycznia 1996 liczba więŸniów politycznych w Drapczi systematycznie rosła. W 1995 roku odbywały tu kary co najmniej 162 więŸniarki. W 1995 i 1996 roku władze zbudowały dwa nowe bloki mieszkalne dla, odpowiednio, więŸniów i więŸniarek politycznych. Po oddaniu bloku żeńskiego do Drapczi przeniesiono szeœćdziesišt mniszek z [aresztu] Guca. Nowi skazani trafiali na nowe oddziały, by odcišć ich od „starych”, których uważano już za „niereformowalnych”.
W 1996 roku więŸniarki „starego” i „nowego” rukhagu 3 zamieniono miejscami: nowo przybyłe zajęły stary budynek. Choć w 1998 roku wprowadzono nowš nomenklaturę – „stare” więŸniarki: rukhag 6; „nowe”: rukhag 7 – wszyscy nadal używajš nazw „stary rukhag 3” i „nowy rukhag 3”. Przemianowano też oddziały męskie, na rukhag 8 i 9, niemniej tu także częœciej stosuje się nazwy „stara pištka” i „nowa pištka”. Oficjalnej numeracji używa się tylko podczas formalnych okazji, na przykład „rywalizacji” – między więŸniami samego Drapczi lub innych zakładów penitencjarnych – w obowišzkowych musztrach i ćwiczeniach. Wydaje się, że niedawno, w zwišzku ze spadkiem liczby więŸniarek, wszystkie kobiety przeniesiono do nowego budynku, czyli rukhagu 6.
Droga do bloków mieszkalnych prowadzi przez bramę głównš i trzy bramy wewnętrzne. Drugiej bramy – z tablicami z czerwonymi chińskimi znakami i wymalowanš na ziemi liniš, której nie wolno przekraczać – strzegš dwadzieœcia cztery godziny na dobę uzbrojeni strażnicy. Na czterech wieżach strażniczych, po jednej z każdej strony, czuwajš mundurowi funkcjonariusze Ludowej Policji Zbrojnej.
W czerwcu 2001 w więzieniu Drapczi odbywało kary 26 więŸniarek i 103 więŸniów politycznych.

Utrzymywanie kontroli

Funkcjonariusze z Drapczi utrzymujš kontrolę nad więŸniami przy pomocy tortur i nieludzkiego traktowania. Za kierowanie więzieniem odpowiadajš komendant i oficer polityczny z AL-W, którym podlegajš wszyscy urzędnicy i funkcjonariusze z poszczególnych oddziałów. Najważniejsze decyzje, dotyczšce „reformy”, „reedukacji” i nadzoru, podejmuje komendant.
Regulamin służy utrzymywaniu dyscypliny; wszyscy więŸniowie muszš œciœle przestrzegać przepisów wewnętrznych. W każdej dziesięcioosobowej celi mianuje się dwóch „starszych” więŸniów, odpowiedzialnych za dyscyplinę i porzšdek. Wzorowe oddziały sš nagradzane; za złamanie regulaminu karze się groŸbami, punktami karnymi, wpisem do akt lub podniesieniem wyroku.
W 1990 roku zbudowano jedenaœcie karcerów dla „niezdyscyplinowanych”. Izolatki sš małe, ciemne i bardzo wšskie – na tyle duże, by można się było w nich położyć. W tych celach nie ma poœcieli, okna ani œwiatła elektrycznego; ukarani karcerem dostajš mniejsze racje żywnoœciowe.
W Drapczi wymierza się wyrafinowane kary. WięŸniowie godzinami stojš bez ruchu w promieniach słońca albo sš zmuszani do biegania – bez przerw, wody i jedzenia. W ramach reformy ideologicznej wszyscy skazani muszš studiować doktrynę komunistycznš. Każdy sprzeciw kończy się biciem i torturami.
W Drapczi codziennie odbywajš się wiece edukacji ideologicznej, podczas których więŸniowie muszš wyznawać swoje „zbrodnie” i sławić ideologię komunizmu. Na okresowych konferencjach „Tybetańskiego Regionu Autonomicznego” dyrektorzy Departamentu Nadzoru, Najwyższej Prokuratury Ludowej, Najwyższego Sšdu Ludowego, Biura Bezpieczeństwa Publicznego i Departamentu TRA przedstawiajš półroczne lub roczne sprawozdania, dotyczšce zachowania skazanych, dyscypliny i punktacji (w skali stupunktowej). Skazanych, którzy dopuœcili się „ciężkich przewinień”, karze się naganš, wcišgnięciem na czarnš listę lub podniesieniem wyroku.

Reformowanie więŸniów

WięŸniowie poddawani sš – pod nadzorem uzbrojonych strażników – „reedukacji przez pracę” i „reformie przez pracę”. Przechodzi je każdy więzień.
„Reedukacja przez pracę” jest lekarstwem na poglšdy, które kłócš się z ideologiš i politykš komunistycznych władz ChRL, i ma zmusić Tybetańczyków do uznania chińskich rzšdów w Tybecie. W marcu 1996 Chińska Republika Ludowa przyjęła Ustawę o karach administracyjnych, która utrzymuje system laojiao, czyli „reedukacji przez pracę”. Choć teoretycznie zarezerwowano jš dla pospolitych przestępców, powszechnie karze się w ten sposób dysydentów. Wyroki wydajš komitety ds. reedukacji przez pracę, w których zasiadajš funkcjonariusze BBP. Podejrzani, pozbawieni prawa do zabierania głosu i obrony, mogš zostać w tym trybie skazani na trzy lata. Jeżeli nie poddadzš się „reformie”, kara może zostać przedłużona o rok.
W ramach politycznej indoktrynacji więŸniów zmusza się do studiowania dokumentów i gazet oraz recytowania komunistycznych dogmatów. Niepokorni sš bici i torturowani. Władze stosujš stupunktowy system oceniania skazanych; obowišzkowe minimum „reformowalnoœci” wynosi 55 punktów.
Chińska „reforma przez pracę”, laogai, polega na „reedukowaniu” więŸniów przy pomocy ciężkiej pracy przymusowej. 9 grudnia 1994 Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych przyjęło ustawę, w której słowo „laogai” formalnie zastšpiono terminem „więzienie”. Głównym celem laogai nie jest proste karanie, lecz „reformowanie i zmienianie na lepsze”. Skazany musi „wyznać” zbrodniczš przeszłoœć i obiecać poddać się „reformie” na modłę komunistycznš.
Wedle zasady stu punktów, każdy zdolny do wysiłku więzień musi pracować. 45 punktów zarezerwowano właœnie dla „reformy przez pracę”. Większoœć dochodów chińskich więzień pochodzi z przymusowej pracy więŸniów.
W ramach „reformy przez pracę” więŸniowie z Drapczi uprawiajš ziemię, pracujš w ogrodach i warsztatach, zajmujš murarkš, tkaniem dywanów, przędzeniem wełny, nawożeniem pól itd. Ci, którzy nie wypełniajš norm lub nie mieszczš w wyznaczonym czasie, karani sš odliczaniem roboczogodzin – i bici bšdŸ zmuszani do pracy po godzinach, nawet do póŸnej nocy.
Od stycznia 1990 więŸniowie polityczni hodujš warzywa na polu o powierzchni 150 mu (10 hektarów) w pobliżu cmentarza Sera i zbierajš owoce z ponad trzech tysięcy jabłoni i brzoskwiń. W paŸdzierniku 1990 rozpoczęto budowę ponad pięćdziesięciu szklarni (najmniejsza ma powierzchnię około 1,5 mu). Każdš szklarnię obsługuje dwóch więŸniów; władze wyznaczyły normę dochodu w wysokoœci 15 tys. z dużej i 10 tys. yuanów z mniejszej szklarni. Aby osišgnšć zakładane profity, więŸniów zmusza się do pracy po godzinach w goršcych, dusznych plastikowych namiotach. Ich niewolnicza praca przynosi władzom coraz większe zyski.
W styczniu 1995 roku prace ogrodnicze zaczęto zastępować intensywnymi ćwiczeniami i musztrami, które okazały się wyrafinowanymi torturami.
Kobiety pracujš równie ciężko – i równie długo – jak mężczyŸni. W czasie letnich upałów wiele mdleje w szklarniach. Większoœć więŸniarek politycznych przędzie wełnę. Często pracujš nocami, by wypełnić wyœrubowanš normę.

Opieka zdrowotna i racje żywnoœciowe

Mała izba chorych więzienia Drapczi jest Ÿle wyposażona. Funkcjonariusze i lekarze odmawiajš opieki chorym więŸniom – zwłaszcza politycznym – nieodmiennie oskarżajšc ich o symulowanie. Rzadkie przypadki leczenia ciężko chorych przynoszš tylko krótkotrwałš poprawę.
Pacjentów przewozi się do pobliskiego Szpitala LPZ lub warunkowo zwalnia dopiero wtedy, gdy sš w komie, stanie agonalnym lub tak ciężkim, że władzom nie opłaca się pokrywać kosztów leczenia. Z reguły sytuacja jest już tak poważna, że nie ma szans na poprawę. Niektórzy byli więŸniowie wymagajš długotrwałego leczenia, na które nie stać ich rodzin. Większoœć zgonów w Drapczi jest skutkiem brutalnych tortur i braku odpowiedniej opieki medycznej.
Racje żywnoœciowe w Drapczi nie spełniajš nawet minimalnych norm chińskiego rzšdu. Krewni, którym uda się uzyskać odpowiednie zezwolenie, mogš raz w miesišcu odwiedzać skazanych i przynosić im jedzenie. Zdarza się jednak, że strażnicy pod byle pozorem odmawiajš prawa do odwiedzin lub „redukujš” wielkoœć paczki.
Skazani z Drapczi dostajš na œniadanie czarnš herbatę i tingmo (małš, gotowanš na parze bułkę), podsmażane warzywa z tingmo lub ryżem na obiad i wodnistš zupę warzywnš z tingmo na kolację. Produkty te majš niewielkš wartoœć odżywczš. Wielu więŸniów jest niedożywionych – gdy zaczynajš chorować, słabnš i nie majš szans na powrót do zdrowia.

Protest w maju 1998

Do największych i najbrutalniej stłumionych protestów doszło w Drapczi w pierwszych dniach maja 1998 roku. Choć władze chińskie poczštkowo zaprzeczały, informujšc Specjalnego Sprawozdawcę ONZ (luty 1999), że „nie doszło do żadnego incydentu tego rodzaju”, nie ulega wštpliwoœci, że w proteœcie uczestniczyli niemal wszyscy więŸniowie. Co najmniej oœmioro zapłaciło zań życiem; wielu innych odniosło rany, trafiło do karcerów i zostało ukaranych podniesieniem wyroków.
Chiny zmieniły oficjalne stanowisko 8 maja 2000 na forum oenzetowskiego Komitetu przeciwko Torturom w Genewie. „Na poczštku maja 1998 – informowała delegacja chińska – gdy w zakładzie karnym odbywała się ceremonia wcišgnięcia flagi narodowej, będšca elementem więziennego programu edukacji patriotycznej, garstka kryminalistów posunęła się do jawnego wznoszenia separatystycznych sloganów, znieważania, napastowania i atakowania funkcjonariuszy straży więziennej oraz rozbijania i niszczenia mienia, poważnie zakłócajšc normalny porzšdek w więzieniu. Zgodnie z przepisami Ustawy o więzieniach, funkcjonariusze policji więziennej zastosowali odpowiednie œrodki, by uspokoić sytuację. Podczas przywracania kontroli nie doszło do żadnego zgonu, spowodowanego biciem. Ponieważ niektórzy przestępcy naruszyli przepisy administracji zakładu karnego i podżegali innych do dzielenia państwa, zostali, zgodnie z prawem, ukarani dodatkowymi karami”.
Tybetańczycy, bioršcy udział w „więziennym programie edukacji patriotycznej”, zapamiętali to inaczej. Na 1 maja 1998 władze zaplanowały obchody Międzynarodowego Œwięta Pracy, obejmujšce ceremonię wcišgania flagi i „uroczystš” musztrę. O 10 rano na plac apelowy spędzono wszystkich więŸniów kryminalnych oraz 60 więŸniarek politycznych z nowego rukhagu 3 i 60 więŸniów politycznych z nowego rukhagu 5. WięŸniowie „starej trójki” i „starej pištki”, znani z wzniecania politycznych protestów w więzieniu, zostali na swoich oddziałach. Zebranych więŸniów otoczyli uzbrojeni strażnicy; więŸniarek politycznych pilnował specjalny oddział LPZ. Na placu były też kamery, dziennikarze, dyrektor chińskiego systemu penitencjarnego i komendant Drapczi.
Maszerujšcym na plac więŸniom kazano skandować zwyczajowe slogany o „reformie”. Kiedy rozstawiono ich wokół masztu, odœpiewali pieœń „Socjalizm jest dobry”, a następnie, przy dŸwiękach hymnu państwowego, zaczęto wcišgać flagę. W tym momencie wystšpili dwaj więŸniowie kryminalni, Karma Dała i Karma Sonam, wznoszšc niepodległoœciowe okrzyki, rozrzucajšc ulotki i protestujšc przeciwko obecnoœci chińskiej flagi na tybetańskiej ziemi. Natychmiast dołšczyli do nich inni więŸniowie. Przez chwilę panował chaos, ale straż natychmiast przywróciła porzšdek. Funkcjonariusze specjalnego oddziału LPZ rzucili się na mniszki, zatykajšc im usta. Inni bili protestujšcych i strzelali w powietrze.
Karma Dała, Karma Sonam i kilku innych zostali brutalnie pobici i zawleczeni do karcerów. Reszta wróciła do cel. O ile wczeœniej skutych więŸniów zostawiano na dziedzińcu, tym razem wieczorem pojawili się robotnicy, którzy przerabiali łazienki, sklepiki i pokoje przesłuchań na dodatkowe karcery. Lobsang Lungtok, dwudziestoszeœcioletni mnich z Gandenu, i Phuncok Łangczung, student z regionu Lhoka, zostali przewiezieni do cieszšcego się ponurš sławš więzienia Poło Tramo we wschodnim Tybecie.
WięŸniarki starego rukhagu 3 widziały demonstrację z okien swoich cel. Schowały się, gdy padły pierwsze strzały, obawiajšc się zdjęć z kamer przemysłowych i dodatkowych kar. Protestujšce więŸniarki z nowego rukhagu 3 zapędzono na dziedziniec bloku mieszkalnego i tu bito elektrycznymi pałkami, plastikowymi rurami wypełnionymi piaskiem, sprzšczkami pasów i kolbami. Szesnaœcie uznano za „prowodyrki” i zamknięto w karcerach. Trzynaœcie spędziło w nich siedem miesięcy; trzy wypuszczono z izolatek po trzech miesišcach – tuż przed ukaraniem ich podniesieniem wyroków.
Bicie na dziedzińcu trwało trzy godziny. Słynšca z brutalnoœci oddziałowa Pema Bhuti krzyczała, że więŸniarki majš energię do protestowania, bo władze dajš im za dużo jedzenia i zbyt dobrš odzież. Tym, które wróciły do cel, odebrano materace i kazano spać na betonowej podłodze. Wieczorem kobiety z nowego rukhagu 3, protestujšc przeciwko biciu i zamykaniu w karcerach, ogłosiły strajk głodowy, który miał trwać szeœć dni.
Trzy dni póŸniej władze postanowiły powtórzyć uroczystoœć, tym razem z okazji Międzynarodowego Dnia Młodzieży. Na placu znów były kamery oraz szef więziennictwa TRA i najwyższe szarże lokalnego BBP. W wiecu mieli uczestniczyć wszyscy więŸniowie kryminalni, ale udało się doprowadzić ledwie dwadzieœcia więŸniarek politycznych, gdyż reszta była zbyt osłabiona głodówkš.
O 10 rano więŸniów rozstawiono wokół masztu. Na wszelki wypadek wzmocniono straże i siły LPZ. I znów w chwili wcišgnięcia flagi padły niepodległoœciowe hasła. Tym razem pierwszy był Lobsang Gelek, mnich z klasztoru Khangmar. LPZ jest szkolona w zadawaniu bólu; z relacji byłych więŸniów wynika, że jej funkcjonariusze bijš inaczej – i okrutniej – niż straż więzienna. Gdy zaczęła się demonstracja, funkcjonariusze LPZ oddali strzały ostrzegawcze i ruszyli na więŸniów z elektrycznymi pałkami, stalowymi prętami i drewnianymi pałkami policyjnymi.
Wizytujšcy więzienie dygnitarze, którzy nagle znaleŸli się na linii ognia, rzucili się do panicznej ucieczki. WięŸniarki, które były zbyt słabe, by protestować, natychmiast zawrócono do cel i zamknięto w bloku mieszkalnym. Szeœciu najaktywniejszych więŸniów wtršcono do karcerów; pozostali wrócili do cel, gdzie byli indywidualnie przesłuchiwani. Ngałang Tensun, torturowany przez Paldziora, którego okrucieństwo jest w Drapczi przysłowiowe, przyznał się do udziału w proteœcie, ale powiedział, że przy następnej okazji zrobi to jeszcze raz. Pobito go i zamknięto w karcerze. Częœć więŸniów, którzy trafili do izolatek 1 maja – m.in. Norbu Phuncoka, Migmara i Kapasanga – przewieziono póŸniej do aresztu œledczego BBP TRA i aresztu lhaskiego. „Przetasowano” cały rukhag, by rozdzielić przyjaciół.
WięŸniarki starego rukhagu 3 oglšdały ceremonię z okien cel. Kiedy padły pierwsze okrzyki, spontanicznie dołšczyły do protestu, skandujšc hasła niepodległoœciowe i rozbijajšc szyby. Nikt nie planował demonstracji i przez pół godziny panował zupełny chaos. Straż mogła „zajšć” się więŸniarkami dopiero po opanowaniu sytuacji na dziedzińcu. Przez następne trzy i pół godziny każdš z nich biło w celach lub na dziedzińcu kilku strażników i funkcjonariuszy LPZ.
Pierwsze skrzypce grała jak zwykle Pema Bhuti, która znów protestowała przeciwko przekarmianiu skazanych. Najpierw osobiœcie pobiła każdš więŸniarkę, a potem wybierała sobie te, do których żywiła szczególnš niechęć. Ngałang Sangdrol i Lobsang Czoekji oskarżono o wzniecenie buntu. Ngałang Sangdrol bito, póki, zalana krwiš z ran na głowie, nie straciła przytomnoœci. Kiedy Phuncok Pema próbowała osłonić jš własnym ciałem, i jš skatowano do nieprzytomnoœci. WięŸniarki zamknięto w celach, nie udzielajšc im żadnej pomocy medycznej. Ngałang Czoezom (imię œwieckie Pasang Lhamo) i Ngałang Tenzin (imię œwieckie Lhadrol) trafiły do karcerów, a Lobsang Czoekji została przeniesiona do aresztu œledczego Guca, gdzie spędziła dwa miesišce w izolatce.
WięŸniowie ze starego rukhagu 5, którzy również nie brali udziału w obu ceremoniach, nie widzieli, jak kobiety z „trójki”, placu apelowego. Kiedy jednak usłyszeli, że na „nowej pištce” dzieje się coœ złego, zaczęli własny protest. Grupa skazanych z Ngałangiem Sungrabem i Ngałangiem Dordże na czele wyważyła drzwi rukhagu. Zaalarmowani strażnicy wbiegli na oddział i zaczęli strzelać w powietrze. Chińczyk Zhu Xiofeng mierzył jednak w tłum i ciężko zranił w brzuch Ngałanga Sungraba. Współwięzień, pielęgniarz, bezskutecznie próbował zatamować krwotok. Dziamjang, mnich z Gadenu, został postrzelony w głowę.
Tanak Dzigme Sangpo próbował uspakajać więŸniów i prosił ich o powrót do cel. Funkcjonariusze LPZ otoczyli skazanych, mierzšc w nich z karabinów. Potem zaczęła się szarpanina, w trakcie której przewrócono Tanaka Dzigme. Dała, mnich z Gandenu, chwycił garœć piasku i cisnšł nim w twarz strażnika. Został odcišgnięty na bok i skatowany stalowymi prętami. Podobny los spotkał innego mnicha Gadenu, Ceringa Phuncoka i Ngałanga Dordże, których uznano za „prowodyrów”. PóŸniej przewieziono ich (z Ngałangiem Sungrabem, który nie mógł już mówić) do szpitala.
Kiedy skończyło się bicie, około osiemnastej zaczęły się indywidualne przesłuchania, które trwały ponad 24 godziny. Pobito wszystkich więŸniów, co do jednego. Wielu odniosło ciężkie obrażenia. Tenzina Dhrodula wleczono twarzš po ziemi, zmieniajšc jš w krwawš miazgę. Thupten Kalsang, któremu do końca wyroku zostało tylko siedem dni, był przesłuchiwany i bity dwukrotnie. Podobny los spotkał Ceringa Nimę. Wszyscy przeszli ciężkie załamanie nerwowe, którego skutki dajš o sobie znać do dzisiaj. Wieczorem 4 maja zmaltretowany Lobsang Czoephel, mnich z Khangmar, odebrał sobie życie, wieszajšc się na kracie okna w ubikacji. WięŸniowie, którzy znaleŸli zwłoki, zaczęli krzyczeć. Phuncok Samdup, Lobsang Dała, Buczung i Gjalcen Czoephel podnieœli ciało, powtarzajšc: „Zabili jednego z naszych”. Inni więŸniowie wybiegli z cel, dołšczajšc do pochodu. Strażnicy kazali odnieœć zwłoki na izbę chorych, ale więŸniowie ruszyli na dziedziniec, krzyczšc: „Zabili jednego z naszych”.
Funkcjonariusze LPZ zamknęli Buczunga i Gjalcena Czoephela w izolatkach. W tym samym czasie grupa strażników weszła na blok, uciszajšc więŸniów. „Kto, kto zabił jednego z waszych?”, pytali. Rozwœcieczony Sonam, mnich z Lhoki, chwycił lufę karabinu, przystawił jš sobie do piersi i kazał strażnikowi pocišgnšć za spust. Funkcjonariusze zapędzili w końcu więŸniów do jednej celi, a następnie wyprowadzali ich pojedynczo, krępowali sznurem i bili pałkami elektrycznymi, żelaznymi prętami – wszystkim, co mieli pod rękš. Pięciu więŸniów odniosło poważne rany głowy. Nie mogli chodzić o własnych siłach, mieli wstrzšsy mózgu i luki w pamięci. Lobsang Cunden i Ringzin byli w tak ciężkim stanie, że trzeba ich było przewieŸć do szpitala. Obrażenia opóŸniły zwolnienie Lobsanga, którego wyrok właœnie się kończył.
Na 4 maja 1998 władze chińskie zaplanowały nie tylko ceremonię wcišgania flagi, ale i przyjęcie w Drapczi misji praw człowieka Unii Europejskiej – ambasadorów Wielkiej Brytanii, Austrii i Luksemburga. Delegaci przybyli do Drapczi między jedenastš a dwunastš i, jak napisali póŸniej w swoim raporcie, nie zauważyli żadnych oznak niepokojów, choć dziwili się, że kazano im wysłuchać długiej pogadanki pod bramš. W samym więzieniu nie widzieli nic szczególnego ani podejrzanego.
4 maja 1998 był czwartym dniem strajku głodowego na nowym rukhagu 3; więŸniarki były wycieńczone, półprzytomne, niektóre wymiotowały krwiš. Następnego dnia większoœć nie mogła chodzić o własnych siłach ani, jak im kazano, posprzštać oddziałowego dziedzińca. 6 maja odwiedził je dyrektor więzień TRA (tyb. lobsotru; chiń. laogaizhu) w towarzystwie oficerów BBP. Pytał o przyczynę strajku i tłumaczył, że skazane szkodzš nim wyłšcznie sobie. Sprawiał wrażenie autentycznie zainteresowanego i wypytywał o szczegóły. Kobiety powiedziały mu, że rozpoczęły strajk, gdyż mówiono im, że za dużo jedzš, choć dostawały nędzne racje. Dygnitarze zdołali zakończyć strajk, udajšc troskę i wlewajšc najsłabszym wodę do ust. WięŸniarki dostały lekki klei ryżowy, a najbardziej wycieńczone – kroplówki.
Indywidualne przesłuchania trwały do 3 czerwca 1998. Przesłuchiwano więŸnia po więŸniu, celę po celi, w tempie 24 godziny na celę. Przesłuchiwanych rozbierano do naga, bito wypełnionymi piaskiem plastikowymi rurkami i elektrycznymi pałkami. 6 maja pobito do nieprzytomnoœci i zamknięto w karcerze Dugtoka. Jego stan był tak ciężki, że następnego dnia wezwano lekarza i przewieziono go do szpitala.
13 maja wypisano ze szpitala i przywieziono z powrotem do Drapczi Ngałanga Dordże, choć nadal był w ciężkim stanie. Ngałanga Sungraba przesłuchano w szpitalu. Strażnicy wrócili do niego 26 maja, na oddział pooperacyjny, na który trafił z powodu rany postrzałowej brzucha. Podczas tego przesłuchania bito go pałkš elektrycznš. Następnego dnia zabrano go do Drapczi i zamknięto w izolatce, by nie mogli mu pomagać współwięŸniowie.
3 czerwca funkcjonariuszka (tutrang) przyniosła więŸniarkom chiński œpiewnik i powiedziała, że „sprawa [ich protestu] nie została jeszcze zamknięta”. Kobiety miały œpiewać dwanaœcie chińskich i tybetańskich partyjnych pieœni, w tym hymn ChRL. Kiedy odmówiły, zaproponowano im odœpiewanie tylko pieœni tybetańskich, by nie mogły zasłaniać się nieznajomoœciš języka. WięŸniarki polityczne uparcie odmawiały. Wygnano je na dziedziniec i kazano stać bez ruchu w palšcych promieniach słońca. Pod pachami i między kolanami trzymały kartki papieru, a na głowach – kubki z wodš. Za ich upuszczenie karano biciem. Kazano im stać twarzš do słońca i pojedynczo wzywano na przesłuchania, którym towarzyszyło bicie i rażenie pałkami elektrycznymi. Trwało to cztery dni. Skazane miały dziesięć minut dziennie na jedzenie i „załatwienie swoich spraw”. Te, które padały, brutalnie bito.
7 czerwca, w niedzielę, zarzšdzono pół dnia przerwy. Po obiedzie Czoejing Kunsang zauważyła strażników, wynoszšcych z oddziału ciała dwóch mniszek – Cultrim Sangmo i Drugkji Pemy. Obie były lekkie jak piórka. Kiedy zaczęła krzyczeć, zbiegły się inne więŸniarki, pytajšc, dokšd zabierajš ich towarzyszki. Rozległy się okrzyki: „Zabijajš naszych, zabijajš naszych”. „Kilka waszych odebrało sobie życie w magazynie – usłyszały od strażnika. – Zabieramy je do szpitala i będziemy reanimować”. Tego dnia na nowym rukhagu 3 zginęło pięć mniszek – Cultrim Sangmo, Drugkji Pema, Lobsang Łangmo, Khedron Jonten i Taszi Lhamo – które najprawdopodobniej udusiły się lub powiesiły. Komendantura nie zgodziła się na przeprowadzenie autopsji ani nie wydała ciał krewnym, by nikt nie zobaczył ran i obrażeń mniszek. Władze spaliły ciała. Rukhag 3 poinformowano, że wszystkie kobiety leczš się w szpitalu. WspółwięŸniarki poznawały prawdę dopiero po wyjœciu z Drapczi.
7 czerwca 1998 oba bloki rukhagu 3 odcięto od œwiata. Na ponad rok. Kobiety nie mogły opuszczać cel; nie wynosiły nawet wiader z nieczystoœciami. We wszystkich celach osadzono więŸniarki kryminalne, które miały œledzić polityczne, i zainstalowano kamery przemysłowe. Cele były przepełnione – w każdej tłoczyło się po dwanaœcie osób. Kiedy oddział został wreszcie otwarty, skazane miały kłopoty z chodzeniem i przywykłymi do mroku oczami. Prawo do odwiedzin przywracano kolejnym celom dopiero od lipca 1999. W ten sposób więŸniarki utraciły nie tylko dostęp do informacji, ale i bezcenne paczki z żywnoœciš. Głodujšcym kobietom z rukhagu 3 odebrano też – i spalono – wszystkie ksišżki, dokumenty, sentencje wyroków, skrawki papieru i ołówki.
Demonstracje, do których doszło w Drapczi w 1990 roku, pokazały władzom, że więŸniowie cieszš się ogromnym poparciem mieszkańców Lhasy. W maju 1998 zrobiono więc wszystko, by za mury więzienia nie wydostały się żadne informacje o protestach. Przez dłuższy czas strażnicy nie mogli opuszczać więziennego kompleksu, póŸniej grożono im surowymi karami za rozmawianie o tych wydarzeniach. OpóŸniono zwolnienia wielu więŸniów, których wyroki kończyły się latem 1998. Zwalnianych uprzedzano, że wrócš za kraty, jeœli odważš się opowiedzieć komuœ o demonstracjach i ich ofiarach.

Karcer

„Stary” rukhag 3: Karcer bez podniesienia wyroku

1. Ngałang Czoezom, imię œwieckie Pasang Lhamo, 30 lat, mniszka klasztoru Czubsang. Zatrzymana 21 marca 1992. Skazana na 11 lat więzienia. Nie wiadomo, jak długo przebywała w karcerze po proteœcie z 4 maja.

2. Ngałang Tenzin, imię œwieckie Lhadrol, 34 lata, klasztor Gjabra. Zatrzymana 15 lutego 1995, skazana na pięć lat więzienia. Nie wiadomo, jak długo przebywała w karcerze po proteœcie z 4 maja.

„Nowy” rukhag 3: Siedem miesięcy karceru bez podniesienia wyroku

1. Damczoe Dolma, 28 lat, klasztor Szar Bumpa. Zatrzymana 25 lutego 1995, skazana na szeœć lat więzienia za udział w demonstracji.

2. Khecun Jesze, imię œwieckie Lhagpa, 25 lat, klasztor Czubsang. Zatrzymana 8 lutego 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji.

3. Lobsang Czoedron, 26 lat, klasztor Czubsang. Zatrzymana 6 lutego 1996, skazana na trzy lata.

4. Namdrol Łangmo, imię œwieckie Jangdrol, 30 lat, klasztor Szar Bumpa. Zatrzymana 25 lutego 1995, skazana na szeœć lat więzienia za udział w demonstracji.

5. Ngałang Czoezom, imię œwieckie Oezer Dolma, 29 lat, klasztor Czimelung. Zatrzymana 10 marca 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji.

6. Ngałang Dsompa, imię œwieckie Dziangczub Dolma, 28 lat, klasztor Czimelung. Zatrzymana 10 marca 1995, skazana na cztery lata więzienia za udział w demonstracji.

7. Placzen, 28 lat, klasztor Gjabra. Zatrzymana 15 lutego 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji.

8. Rinczen Pema, imię œwieckie Migmar, 25 lat, klasztor Galo. Zatrzymana 28 lutego 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji.

9. Sangmo, 25 lat, klasztor Czubsang. Zatrzymana 2 lutego 1995, skazana na szeœć lat więzienia za udział w demonstracji.

10. Sangje Czoedron, imię œwieckie Camczoe Dolkar, 30 lat, klasztor Rangdziung. Zatrzymana 14 lutego 1995, skazana na szeœć lat więzienia za udział w demonstracji.

11. Cenji, 24 lata, klasztor Czubsang. Zatrzymana 6 lipca 1996, skazana na cztery lata więzienia.

12. Ceten Dolkar, 28 lat, klasztor Nakar. Zatrzymana w sierpniu 1995, skazana na szeœć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie.

13. Jesze Czoedron, 28 lat, klasztor Czimelung. Zatrzymana 10 marca 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji.

Podwyższone kary za udział w protestach w maju 1998 roku

1. Bhuczung, 28 lat, klasztor Taglung. Zatrzymany w listopadzie 1993, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o dwa lata; w sumie: siedem.

2. Cze Cze, 28 lat, klasztor Gjabra. Zatrzymana 15 lutego 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o dwa lata; w sumie: siedem. Trzy miesišce w karcerze.

3. Czogdrup Dolma, imię œwieckie Namdrol, 29 lat, klasztor Gjabra. Zatrzymana 15 lutego 1995, skazana na szeœć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o pięć lat; w sumie: jedenaœcie. Trzy miesišce w karcerze.

4. Dziangczub Dolma, imię œwieckie Palkji, 29 lat, klasztor Galo. Zatrzymana 28 lutego 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o szeœć lat; w sumie: jedenaœcie. Trzy miesišce w karcerze.

5. Karma Dała (vel Kadar), 33 lata, z Gondzio w prefekturze Czamdo, Kham. Zatrzymany w 1995 roku, skazany na trzynaœcie lat więzienia. Inicjator protestu 1 maja 1998. Wyrok podniesiony o dziewięć lat; w sumie: dwadzieœcia dwa lata. Nie został zastrzelony podczas demonstracji ani stracony, jak podawały wczeœniej niektóre Ÿródła.

6. Sonam Cering (vel Kongtruk), 24 lata, klasztor Gaden. Zatrzymany w maju 1996 z powodów politycznych, skazany na pięć lat więzienia. Wyrok podniesiony o rok; w sumie: szeœć lat.

7. Lhasang, 30 lat, klasztor Gonsar. Zatrzymany 22 lutego 1995, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: dziewięć lat.

8. Czoekji Łangmo, 31 lat, klasztor Phenpo Szar Bumpa. Zatrzymana 14 czerwca 1994, skazana na cztery lata więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o osiemnaœcie miesięcy; w sumie: pięć i pół roku. Dwa miesišce w karcerze aresztu Guca. Zwolniona z rukhagu 3 31 grudnia 1999. Cierpi na zaburzenia psychiczne, wywołane przejœciami w więzieniu. Już w Drapczi zachowywała się „jakby była szalona”, ale oskarżono jš o „symulowanie obłędu”, zamknięto w karcerze i regularnie bito. Obecnie opiekujš się niš krewni, których nie poznaje, bo tortury i bicie odebrały jej pamięć. Ma liczne blizny po zadanych ranach, często się wywraca, wpada na meble. Wymaga cišgłej opieki.

9. Cephel, 22 lata, klasztor Serła. Zatrzymany w 1997 roku, skazany na czternaœcie lat więzienia za działalnoœć politycznš. Wyrok podniesiony o dwa lata; w sumie: szesnaœcie.

10. Lobsang Lungtok (vel Lobsang Tenzin), 31 lat, klasztor Gaden. Zatrzymany 20 marca 1992, skazany na siedem lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o osiemnaœcie miesięcy; w sumie: osiem i pół roku.

11. Lokud, 27 lat, klasztor Drepung. Zatrzymany w 1997 roku przez „grupę roboczš”, skazany na pięć lat więzienia. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: dziewięć.

12. Ngałang Dordże, 25 lat, klasztor Gonsar. Zatrzymany w paŸdzierniku 1994, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o trzy lata; w sumie: osiem.

13. Ngałang Kalsang (imię œwieckie Norbu Phuncok), klasztor Dziang Taglung. Zatrzymany 22 lutego 1995, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o trzy lata; w sumie: osiem.

14. Ngałang Ngonkhen (imię œwieckie Kalsang Phuncok), 28 lat, klasztor Taszigang. Zatrzymany 27 marca 1994, skazany na szeœć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: dziesięć. Dwa miesišce w
karcerze.

15. Ngałang Łoebar (imię œwieckie Łangdu), 31 lat, klasztor Deczen Sa-nga Khar. Zatrzymany 2 grudnia 1994, skazany na cztery lata więzienia. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: osiem.

16. Ngałang Sangdrol (imię œwieckie Rigczog), 24 lata, klasztor Garu. Zatrzymana 17 czerwca 1992, skazana na trzy lata więzienia. W paŸdzierniku 1993 wyrok podniesiony o szeœć lat, w lipcu 1996 – o osiem, w 1998, za udział w majowym proteœcie – o cztery lata; w sumie: dwadzieœcia jeden lat.

17. Ngałang Sungrab (imię œwieckie Dała Cering), 35 lat, klasztor Drepung. Zatrzymany 27 wrzeœnia 1991, skazany na dziesięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o trzy i pół roku; w sumie: trzynaœcie i pół roku.

18. Ngałang Tensang (imię œwieckie Penpa), 32 lata, klasztor Drepung. Zatrzymany 14 wrzeœnia 1991, skazany na dziesięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o pięć lat; w sumie: piętnaœcie.

19. Tenzin Namdrak (vel Pasang), 26 lat, klasztor Phagmo. Zatrzymany 18 sierpnia 1993, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: dziewięć.

20. Phuncok Rigczog (imię œwieckie Migmar), 25 lat, klasztor Taszi Gang. Zatrzymany 31 maja 1994, skazany na szeœć lat więzienia za zorganizowanie demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: dziesięć.

21. Sonam Czoephel (vel Nagril), 29 lat, klasztor Khangmar. Zatrzymany 10 kwietnia 1995, skazany na cztery lata więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o trzy lata; w sumie: siedem.

22. Tenzin, 30 lat, klasztor Dargej Czoede. Zatrzymany w czerwcu 1995, skazany na cztery lata więzienia za rozlepienie plakatów niepodległoœciowych w klasztorze. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: osiem.

23. Lobsang Gelek (imię œwieckie Penpa), 28 lat, klasztor Khangmar. Zatrzymany 15 kwietnia 1995, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o cztery lata; w sumie: dziewięć.

24. Tenzin Dzigme (imię œwieckie Ka Pasang), 26 lat, klasztor Dziang Taglung. Zatrzymany 15 lutego 1995, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o trzy lata; w sumie: osiem.

25. Tharpa, 24 lata, klasztor Phurbu Czok Ritro. Zatrzymany 2 lipca 1994, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o dwa lata; w sumie: siedem.

26. Lobsang Dziampa (imię œwieckie Cering Phuncok), 36 lat, klasztor Gaden. Zatrzymany 20 marca 1992, skazany na osiem lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Wyrok podniesiony o osiemnaœcie miesięcy; w sumie: dziewięć i pół roku.

27. Jesze Dzinpa (imię œwieckie Pema Samdup), 28 lat, klasztor Sungrabling. Zatrzymany 28 czerwca 1993 przez „grupę roboczš”, skazany na szeœć lat więzienia. Wyrok podniesiony o pięć lat; w sumie: jedenaœcie.

Zgony

1. Lobsang Czoephel (imię œwieckie Trinlej Phuncok), 25 lat, klasztor Khangmar. Zatrzymany 15 lutego 1995, skazany na cztery lata więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Bity i torturowany, odebrał sobie życie 4 maja 1998. Władze powiadomiły rodzinę i wydały ciało dopiero po siedmiu dniach.

2. Ngałang Tenkjong (imię œwieckie Lobsang Łangczuk), 26 lat, klasztor Gaden. Zatrzymany 9 maja 1996, skazany na jedenaœcie lat więzienia za „opieranie” się „grupie roboczej” w klasztorze. Zmarł 6 maja 1998 na skutek bicia i tortur po proteœcie.

3. Khedrup, 30 lat, klasztor Gaden. Zatrzymany 10 marca 1994, skazany na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Po proteœcie przewieziony do Outridu i wtršcony do izolatki, zmarł na skutek tortur 23 maja 1998. Władze zwlekały z wydaniem ciała rodzinie. Krewnym kazano przyłożyć odciski palców pod dokumentem stwierdzajšcym, że przyczynš zgonu było samobójstwo.

4. Taszi Lhamo (imię œwieckie Joudron), 24 lata, klasztor Dzeło Thekczogling. Zatrzymana 5 stycznia 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Zmarła, najprawdopodobniej na skutek uduszenia, 7 czerwca 1998.

5. Lobsang Łangmo (imię œwieckie Camczoe Drolkar), 28 lat, klasztor Nego Dhu. Zatrzymana 2 lutego 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Zmarła, najprawdopodobniej na skutek uduszenia, 7 czerwca 1998.

6. Cultrim Sangmo (drugie imię zakonne Ngałang Kunsang; imię œwieckie Czoekji), 25 lat, klasztor Phenpo Szar Bumpa. Zatrzymana 14 czerwca 1994, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Zmarła, najprawdopodobniej na skutek uduszenia, 7 czerwca 1998. W 1999 roku Ÿródła TCPCD informowały, że w trzecim miesišcu kalendarza tybetańskiego rodzina organizuje specjalny obrzšdek ku jej pamięci.

7. Drugkji Pema (imię œwieckie Dakji Jangzom), 21 lat, klasztor Njemo Doła Czoten. Zatrzymana 14 lutego 1995, skazana na cztery lata więzienia za udział w demonstracji w Lhasie. Zmarła, najprawdopodobniej na skutek uduszenia, 7 czerwca 1998.

8. Kundron Jonten, 28 lat, klasztor Dzeło Thekczogling. Zatrzymana 9 stycznia 1995, skazana na pięć lat więzienia za udział w demonstracji. Zmarła, najprawdopodobniej na skutek uduszenia, 7 czerwca 1998.

Chronologia protestów w więzieniu Drapczi

24 lutego 1999 rzšd Chin wystosował list, będšcy odpowiedziš na apel Specjalnych Sprawozdawców ONZ. Władze chińskie pisały, że „od chwili powołania Więzienia Tybetańskiego Regionu Autonomicznego (Drapczi) nie było w nim żadnych demonstracji skazanych”.
Choć niewiele wiadomo o sytuacji w Drapczi przed falš aresztowań uczestników demonstracji niepodległoœciowych w Lhasie (1987), najwczeœniejszy opis zdarzenia, będšcego niewštpliwie protestem politycznym, pochodzi od lekarza Dalajlamy, dr. Tenzina Czoedraka, który w 1963 roku usłyszał, jak zdesperowany współwięzień krzyczy ze swojej celi: „Nie chcę marksizmu, chcę religii!”. Następnie zza krat wysunięto zrobionš ręcznie tybetańskš flagę, a powiewajšcy niš człowiek zaczšł krzyczeć: „Tybet jest niepodległy! Tybet jest niepodległy!”.
Wiemy też, że 5 paŸdziernika 1987 szeœćdziesięciojednoletni Tanak Dzigme Sangpo wykrzykiwał niepodległoœciowe hasła podczas posiłku. Ukarano go za to podniesieniem piętnastoletniego wyroku o pięć lat.
Znacznie więcej informacji o protestach w Drapczi zaczęło pojawiać się po demonstracjach w Lhasie. Dostarczajš ich – systematycznie, choć nieregularnie – byli więŸniowie polityczni, którym udaje się uciec z Tybetu.
W kwietniu 1988 aresztowano Lobsanga Tenzina, studenta Uniwersytetu Tybetańskiego w Lhasie, którego oskarżono i skazano na œmierć za współudział w zabójstwie chińskiego policjanta podczas demonstracji niepodległoœciowej. Wyroki œmierci wykonuje się z reguły po dwóch latach, ale dzięki międzynarodowym naciskom w marcu 1991 wyrok ten zamieniono na dożywocie. W Drapczi Lobsang Tenzin nieustannie protestował przeciwko chińskim rzšdom w Tybecie. W 1989 roku napisał do studentów list, w którym wyrażał poparcie dla demonstracji niepodległoœciowych. W tym samym czasie, wraz z trzema innymi więŸniami: „politycznym” Gandenem Taszi i „kryminalnymi” Dałš i Migmarem Taszi, założył podziemnš organizację „Młodzież Krainy Œniegów dla Niepodległego Tybetu”. Kiedy ktoœ na nich doniósł, wszystkim czterem skuto nogi i ręce i przewieziono ich do karcerów w pobliskim Outridu. Przez 34 dni nie opuszczali mikroskopijnych, lodowatych, pozbawionych œwiatła cel. Ganden Taszi nosił kajdany na nogach przez rok, a Lobsang przez siedemnaœcie miesięcy. Trzyletni wyrok tego pierwszego podwyższono o dziewięć lat. Lobsang Tenzin czekał na wykonanie wyroku œmierci, ukarano go więc tylko kajdanami i karcerem. Dałę i Migmara Taszi skazano na œmierć. Wyroki wykonano 27 maja 1989.
W 1989 roku więŸniowie Drapczi wielokrotnie przekazywali za mury listy skazanych i inne informacje. Wiele dotarło do międzynarodowych organizacji praw człowieka.
Do pierwszego znanego grupowego protestu doszło w Drapczi w 1990 roku. Jego inicjatorem był Lobsang Tenzin. 4 listopada 1989 aresztowano siedemnastoletniego Lhakpę Ceringa, którego brutalnie bito i torturowano najpierw w areszcie œledczym Guca, a potem w więzieniu Drapczi. Choć nie mógł się wyprostować, ledwie chodził i cišgle skarżył na bóle brzucha, uparcie odmawiano mu opieki medycznej. W końcu więzienni lekarze oskarżyli go symulowanie. Tybetańskie lekarstwa od współwięŸniów nie przyniosły poprawy. 13 grudnia 1990 Lhakpa Cering był już w stanie krytycznym. WięŸniowie zaczęli krzyczeć i strażnicy przenieœli wreszcie chłopca na izbę chorych, a następnego dnia zawieŸli do szpitala. Wieczorem, po otrzymaniu kilku zastrzyków, Lhakpa wrócił jednak do Drapczi z diagnozš „brak poważniejszych obrażeń”. W nocy przyszedł kryzys; Lhakpa zmarł w drodze do szpitala 15 grudnia 1990.
Następnego ranka więŸniowie kryminalni powiedzieli o tym Lobsangowi Tenzinowi, który podarł swoje przeœcieradło i zrobił z niego dwa transparenty: „Opłakujemy Lhakpę Ceringa” i „Żšdamy poprawienia warunków więŸniów politycznych”. Lobsang Tenzin i Pema oraz, niosšcy drugi transparent, Kalsang Cering i Gaden Gjathar, weszli na dziedziniec, gdzie dołšczyli do nich pozostali skazani z rukhagu 5 – w sumie sto pięćdziesišt osób w czterech kolumnach. W proteœcie nie wzišł udziału tylko jeden więzień polityczny, którego wyrok kończył się za kilka tygodni. Pozostali przekonali go, że ważniejsze od udziału w proteœcie, wišżšcego się z ryzykiem podwyższenia kary, jest wyjœcie na wolnoœć i przekazanie œwiatu informacji z Drapczi. WięŸniowie ruszyli do oddalonego o jakieœ sto metrów – „ale ich pokonanie wymagało takiej odwagi, że zdawały się nam kilometrami” – głównego budynku administracyjnego.
Wszystko działo się w czasie regulaminowej przerwy, przed budynkiem stał więc tylko jeden strażnik. WięŸniowie zapytali go, czy informacje o œmierci Lhakpy Ceringa sš prawdziwe. Chińczyk przytaknšł, wbiegł do budynku i po chwili wrócił z resztš strażników, którzy otoczyli więŸniów, wymachujšc pałkami. Na murze pojawili się żołnierze z karabinem maszynowym.
Po chwili do więŸniów wyszła grupa urzędników z komendantem, dyrektorem i chińskim lekarzem z izby chorych. Kiedy komendant przestał krzyczeć, Lobsang Tenzin opowiedział historię maltretowania Lhakpy Ceringa i zażšdał przeprowadzenia œledztwa w sprawie jego œmierci oraz ukarania winnych – strażników i lekarzy. Ktoœ dodał, że w sekcji zwłok powinien uczestniczyć przedstawiciel więŸniów, a komendant wykazał się sprytem, proszšc, by wszyscy skazani przedstawili swoje pretensje. WięŸniowie uspokoili się, mogšc pierwszy raz w życiu swobodnie powiedzieć, co leży im na sercu. Komendant obiecał przeprowadzić dochodzenie nie tylko w sprawie œmierci Lhakpy Ceringa, ale i innych przypadków stosowania tortur, i ukarać winnych. Demonstranci wrócili na oddział.
Ponieważ tego dnia więŸniowie kryminalni przyjmowali odwiedziny, informacja o proteœcie natychmiast dotarła do mieszkańców Lhasy i odbiła się szerokim echem. Ten incydent był zapewne przyczynš wprowadzenia niezwykle szczelnej blokady informacyjnej w 1998 roku.
Kilka dni póŸniej „przetasowano” cele rukhagu 5 i zaczęto indywidualnie przesłuchiwać więŸniów. Władze, ma się rozumieć, nie przywišzywały żadnej wagi do swoich obietnic. Miesišc póŸniej ogłoszono, iż Lhakpa Cering zmarł na skutek zapalenia wyrostka robaczkowego i że nikt nie ponosi winy za jego œmierć. Z nieoficjalnych wypowiedzi lekarzy i urzędników, którzy mieli dostęp do raportu z sekcji, wynika jednak, że Lhakpa zmarł z powodu infekcji i nie leczonych obrażeń wewnętrznych, spowodowanych biciem. Bhagdro, były więzień polityczny, utrzymuje, że Lhakpa Cering miał czarne wargi, paznokcie i dzišsła, krwawe sińce i inne symptomy uszkodzenia jelit.
Władze poczštkowo ogłosiły, że wszyscy uczestnicy demonstracji zostanš ukarani podniesieniem wyroków o pięć, szeœć lat, ale szybko się z tego wycofały, obawiajšc się otwartego buntu zdesperowanych więŸniów.
31 marca 1991 Lobsang Tenzin zainicjował kolejny protest. Konsultujšc się z innymi więŸniami, napisał petycję (listę torturowanych więŸniów oraz opis przypadków znęcania się nad mniszkami w areszcie Guca), którš zamierzał przekazać Jamesowi Lilleyowi, ambasadorowi USA w Chinach. List kończył się apelem do prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Lobsang, któremu datę wizyty ambasadora w Drapczi zdradził więzień kryminalny, wystarał się o pozwolenie na odprowadzenie do izby chorych dwóch Chińczyków z rukhagu. W ostatniej chwili dołšczył do nich Tenpa Łangdrak (imię œwieckie Sonam), mnich z klasztoru Gaden. Kiedy weszli na dziedziniec, na którym byli już delegaci, wychodzšcy z budynku administracyjnego, wepchnięto ich do kuchni, skšd obserwowali zaaranżowanš na proœbę Amerykanów rozmowę Lilleya z Julu Dała Ceringiem. Tenpa Łangdrak błagał Lobsanga o zmianę planu, by to on mógł przekazać petycję delegatom. Zdołał nawet dobiec do zdumionego ambasadora i podać list, ale w ostatniej chwili wyrwała mu go chińska tłumaczka.
Lobsang Tenzin i Tenpa Łangdrak zostali ukarani za swojš zuchwałoœć biciem i trzema tygodniami karceru. Niemniej to właœnie Lilley wyjednał zmianę wyroku Lobsanga na dożywocie. Wizyta zbiegła się z dniem odwiedzin, ale więŸniowie odmówili wyjœcia do krewnych, dopóki Lobsang i Tenpa nie zostanš wypuszczeni z izolatek. Strażnicy zmusili jednak Penpę, malarza thanek z Cemonlingu, Lobsanga Paldena (imię œwieckie Gjalthar) z klasztoru Gaden i Tenpę Phulczunga, sędziwego księgowego z Lhasy, do przyjęcia goœci. Podczas odwiedzin wszyscy trzej – w obecnoœci krewnych – zaczęli domagać się wypuszczenia Lobsanga Tenzina i Tenpy Łangdraka. Strażnicy pobili ich i powlekli do karcerów.
WięŸniowie przekupili strażników, załatwiajšc Lobsangowi i Tenpie dodatkowe porcje jedzenia. Wydelegowani przez rukhag Julu Dała Cering i Ngałang Phulczung poszli do komendantury prosić o wypuszczenie kolegów z karcerów. Władze zignorowały tę proœbę i 27 kwietnia 1991 przeniosły całš pištkę ukaranych do więzienia Poło Tramo w Kongpo, we wschodnim Tybecie. Grupa około dwudziestu skazanych, do których dołšczyli natychmiast wszyscy więŸniowie polityczni, zaczęła protest, domagajšc się informacji o miejscu pobytu „naszych ludzi”. Po krótkiej pyskówce ze strażnikami wezwano oddział LPZ, który otoczył więŸniów. Zaraz potem pojawili się dwaj partyjni dygnitarze i dwaj oficerowie policji, wymachujšcy pistoletami i wykrzykujšcy coœ po chińsku. Jeden z oficerów uderzył kolbš w głowę młodego mnicha Ngałanga Rigzina, dajšc sygnał do „niewyobrażalnego pandemonium bicia”.
Pobici zostali wszyscy więŸniowie rukhagu 5. Wielu odniosło ciężkie obrażenia – cięcia bagnetami i głębokie rany głowy. Skazani mieli połamane szczęki, żebra i ręce. Bito ich, do nieprzytomnoœci, kolbami, pałkami elektrycznymi, a nawet – jak Ngałanga Kungę – ciężkimi kajdanami, których łańcuchy pękały od zadawanych ciosów. Władze nie przejęły się jatkš, skuwajšc nogi i ręce większoœci więŸniów i zamykajšc ich na miesišc w karcerach. Podobnie jak siedem lat póŸniej, zabrakło izolatek – częœć skutych więŸniów zostawiono więc na dziedzińcu, by cierpieli tam od chłodu i goršca.
WięŸniowie kryminalni znów okazali solidarnoœć politycznym, przekazujšc wiadomoœci i przemycajšc lekarstwa na rukhag 5. Miesišc póŸniej Lobsang Tenzin zdołał przekazać do Drapczi gryps, w którym pisał, że dotarł bezpiecznie do Kongpo i prosił współtowarzyszy, by się o nie niepokoili.
Nie wszystkie protesty w Drapczi tłumiono z takš brutalnoœciš, jak ten. WięŸniowie potrafili pokazywać, co myœlš o chińskiej obecnoœci w Tybecie, w sposób bardziej subtelny i zakamuflowany. Chińscy urzędnicy wprowadzili, na przykład, „system nagród”, który miał skłonić więŸniów do rywalizacji, rozbijajšc tym samym ich solidarnoœć i zwiększajšc wydajnoœć. WięŸniowie polityczni po prostu odmówili udziału i wyrzucili, nie czytajšc, broszurki instruktażowe.
Latem 1991 roku skazani dostali zgodę na oglšdanie telewizyjnych transmisji z turnieju piłkarskiego. WięŸniowie polityczni wiwatowali przy każdej bramce, strzelonej reprezentacji Chin. Jak zwykle, natychmiast dołšczyli do nich kryminalni. Hałas przeraził strażników, którzy, obawiajšc się kolejnego protestu, otoczyli więŸniów i zaczęli wymachiwać pałkami. Wszystkim skazanym udzielono nagany, ale gdy okazało się, że tym razem znacznie surowiej potraktowano więŸniów kryminalnych, polityczni zrezygnowali z oglšdania telewizji.
6 grudnia 1991 Tanak Dzigme Sangpo podjšł kolejny indywidualny protest, krzyczšc do szwajcarskich delegatów „Free Tibet!” – tych słów nauczył się specjalnie z tej okazji – ze swojej celi na rukhagu 1. Władze starały się zatuszować incydent, tłumaczšc delegatom, że ten więzień jest „nienormalny”. Tanak Dzigme Sangpo został pobity i zamknięty w izolatce. Inni więŸniowie, zdajšc sobie sprawę, że zostanie ukarany podwyższeniem wyroku, zdołali przekazać delegatom list, w którym wyjaœniali, że Tanak Dzigme Sangpo nie jest „szalony”, ale „polityczny”, i prosili o monitorowanie jego procesu. Wyrok Tanaka Dzigme podniesiono po raz kolejny, tym razem o osiem lat – w sumie do dwudziestu oœmiu.
Wkrótce potem dały o sobie znać więŸniarki polityczne z rukhagu 3, organizujšc zbiorowy protest w czasie Losaru (Nowego Roku kalendarza tybetańskiego) w marcu 1992. 5 marca na ich rukhagu pojawiła się funkcjonariuszka z nowymi drelichami, podczas gdy w poprzednich latach więŸniowie mogli œwiętować Losar w tybetańskich strojach, jedzšc tradycyjne potrawy, które przynosili im krewni. WięŸniarki uznały to za prowokację i odmówiły nałożenia nowych uniformów. Po ostrej wymianie zdań na oddział wezwano funkcjonariuszy LPZ, którzy metodycznie skopali i pobili wszystkie kobiety pałkami elektrycznymi i wojskowymi pasami. Władze uznały za prowodyrki byłš nauczycielkę Dała Dolmę i mniszkę Czungdak. Obie zostały skute i przewiezione do izolatek w Outridu, gdzie bito i jej torturowano przez osiem kolejnych dni.
Reszta więŸniarek rozpoczęła trzydniowy protest. Trzeciego dnia kazano im wrócić do pracy, ale odmówiły, oœwiadczajšc, że będš czekać na koleżanki. Do ich cel znów wezwano strażników, ale tym razem więŸniowie z rukhagu 2 zauważyli, że kobiety sš bite, i zaczęli skandować: „Mordercy! Mordercy!”. Połowa strażników wycofała się z „trójki”, by przywrócić porzšdek na „dwójce”. Być może w ten sposób ocalono życie kilku mniszkom.
20 kwietnia 1993 przyłapano młodego mnicha Jeszego Ngałanga na próbie przekazania listy więŸniów politycznych z Drapczi odwiedzajšcym go krewnym. Za tę „zbrodnię” wtršcono go na miesišc do karceru i podwyższono mu pięcioletni wyrok o dziewięć lat.
W czerwcu 1993 czternaœcie więŸniarek politycznych z rukhagu 3 podjęło bezprecedensowy i najgłoœniejszy chyba protest w Drapczi. Każda z nich nagrała na przemycony magnetofon pieœń niepodległoœciowš. Taœmę udało się nie tylko wynieœć z więzienia, ale i przekazać za granicę. Władze ukarały je za to podniesieniem wyroków od pięciu do dziewięciu lat:

1. Dzigme Jangczen: wyrok podniesiony o cztery lata – z siedmiu do jedenastu.
2. Gjalcen Czoezom: wyrok podniesiony o pięć lat – z czterech do dziewięciu.
3. Gjalcen Drolkar: wyrok podniesiony o osiem lat – z czterech do dwunastu.
4. Lhundrup Sangmo: wyrok podniesiony o pięć lat – z czterech do dziewięciu.
5. Namdrol Lhamo: wyrok podniesiony o szeœć lat – z szeœciu do dwunastu.
6. Ngałang Czoekji: wyrok podniesiony o osiem lat – z pięciu do trzynastu.
7. Ngałang Czoezom: wyrok podniesiony o szeœć lat – z pięciu do jedenastu.
8. Ngałang Loczoe: wyrok podniesiony o pięć lat – z pięciu do dziesięciu.
9. Ngałang Sangdrol: wyrok podniesiony o szeœć lat – z trzech do dziewięciu.
10. Ngałang Camdrol: wyrok podniesiony o pięć lat – z pięciu do dziesięciu.
11. Palden Czoedron: wyrok podniesiony o pięć lat – z trzech do oœmiu.
12. Phuncok Njidrol: wyrok podniesiony o osiem lat – z dziewięciu do siedemnastu.
13. Rigzin Czoenji: wyrok podniesiony o pięć lat – z siedmiu do dwunastu.
14. Tenzin Thubten: wyrok podniesiony o dziewięć lat – z pięciu do czternastu.

Kolejnš nieudanš próbę przekazania za kraty listy więŸniów politycznych i opisu sytuacji w Drapczi podjšł w sierpniu 1995 Ngałang Pekar, który na cztery miesišce zniknšł w karcerze więzienia Outridu i wrócił do Drapczi z pierwotnym wyrokiem podniesionym o szeœć lat – w sumie, do czternastu.
W 1995 roku Losar stał się widowniš kolejnego protestu politycznego – tym razem indywidualnego, więŸnia kryminalnego Lodroe Gjaco z rukhagu 1. 4 marca 1995 Lodroe uzyskał zgodę na pobranie lekarstw z innego oddziału. Okršżywszy więzienie, mijajšc rukhagi 5, 6, 4 i 2, wszedł na dziedziniec „jedynki”, gdzie zaczšł wznosić niepodległoœciowe okrzyki, rozrzucać ulotki i rozwieszać plakaty. Po chwili został obezwładniony i pobity przez strażników. Po miesišcu przesłuchań komendantura wystšpiła o zgodę na wykonanie egzekucji. WięŸniowie zdšżyli jednak przekazać za mury informację, która dotarła do „Głosu Ameryki” i sprawiła, że odpowiednia agenda ONZ wystosowała apel do władz ChRL. Ostatecznie Lodroe Gjaco został ukarany podniesieniem wyroku o szeœć lat, ale Ÿródła TCPCD podajš, że bicie i tortury odebrały mu zdrowie fizyczne i psychiczne.
Następny protest zorganizowały więŸniarki polityczne w styczniu 1996 roku. Osiemnaœcie miesięcy po wprowadzeniu w Drapczi obowišzkowych musztr i wyczerpujšcych ćwiczeń fizycznych władze ogłosiły „zawody” z pobliskim Więzieniem Lhaskim, nazywanym wczeœniej Outridu. Jedna z „dyscyplin” polegała na skandowaniu chińskiego hasła w rytm wykonywanego ćwiczenia. Kiedy kobiety z rukhagu 3 poznały znaczenie sloganu – w którym przyznawały się do winy i przysięgały „reformować się przez pracę”, by wrócić do społeczeństwa jako „nowi ludzie” – stanowczo odmówiły. Uparcie powtarzały, że nie popełniły żadnego przestępstwa i nie majš co „reformować”. Nadzorujšcy je żołnierze LPZ wpadli w furię i oskarżyli więŸniarki o cišgłe udawanie, że nie rozumiejš po chińsku. WięŸniarki nie ugięły się, choć ukarano je dodatkowymi ćwiczeniami, zmuszano do stania bez ruchu na betonowym placu z cegłami na stopach, przesłuchiwano i bito.
WięŸniarki polityczne z Drapczi nieraz podejmowały strajki głodowe. W kwietniu 1996 skazane ze starego rukhagu 3 zaprotestowały przeciwko wlokšcym się w nieskończonoœć sesjom reedukacji i zostały za to ukarane codziennymi inspekcjami czystoœci w celach, które okazały się pretekstem do brutalnego bicia za najbłahsze „przewinienie”. 24 kwietnia komendantura wezwała „starsze” więŸniarki – w tym Ngałang Sangdrol i Phuncok Pemę – i zbeształa je za niepilnowanie czystoœci na oddziale. Kiedy jeden z funkcjonariuszy zaczšł bić Ngałang Sangdrol, inne kobiety podniosły krzyk, a Phuncok Pema i Norzin Łangmo próbowały zasłaniać jš własnymi ciałami. Całš trójkę brutalnie pobito i zamknięto w karcerach. Norzin spędziła w izolatce 45 dni, a Ngałang Sangdrol i Phuncok Pema – od trzech do szeœciu miesięcy. Ngałang Sangdrol ukarano też kolejnym podniesieniem wyroku. Tym razem o osiem lat, w sumie – do siedemnastu.
Na oddziale nadal trwały inspekcje i bicie. Pod koniec kwietnia więŸniarki ogłosiły protestacyjny strajk głodowy. Na starym rukhagu 3 przebywało wtedy około 87 kobiet – wszystkie słabe i dodatkowo wyczerpane ostatnimi wydarzeniami. Po pięciu dniach głodówki były tak wycieńczone, że władze zaczęły się bać odpowiedzialnoœci za ich zgony i oskarżyły mniszki o „próbę zaszkodzenia Chinom” i „podkopywanie reputacji państwa”. Funkcjonariusze najpierw bezskutecznie straszyli je torturami, a w końcu zagrozili, że zacznš karmić je siłš. Protest przerwano. Niektóre Ÿródła podajš, że mogły się do tego przyczynić odwiedziny dygnitarzy spoza więzienia, którzy obiecali położyć kres brutalnoœci strażników.
Losar w 1997 roku stał się widowniš kolejnego strajku głodowego, tym razem na nowym rukhagu 3. 10 lutego władze wybrały trzy „zreformowane” więŸniarki do odœpiewania chińskiej pieœni ku czci Mao Zedonga. Ich występ przerwały dwie mniszki, Dzamdrol z klasztoru Gjadra i Nima z Phodo, które nagle wstały i zaczęły œpiewać tybetańskš pieœń niepodległoœciowš. Natychmiast dołšczyły do nich inne więŸniarki, ale po chwili strażnicy obezwładnili obie „prowodyrki”, które zostały przesłuchane, pobite i zamknięte w karcerach. Kiedy pozostałe kobiety zaczęły domagać się wypuszczenia koleżanek, wezwano funkcjonariuszy LPZ, którzy przywrócili porzšdek biciem. Przy okazji ponownie skatowano obie mniszki w izolatkach.
Następnego ranka 80 więŸniarek nowego rukhagu 3 – wszystkie z wyjštkiem trójki „œpiewaczek” – podjęły strajk głodowy, domagajšc się wypuszczenia mniszek z karcerów i niekarania ich podniesieniem wyroków. Na oddział przyszedł wyższy oficer straży więziennej i oœwiadczył, że obie ukarane dostanš swoje racje, gdy tylko reszta zacznie jeœć, i że nie będzie im brakować żywnoœci, choć pozostanš w izolatkach. Obiecał również zabiegać o ich zwolnienie. Kobiety nie uwierzyły i kontynuowały protest. Dały się przekonać dopiero po pięciu dniach. Komendantura ogłosiła następnie, że obie mniszki nie zostanš ukarane podwyższeniem wyroków, ale nie opuszczš karcerów aż do zakończenia pierwotnych wyroków. Dla Nimy oznaczało to dwa lata, a dla Dzamdrol – pięć lat kompletnej izolacji. Obie spędziły w karcerach niemal dwa lata; wróciły na rukhag w grudniu 1998 wraz z kobietami, które zamknięto w izolatkach po proteœcie w maju 1998.
Do następnego protestu doszło w lipcu 1997. Mniszka Jesze Czoedron zaczęła wznosić niepodległoœciowe hasła w czasie ceremonii przekazywania Chinom Hongkongu. Kiedy zamknięto jš w karcerze, pięć mniszek, z którymi trafiła za kraty za udział w demonstracji w Lhasie w 1993 roku, podjęło protestacyjny strajk głodowy. Władze zmusiły je do przerwania głodówki po pięciu dniach.
W paŸdzierniku 1997, podczas wizyty w Drapczi Grupy Roboczej ONZ ds. Arbitralnych Uwięzień, więzień kryminalny Sonam Cełang zaczšł nagle wznosić niepodległoœciowe okrzyki. Delegaci odbyli z nim krótkš rozmowę i poprosili chińskich funkcjonariuszy o niekaranie więŸnia. Choć obiecano im to, Sonam Cełang trafił do karceru. Wkrótce potem jego dwaj towarzysze zaczęli namawiać skazanych do podjęcia akcji protestacyjnej i również trafili do izolatek po obowišzkowym biciu. Całej trójce podwyższono wyroki: Sonamowi Cełangowi o pięć, Trinkarowi – o dziesięć, a Łangdu – o trzy lata.
Z nie potwierdzonych informacji wynika, że władze podwyższyły wyroki trójki więŸniów – dwóch mniszek i mnicha – którzy wznosili niepodległoœciowe okrzyki podczas Losaru w 1998 roku.
3 kwietnia 1998, podczas wiecu na placu apelowym, niepodległoœciowe okrzyki wznosił mnich Ngałang Sungrab.
Do ostatniego znanego aktu protestu doszło w Drapczi wkrótce po demonstracjach z maja 1998 roku, gdy Gjalcen Czoephel zakwestionował oficjalnš wersję o samobójstwach pięciu mniszek, za co został brutalnie pobity.

Apel więŸniów politycznych z Drapczi

Œwiat uznał prawa człowieka, przyjmujšc ich Powszechnš Deklarację. Wiele państw przyjmuje ustawy chronišce i promujšce podstawowe prawa człowieka, podczas gdy inne je depczš.
Komisja Praw Człowieka ONZ, Amnesty International, Czerwony Krzyż, państwa, organizacje pozarzšdowe i wreszcie ludzie dobrej woli protestujš na forum ONZ, gdy jeden kraj najeżdża drugi. Organizacja Narodów Zjednoczonych nie była jednak w stanie położyć kresu systematycznemu gwałceniu praw człowieka.
Pragniemy zwrócić uwagę na fakt, że Chiny udajš na arenie międzynarodowej, iż chroniš prawa ludzkie w Chinach i Tybecie. Podpisawszy międzynarodowe traktaty, nadal depczš jednak podstawowe prawa i wolnoœci Tybetańczyków. W 1949 roku zaatakowały nasze wschodnie granice i przypieczętowały – siłš – okupację Tybetu w 1959 roku.
Chińscy okupanci niszczš nasz kraj i naród. Jego Œwištobliwoœć Dalajlama – który jest dla Tybetańczyków schronieniem w tym i w następnych żywotach – musiał opuœcić swój kraj i naród. Nikt nie zliczy wymordowanych i okaleczonych, nikt nie zliczy tybetańskich rodzin, rozdartych przez Chińczyków. Fakty te sš doskonale znane całemu œwiatu.
W czasach rewolucji kulturalnej Chińczycy uwięzili tysišce uczonych mniszek i mnichów, niszczyli nasze klasztory, palili religijne księgi, sterylizowali tybetańskie kobiety i dopuszczali się niezliczonych zbrodni, usiłujšc zniszczyć religię i kulturę narodu tybetańskiego.
W ramach chińskiej polityki „liberalizacji” mnisi mogli wrócić do klasztorów, nie pozwolono im jednak na studiowanie religijnych ksišg. Władze chińskie twierdzš, że w Tybecie jest wolnoœć religii, ale mnożš przeszkody w przyjmowaniu do klasztorów nowicjuszy i nowicjuszek. Jeœli już komuœ uda się wstšpić do klasztoru, musi odbudowywać to, co zrównała z ziemiš rewolucja kulturalna. Chińczycy odbierajš też œwištyniom wszystkie datki wiernych.
Indoktrynujšc młode pokolenie Tybetańczyków, Chińczycy robiš wszystko, by nie mogli oni poznać swego języka i unikalnej kultury buddyjskiej, którš nazywajš „œlepš wiarš” albo „zacofaniem”, i usiłujš nam wpajać swojš wiarę w komunizm.
Naturalne bogactwa wszystkich regionów Tybetu sš grabione i wywożone do Chin. Chińczycy bezwstydnie, na wiele sposobów usiłujš też demoralizować nasz naród.
W duchu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Jego Œwištobliwoœć Dalajlama, w imieniu szeœciu milionów Tybetańczyków, przedstawił ONZ i wielu państwom, w tym Stanom Zjednoczonym, rozpaczliwš sytuację Tybetu, proszšc o interwencję. W 1987 roku Jego Œwištobliwoœć przedstawił pięciopunktowy plan pokojowy z nadziejš na podjęcie pokojowych rozmów z Chinami. Chiński rzšd odrzucił tę propozycję i potępił Jego Œwištobliwoœć. Nie możemy tego znieœć i nie możemy dłużej milczeć.
Od 1959 roku Tybetańczycy domagajš się wolnoœci i protestujš przeciwko chińskiej, brutalnej, kolonialnej okupacji Tybetu. Kosztowało to już życie miliona dwustu tysięcy naszych rodaków. Inni nadal trafiajš za kraty. Niemniej prawda trwać będzie wiecznie.
Od 27 wrzeœnia 1987 Tybetańczycy znów pokojowo demonstrujš przeciwko Chinom. Setki osób, którym przewodzili mnisi i mniszki, powstało przeciwko chińskim rzšdom w Tybecie. Podczas tłumienia owych demonstracji wojsko chińskie otwierało ogień, zabijajšc i okaleczajšc wielu ludzi. Tysišce bezbronnych demonstrantów trafiły do więzień, a władze chińskie wymuszały na nich zeznania torturami.
W Tybecie tortury sš jedynš metodš prowadzenia œledztwa. W więzieniach zmusza się ludzi do uznania swojej winy najokrutniejszymi i najbardziej poniżajšcymi sposobami. Pozbawia się ich strawy, wody i powietrza, zamyka w lodowatych celach, szczuje psami i katuje pałkami elektrycznymi.
Niektórych uznaje się za kryminalistów i zsyła w trybie administracyjnym, bez niezależnej kontroli sšdowej, do licznych obozów. Procedury chińskiego państwa sš władzš najwyższš, Tybetańczykom nie przysługuje więc żadne prawo do złożenia odwołania.
Osoby oskarżane o przestępstwa polityczne więzione sš incommunicado. Potem pilnujš nas specjalni chińscy strażnicy, co i rusz odbierajšc prawo do przyjmowania odwiedzin. Mamy prawo do zobaczenia jednego krewnego w miesišcu, podczas gdy inni więŸniowie mogš się widywać ze wszystkimi. WięŸniom politycznymi – w przeciwieństwie do reszty – często też zabrania się przyjmowania jedzenia, które przynoszš im najbliżsi.
WięŸniowie polityczni nie majš prycz. Muszš słać sobie legowiska z ubrań. WięŸniowie polityczni musza jeœć zgniłe, popsute produkty i nie majš prawa do opieki lekarskiej.
WięŸniów zmusza się, z powodów politycznych, do wyrzekania się Jego Œwištobliwoœci Dalajlamy i wolnoœci Tybetu oraz do deklarowania lojalnoœci wobec partii komunistycznej. WięŸniowie muszš uznać chińskie prawa, wyprzeć tego, co robili w przeszłoœci, i zobowišzać do przestrzegania chińskiego prawa.
Ci, którzy tego nie robiš, sš poddawani nieludzkim, okrutnym torturom. Bije się ich stalowymi prętami, kijami i łańcuchami, zakuwa w kajdany i głodzi. Tak właœnie zginšł Sangje Tenphel.
Chińczycy nie czujš się odpowiedzialni za chorych więŸniów. Nawet jeœli trafiajš do lekarza, czekajš tam na nich tylko przeterminowane leki i przestarzała aparatura. Tak zginęli Lhakpa Cering i Kalsang Thutop.
WięŸniom politycznym pobiera się siłš krew i zmusza ich do wyczerpujšcych ćwiczeń. WięŸniowie muszš potakiwać po każdym słowie strażnika. Nawet jeœli łżš, musimy wychwalać komunistyczne wartoœci i ideały. Pozostajemy jednak solidarni i nie słuchamy tego bełkotu. Dlatego też bijš nas, odbierajš żywnoœć, wodę i sen.
Trudno to wszystko szczegółowo opisać. Kiedy protestujemy przeciwko maltretowaniu, władze nie tylko nas ignorujš, ale karzš podnoszeniem wyroków. Jesteœmy œledzeni i brutalnie przeœladowani. Strażnicy dostajš za to awanse i nagrody od władz.
„Dziennik Tybetański” podał niedawno, że Biuro Bezpieczeństwa Publicznego i Biuro Sprawiedliwoœci Tybetańskiego Regionu Autonomicznego postanowiły przyznawać specjalne nagrody strażnikom, którzy ciężko pracujš, wpajajšc dyscyplinę więŸniom politycznym.
W Drapczi przetrzymuje się obecnie 253 więŸniów politycznych, którzy majš od 15 do 70 lat i odbywajš wyroki od roku do 19 lat więzienia. Sytuacja w Tybecie jest straszna, z dnia na dzień wprowadzajš nowe restrykcje. Codziennie popełnia się na nas zbrodnie, które opisaliœmy. Stšd nasz apel do wszystkich ludzi, którzy kochajš i popierajš prawdę, pokój, demokrację i prawa człowieka.

Podpisano:
Wszyscy więŸniowie polityczni Drapczi
10 marca 1997