Wprowadzenie

Rokrocznie dwa, trzy tysišce Tybetańczyków uciekajš ze swojej ojczyzny. Z reguły wędrujš przez Nepal do Indii, choć niektórzy trafiajš póŸniej do innych państw. Sš wœród nich dzieci, które chcš się uczyć, i pielgrzymi, pragnšcy zobaczyć Dalajlamę i wrócić potem do Tybetu. Wielu wracać jednak nie zamierza – w tym byli więŸniowie polityczni: mnisi, mniszki i œwieccy, dla których życie za murami więzienia okazało się tak trudne, iż musieli, najczęœciej niechętnie, zdecydować się na ucieczkę za granicę.
W raporcie tym omówimy sytuację byłych więŸniów politycznych. Choć dotyczy on przede wszystkim ostatnich lat, opiera się na relacjach, napływajšcych do TIN od 1987 roku, kiedy to po fali protestów niepodległoœciowych władze chińskie zaczęły odchodzić od bardziej liberalnej polityki, zainicjowanej przez Hu Yaobanga, pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Chin, który złożył wizytę w Tybecie w 1980 roku.
Wszystkie te przygnębiajšce œwiadectwa sš do siebie bardzo podobne. Mnisi i mniszki, stanowišcy lwiš częœć więŸniów politycznych, sš z reguły informowani, że po zwolnieniu nie będš mogli wrócić do macierzystych klasztorów ani wstšpić do innej instytucji monastycznej. Œwieccy, którzy przed wyrokiem mieli pracę, najczęœciej nie mogš jej podjšć, a znalezienie innego zajęcia okazuje się niemal niemożliwe. Władze traktujš ich podejrzliwie, œledzš, wzywajš na przesłuchania, zatrzymujš na krótkie okresy.
Choć wydaje się, że po roku 1987 nie skazano na œmierć żadnego tybetańskiego więŸnia politycznego, w okresie tym na skutek brutalnoœci strażników i funkcjonariuszy zginęło co najmniej 39 skazanych. Potęguje to lęk, jaki budzš w Tybetańczykach służby bezpieczeństwa i system penitencjarny. Byli więŸniowie często chorujš z powodu obrażeń, jakie zadano im za kratami; wielu opisuje symptomy traumy, wywołanej uwięzieniem, strachem, niepewnoœciš i frustracjš, zwišzanš z sytuacjš, w jakiej znaleŸli się po zwolnieniu.
Problemy te nie dotyczš wyłšcznie samych więŸniów, ale także ich krewnych, przyjaciół i znajomych. Ludzie ci, automatycznie, stajš się podejrzani przez skojarzenie. Władze chcš, by rodziny ręczyły za „dobre zachowanie” zwalnianych, którzy często stanowiš dla nich poważne obcišżenie, gdyż nie mogš zarobić na swoje utrzymanie lub wymagajš długotrwałego, kosztownego leczenia.
Za symboliczny, kilkuminutowy, a bywa, że jeszcze krótszy pokojowy protest, polegajšcy na wzniesieniu niepodległoœciowego okrzyku lub rozrzuceniu garœci politycznych ulotek, płaci się niezwykle wysokš cenę. Władze chińskie reagujš obsesyjnie na „separatystyczne” nastroje Tybetańczyków i przedstawicieli innych „mniejszoœci narodowych”. Partia, rzšd i armia bojš się rozpadu państwa i utraty kontroli. Z materiałów propagandowych, które publikuje się w pięćdziesišt lat po podpisaniu Siedemnastopunktowej Ugody, wynika jasno, że Pekin wcišż widzi w „separatyzmie” poważne, permanentne zagrożenie.
Traumę, zwišzanš z maltretowaniem za kratami, pogłębia sytuacja, w jakiej znajdujš się byli więŸniowie polityczni po zwolnieniu. Żyjš w œwiecie, którym rzšdzš służby bezpieczeństwa, wyposażone przez państwo w niezwykłe uprawnienia, majšce zapewnić porzšdek publiczny i odbierajšce wszelkš podmiotowoœć jednostkom. Paraliżujšca œwiadomoœć braku jakichkolwiek gwarancji bezpieczeństwa osobistego, zagrożenia dla najbliższych i setki zamkniętych przed nimi drzwi sprawiajš, że byli więŸniowie nie potrafiš lub po prostu nie mogš znaleŸć sobie miejsca w społeczeństwie.

Terminologia

Terminem „były więzień polityczny” okreœlamy tu osoby oskarżone, osšdzone, skazane przez chińskie sšdy i zwolnione po odbyciu kary za przestępstwo polityczne oraz zatrzymanych – często na długi czas – za działalnoœć politycznš, ale nigdy nie postawionych przed sšdem.
Utworzony w 1965 roku Tybetański Region Autonomiczny (chiń. Xizang Zizhiqu) obejmuje regiony Tybetu, leżšce na zachód od Jangcy i podlegajšce jurysdykcji rzšdu Dalajlamy (Tybet œrodkowy). Po 1949 roku inne zamieszkiwane przez Tybetańczyków ziemie włšczono do sšsiednich prowincji chińskich – Qinghai, Gansu, Sichuan i Yunnan. Prefekturom, w których Tybetańczycy stanowili „ludnoœć zwartš”, władze chińskie nadały status autonomii.
W raporcie tym nazwa „Tybet” ma charakter etnograficzny i odnosi się nie tylko do TRA, ale wszystkich ziem tybetańskich w granicach Chińskiej Republiki Ludowej. Używamy tybetańskich nazw „regionów autonomicznych”, w nawiasach podajšc ich chińskie odpowiedniki.
 
 

Nadzór i ograniczanie swobody poruszania się

Chińczycy majš bardzo wyrafinowany system inwigilacji. Obserwujšc ludzi, których kiedyœ zatrzymali i uzyskali dzięki temu materiały obcišżajšce, namierzajš i powoli zamykajš kolejne osoby. I tak były więzień pocišga za sobš następnych. Może to trwać i dziesięć lat, a te zwišzki wcale nie muszš być silne – starczy spotkać się, zostawić coœ u kogoœ na przechowanie. Prowadzš niezwykle rozbudowane dochodzenia. Nie tylko w poważnych sprawach, zwišzanych z czymœ naprawdę niebezpiecznym: to sš zupełne błahostki – ot, zdjęcia Dalajlamy, jakieœ papiery z Indii, zapiski, które pokaże się kilku osobom. Tacy ludzie nie planujš nic wielkiego, ale w aktach wszystko to nabiera zupełnie innych proporcji: zagrażania bezpieczeństwu państwa czy – do niedawna – działalnoœci kontrrewolucyjnej.
Były więzień polityczny, obecnie uchodŸca

Wobec byłych więŸniów politycznych i osób zatrzymanych za działalnoœć politycznš rutynowo stosuje się nadzór; osoby takie nie mogš też swobodnie podróżować. Œrodki te służš przede wszystkim kontroli i zastraszaniu. Choć nie wspominajš o nich przepisy kodeksu karnego, dotyczšce pozbawienia praw politycznych , wydajš się one kluczowym elementem nowej, „wyprzedzajšcej” strategii służb bezpieczeństwa w Tybecie, którš wprowadzono na poczštku lat dziewięćdziesištych i zatwierdzono podczas III Forum (1994), by zapobiegać masowym protestom politycznym Tybetańczyków. Nie ulega wštpliwoœci, że utrzymywanie „stabilizacji” w regionach tybetańskich ma dla władz znacznie większe znaczenie, niż poszanowanie praw indywidualnych. Dla byłych więŸniów oznacza to poczucie izolacji, bezradnoœci i niemożnoœci powrotu do normalnego życia.

Po zwolnieniu

Opuszczajšc mury zakładu karnego, więŸniowie otrzymujš kopię dokumentu, który nazywa się „zawiadomieniem o zwolnieniu”. Dokument ów sporzšdza się w trzech egzemplarzach – drugi zostaje w więzieniu, a trzeci trafia do władz okręgu lub miasta, w którym ma zamieszkać skazany . Czasem zawiera on uwagi o zachowaniu więŸnia – np. poddaniu się „reformie” lub sprawianiu „kłopotów” podczas odbywania kary. Komentarze te sš zazwyczaj bardzo zwięzłe; szczegółowe informacje o więŸniu znajdujš się w aktach, które przekazuje władzom lokalnym towarzyszšcy zwolnionemu funkcjonariusz. Jeżeli więzień wraca do domu sam, musi stawić się w administracji i przekazać „zawiadomienie o zwolnieniu”. Przed opuszczeniem więzienia skazany pouczany jest o nałożonych nań restrykcjach.
TIN miał dostęp niemal wyłšcznie do dokumentów, które wydaje się więŸniom, nie wiemy więc, czy egzemplarze przechowywane w zakładach karnych i przekazywane władzom lokalnym sš dokładnie takie same. Na znanych „zawiadomieniach” nie ma żadnych wzmianek o ograniczeniach, zwišzanych z pozbawieniem praw politycznych.
Po przybyciu do rodzinnego miasta lub wioski, byli więŸniowie sš często zmuszaniu do złożenia odcisków palców pod „lojalkš”, w której zobowišzujš się do „dobrego zachowania”. Niektórzy odmawiajš i wówczas deklaracje takie muszš złożyć za nich najbliżsi krewni. Mniszka, która spędziła w Drapczi ponad pięć lat i obecnie przebywa za granicš, powiedziała TIN, że Biuro Bezpieczeństwa Publicznego przygotowało dokumenty, na których widniały nazwiska skazanych i ich „zbrodnie”. Ani ona, ani inne zwalniane mniszki nie chciały ich podpisać. „Wtedy zmusili naszych krewnych do podpisania, że nigdy już nie dopuœcimy się takich rzeczy. Mojš kartkę podpisał starszy brat”. Stosujšc takie praktyki, władze wywierajš presję na byłych więŸniów i ich najbliższych, co często prowadzi potem do konfliktów.
Zdarza się, że krewni, obawiajšc się represji wobec całej rodziny, namawiajš byłych więŸniów do konformizmu. „Nie było mnie, kiedy przyszli do mojego domu – powiedział TIN Tybetańczyk, którego zatrzymano za rozlepianie plakatów niepodległoœciowych i zwolniono w połowie lat dziewięćdziesištych. – Mówili, że otrzymali zawiadomienie o zwolnieniu, i pytali, gdzie jestem. Zjawiłem się w domu po trzech tygodniach. Wszyscy prosili mnie, żebym stawił się z dokumentami. Nie chciałem, ale poszedłem, bo strasznie się bali”. Wydaje się jednak, że większoœć byłych więŸniów natychmiast przekazuje władzom lokalnym „zawiadomienia o zwolnieniu”.

Meldowanie się

Najpierw siedziałem w więzieniu i musiałem przestrzegać dyscypliny. Teraz byłem „wolny”, ale gdy zaczęli mnie przesłuchiwać, poczułem się tak, jakbym nadal był za kratami. Choć moje ciało wyszło z więzienia, presja na mojš głowę wcale nie zelżała.
Były więzień polityczny, zwolniony w 1994 roku

Władze w Lhasie odwiedzajš byłych więŸniów w domach prywatnych, sprawdzajš w miejscach publicznych i wzywajš na przesłuchania. Z reguły za nadzór nad nimi odpowiada funkcjonariusz z lokalnego komisariatu, drongmi ujonlhenkhang (komitetu dzielnicowego) lub komórki, zajmujšcej się sprawami politycznymi. Z nieoficjalnych raportów wynika, że zasięg owej kontroli bywa różny i zależy od gorliwoœci „anioła stróża”. Zdaniem Tybetańczyka, który doœwiadczył tego osobiœcie, wizyty i przesłuchania „służš ustaleniu, czy nadal myœlisz w kategoriach politycznych i prowadzisz jakšœ działalnoœć. Często próbujš też zastraszać, żeby zniechęcić do polityki”.
Poza granicami Lhasy byli więŸniowie muszš regularnie meldować się w lokalnym BBP. Częstotliwoœć tych wizyt bywa różna. Pewien więzień mówił TIN, że najpierw musiał meldować się co tydzień, a potem co miesišc, podczas gdy innemu od razu polecono stawiać się raz w miesišcu (obaj mieszkali w tybetańskich regionach prowincji Qinghai). Wydaje się, że z jednej strony zależy to od zachowania skazanego w więzieniu i charakteru jego „przestępstwa”, z drugiej zaœ od czynników bardziej personalnych – osobistej wrogoœci i ambicji funkcjonariusza czy też postawy zwierzchników, którzy mogš chcieć mniej lub bardziej uprzykrzać życie więŸniom. Informacje sš zbyt skšpe, by analizować różnice między poszczególnymi regionami.
Podczas wizyt w BBP były więzień jest pytany o to, co robi, gdzie bywa, o czym myœli. „Wzywali mnie wielokrotnie – mówi pewien Tybetańczyk. – Trzy, cztery razy zatrzymali na dwa, trzy dni. Ale traktowali zupełnie przyzwoicie. Nie bili, uœmiechali się. Pytali, na przykład, o czym rozmyœlałem po zwolnieniu i (wyszedłem warunkowo, ze względów zdrowotnych) czy dobrze się czuję. Chcieli wiedzieć, co myœlę o tych latach, które spędziłem za kratami, i o życiu w więzieniu. Pytali: Rozmawiałeœ z kimœ o tym? Gdzie byłeœ? Z kim się spotykałeœ? Nadal myœlisz o wolnym Tybecie? I tak dalej”.
Rozmowy te bywajš doœć nieformalne. Były więzień powiedział TIN, że jego œledczy poili go alkoholem, „żeby wydobyć ze mnie, co naprawdę myœlę”. Inny mówi, że niektóre rozmowy były bardzo miłe, a on sam starał się nie irytować funkcjonariuszy, uznajšc, że po prostu wykonujš swojš pracę.
Po zwolnieniu – podobnie jak w więzieniu – skazanych pyta się przede wszystkim o „reformy”, czyli „zmiany”, jakie zachodzš w ich „myœleniu”. Były więzień z Qinghai mówi, że „funkcjonariusze udzielali nam rad, by zmienić nasze myœlenie. Powiadali, że o pewnych rzeczach lepiej nie myœleć. Doradzali, zachęcali, całkiem miło, do myœlenia o sobie, swoim życiu i ambicjach, o dorabianiu się, o nie wchodzeniu w drogę rzšdowi, bo nie ma innej drogi”. Inne Ÿródło podaje, że funkcjonariusze często mówili o zwykłych, codziennych sprawach, gdyż – jego zdaniem – wiedzieli, iż poruszajšc kwestie polityczne, natychmiast obudzš czujnoœć rozmówcy.

Nadzór dodatkowy

Byli więŸniowie utrzymujš, że obserwowano ich w domach i przy codziennych zajęciach. Wydaje się, że czasami władze nie robiš nic, by ukryć ów dozór – skazani doskonale zdajš sobie sprawę, że sš œledzeni, i wiedzš, kto ich obserwuje. Ostentacyjna jawnoœć inwigilacji pozwala sšdzić, że jej głównym celem nie jest wykrywanie przestępstw czy ujawnianie tajemnic, lecz zastraszanie i kontrolowanie poddawanych bezustannej presji jednostek. Odpowiada to wyprzedzajšcej, zapobiegawczej strategii walki z protestami politycznymi, którš wypracowano w latach dziewięćdziesištych po potężnych demonstracjach niepodległoœciowych z końca lat osiemdziesištych.
Z nieoficjalnych raportów wynika, że przed ważnymi rocznicami służby bezpieczeństwa drastycznie zwiększajš nadzór nad byłymi więŸniami i osobami, podejrzewanymi o działalnoœć politycznš. Z całš pewnoœciš ma to zniechęcić potencjalnych „wichrzycieli” do podejmowania protestów. Nadzór taki może też oznaczać tymczasowe zatrzymanie.
Obiektem zainteresowania służb sš nie tylko byli więŸniowie polityczni, ale także ich krewni, przyjaciele i znajomi. Policja często pyta krewnych, co sšdzš o działalnoœci politycznej skazanego. „Szli za mnš, gdy wypędzałem stado na pastwisko – powiedział TIN były więzień. – Udawali, że polujš na antylopy. W tym samym czasie inni kręcili się wokół naszego domu. Pytali, gdzie jestem i co porabiam. Cišgle mnie obserwowali. Najgorsze sš pierwsze miesišce, jakieœ pół roku. Przez cały czas nie spuszczajš cię z oka”.
Z wielu raportów wynika, że BBP niepokoi krewnych, przyjaciół i sšsiadów skazanych. Były więzień polityczny, który mieszkał w okolicach Lhasy, powiedział TIN, że zastępca dyrektora lokalnej prokuratury wielokrotnie przesłuchiwał jego sšsiadów i raz uderzył w twarz żonę kolegi.

Byli zatrzymani

Wydaje się, że władze inwigilujš wszystkie osoby podejrzewane o działalnoœć politycznš oraz ich bliskich. Nic nie wskazuje na to, by było to œciœle zwišzane z okresem pozbawienia praw politycznych. Obowišzek meldowania się na policji nie dotyczy tylko byłych więŸniów, którzy zostali osšdzeni i skazani (co z reguły obejmuje także karę pozbawienia praw politycznych). W podobnej sytuacji znajdujš się również byli zatrzymani, którzy nigdy nie stanęli przez sšdem.
Byłych mnich z tybetańskiej prefektury autonomicznej w Qinghai, obecnie uchodŸca, został zatrzymany w czerwcu 1995 roku przez policjantów, którzy wkroczyli do jego klasztoru i skonfiskowali notatki duchownych. Zwolniono go po siedmiu miesišcach, bez procesu, i pozwolono wrócić do klasztoru, ale bezustanny dozór „uniemożliwiał prowadzenie normalnego życia”. „Kiedy wypuszczali mnie w styczniu 1996 roku, dostałem list. Powiedzieli, że tak naprawdę mnie nie zwalniajš i że będę musiał stawiać się na każde wezwanie. Nie wzywali mnie jednak. Policja powiedziała mi, że mam ich informować i prosić o zezwolenie, gdybym chciał się gdzieœ oddalić. Bardzo trudno było mi się odnaleŸć w klasztorze. Koło mojej celi zawsze kręcił się funkcjonariusz, który mnie obserwował i podsłuchiwał. Kiedy wychodziłem, robili rewizję. Wszędzie zostawiali œlady. Wchodzili jak złodzieje, tyle że nic nie kradli. Odwiedzajšcy mnie krewni nie mogli tego nie dostrzec. Wszyscy byli smutni i przygnębieni”.
Choć nie postawiono mu żadnych zarzutów, ów mnich podlegał restrykcjom, obowišzujšcym byłych więŸniów politycznych. Nie było po temu żadnych podstaw prawnych – wystarczyło podejrzenie władz.

GroŸby i przeœladowania

Nadzór może polegać na częstych wizytach na przykład w miejscu pracy, które zabierajš czas i potęgujš paraliżujšcy strach byłych więŸniów. „W 1998 i 1999 – wspomina były więzień z Lhasy – zaczęli nas nachodzić i przesłuchiwać przed każdym chińskim œwiętem. Przewozili do okręgowego BBP. Na komisariacie każdy musiał opowiedzieć swojš historię. Od ósmego roku życia. Przy okazji zdejmowali odciski wszystkich palców i całych dłoni. Robili to wielokrotnie, żeby wyprowadzić nas z równowagi. Gdyby zdarzyło się to raz czy dwa razy, nikt nie zwróciłby na to uwagi. Ponieważ cišgle się powtarzało, zaczynaliœmy się bać przed każdym chińskim œwiętem”.
Innš formš przeœladowań sš krótkie zatrzymania i przesłuchania – o każdej porze dnia i nocy, bez żadnego ostrzeżenia, z reguły przed drażliwymi rocznicami. Z relacji byłych więŸniów wynika, że otwierajš oni listę podejrzanych o przygotowywanie demonstracji. Wiarygodne Ÿródło podaje, że między marcem a 23 maja 2001 zatrzymano w Lhasie co najmniej dwunastu Tybetańczyków w ramach „prewencyjnych” przygotowań do obchodów pięćdziesištej rocznicy Siedemnastopunktowej Ugody (jedynego dokumentu, podpisanego przez Tybetańczyków i Chińczyków, który, zdaniem Pekinu, przyłšczał do „macierzy” ziemie obecnego Tybetańskiego Regionu Autonomicznego). Według nieoficjalnych Ÿródeł, przed czterdziestš rocznicš Powstania Lhaskiego (10 marca 1999) w stolicy regionu zatrzymano co najmniej 80 osób, by zapobiec demonstracjom niepodległoœciowym. Więziono je od kilku tygodni do szeœciu, siedmiu miesięcy.
Z licznych relacji wynika, że policja rutynowo grozi byłym więŸniom œmierciš lub „skończeniem” za kratami. Z posiadanych przez TIN informacji nie wynika, by władze chińskie skazały jakiegoœ Tybetańczyka na œmierć za „zagrażanie bezpieczeństwu państwa” lub „działalnoœć separatystycznš”. (Niemniej artykuł 113 kodeksu karnego ChRL, który przewiduje karę œmierci za „zagrażanie bezpieczeństwu państwa”, był stosowany wobec Ujgurów z Xinjiangu.) Dla byłych więŸniów, którzy przeszli traumę wyroku i znajdujš się w bardzo trudnym położeniu, groŸby te sš jednak najzupełniej realne. Należy pamiętać, że wielu z nich skazano na długoletnie wyroki za udział w symbolicznych, pokojowych protestach, a następnie maltretowano i torturowano w więzieniach. Musi to zostawiać psychiczne – jeœli nie fizyczne – blizny.
Wszystko wskazuje na to, że wielu skazanych grozi się ponownym wyrokiem – za to, co mogliby powiedzieć – już w chwili zwolnienia. Pewna mniszka, skazana w 1995 roku na cztery lata w Drapczi, powiedziała TIN, iż wychodzšc z więzienia, usłyszała: „Nie wolno ci robić teraz wielu rzeczy, a przede wszystkim choćby pisnšć o tym, co spotkało cię w więzieniu. Twój wyrok się skończył, ale nadal nie masz praw politycznych. Jeżeli będziesz gadać, dostaniesz wyrok dwa razy wyższy od poprzedniego”.
Te akurat groŸby padły jeszcze przed protestami, do których doszło w Drapczi w maju 1998 roku i które kosztowały życie co najmniej dziewięciorga Tybetańczyków – w tym pięciu mniszek. Władze zrobiły wszystko, by informacje o demonstracjach i represjach nie wydostały się za mury więzienia. Choć lhaskie Biuro Sprawiedliwoœci poinformowało w końcu przedstawicieli zachodnich rzšdów, że w Drapczi doszło do protestu, polegajšcego na „wznoszeniu okrzyków”, Chiny nadal zaprzeczajš, że były ofiary œmiertelne.
„Wprowadzono nadzwyczajne œrodki bezpieczeństwa, by zablokować przepływ informacji o protestach – powiedziało TIN tybetańskie Ÿródło. – [W lipcu 1998] grozili, że każdy, kto puœci parę z gęby, zostanie skazany na œmierć. Kadry czekała odpowiedzialnoœć karna”.
Funkcjonariuszom, którzy ujawnili prawdę o majowych protestach, groził – zapewne  zamknięty – proces o zdradę tajemnicy państwowej. Za przestępstwo ujawnienia tajemnicy państwowej organizacji zagranicznej lub cudzoziemcowi kodeks karny przewiduje karę do dziesięciu lat więzienia, a w przypadku „szczególnie poważnym” – dożywocia (artykuł 111). Jeżeli „zbrodnia” taka wyrzšdza „szczególnš krzywdę państwu i ludowi”, zagrożona jest karš œmierci (artykuł 113). Choć TIN nie zna przypadku skazania na karę œmierci za rozmowę o sytuacji w więzieniu, fakt, iż Tybetańczycy traktujš te groŸby poważnie, œwiadczy o ich przeœwiadczeniu, że władze sš zdolne do wszystkiego.

Wiece edukacji politycznej

Byli więŸniowie bywajš zmuszani do udziału w specjalnych wiecach edukacji politycznej, które sš też œrodkiem kontroli, gdyż uczestnicy muszš odpowiadać na pytania, dotyczšce ich obecnej sytuacji. Według dobrze poinformowanego Ÿródła, ostatni wiec tego rodzaju odbył się w Lhasie tuż przed przypadajšcš 23 maja 2001 pięćdziesištš rocznicš podpisania Siedemnastopunktowej Ugody. 5 marca 2001 (pięć dni przed rocznicš powstania) podobny wiec zorganizowały władze miejskie oraz przedstawiciele Departamentu Sprawiedliwoœci TRA i komendantury lhaskich więzień. Byli więŸniowie i ich krewni musieli uczestniczyć w obu „spotkaniach”. Funkcjonariusze przestrzegali skazanych przed słuchaniem zagranicznych rozgłoœni i mówili, że nie sš usatysfakcjonowani ich postępami w edukacji politycznej. „Powiedzieli byłym więŸniom politycznym – informuje Ÿródło TIN – że korzystajšc z nowej polityki partii i sprzyjajšcych okolicznoœci, powinni całym sercem pomagać, a nie szkodzić społeczeństwu. Kazano im też walczyć z elementami antypaństwowymi”.
Rzadko słyszy się o podobnych wiecach w innych regionach. „Nie przychodzili do mnie, ale organizowali wiece dla mnichów, których wydalono z klasztorów, i byłych więŸniów – powiedział TIN Tybetańczyk z okręgu Lhundrup (chiń. Lingzhi), który w 1995 roku trafił do aresztu Guca jako podejrzany o rozlepianie plakatów i ulotek niepodległoœciowych. – W 1996 i pierwszej połowie 1997 roku było ich chyba pięć czy szeœć. Prowadziło je szeœciu funkcjonariuszy grup roboczych z biura ds. religii, władz okręgu i miasta. Trwały koło godziny. „Edukowali” i wypytywali, czym się zajmujemy, gdzie bywamy itd. Cały czas robili notatki”.

Ograniczanie swobody poruszania się

Byli więŸniowie z reguły nie mogš swobodnie podróżować. Według kodeksu postępowania karnego z 1997 roku, restrykcje takie nie sš jednak formalnym elementem kary pozbawienia praw politycznych. Byli więŸniowie polityczni z TRA i innych regionów tybetańskich mówili TIN, że przed wyjazdem musieli najpierw uzyskać zgodę sołtysa, a następnie aprobatę władz okręgu. Pytano ich, gdzie jadš i jak długo zamierzajš tam przebywać.
„W 1998 roku chciałem pojechać na operację do [...] – mówi Ÿródło TIN. – Musiałem uzyskać zezwolenie wydziału bezpieczeństwa BBP. Kiedy się po nie zgłosiłem, zadawali mi mnóstwo bezsensownych pytań, np. o autobus, którym zamierzam wracać. Po prostu nie mogłem na nie odpowiedzieć. Odesłali mnie do domu, zmuszajšc do odłożenia operacji oka. Po dziesięciu dniach powiedzieli mi, że mogę jechać”.
Kiedy władze obawiajš się protestów, restrykcje bywajš jeszcze surowsze. Tak było w 1999 – roku okršgłych rocznic. Były więzień z Qinghai, który uzyskał zgodę na podjęcie pracy w Lhasie i odwiedził rodzinne strony na poczštku 1999, dowiedział się potem, że dosłownie minšł się z funkcjonariuszami BBP, którzy przez cztery dni wypytywali sšsiadów i krewnych o jego przyjazd. W paŸdzierniku – pięćdziesišta rocznica utworzenia ChRL – byli więŸniowie z Lhasy właœciwie nie mogli wychodzić na ulicę. „Cały czas siedziałem w domu – powiedział TIN były więzień, który został zwolniony w połowie sierpnia 1999 i obecnie przebywa za granicš. – Wszystko przez chińskš rocznicę z 1 paŸdziernika. W mieœcie roiło się od policjantów, którzy mieli nasze zdjęcia. Nie mogliœmy wychodzić. Przez dwa miesišce nie próbowałem nawet wyjrzeć za drzwi”.
Niektórzy funkcjonariusze okazujš jednak byłym więŸniom zdumiewajšcš życzliwoœć, ryzykujšc, jak się wydaje, własnymi posadami.

Ograniczanie swobody poruszania się byłych zatrzymanych

Byli zatrzymani, którzy musieli ubiegać się o zgodę na opuszczenie rodzinnych stron, informowali TIN o podobnych restrykcjach. „Wróciłem [do domu] następnego ranka – mówi mnich, który spędził pięć miesięcy w areszcie œledczym Guca, rozchorował się i został zwolniony bez postawienia zarzutów. – Kazali mi przyprowadzić kogoœ, kto za mnie poręczy, i sołtysa. Usłyszałem, że zostałem zwolniony. Przyjęli moje zapewnienia, że nie rzucałem kamieniami. Podkreœlali, że przede wszystkim szło o tybetańskš flagę. Skoro się pochorowałem, mogę siedzieć w domu i szukać pomocy lekarza. Ostrzegali, że jeœli dopuszczę się czegoœ takiego w przyszłoœci, zostanę ukarany z całš surowoœciš. Powiedzieli, że przez rok nie wolno mi wyjeżdżać. Gdyby była taka koniecznoœć, miałem się stawić w administracji okręgu z rekomendacjš bezpoœrednich przełożonych. Bez tego nie mogłem się nigdzie ruszyć. Powiedzieli mi też, że nie mogę się kontaktować z klasztorem ani z ludŸmi”.
Podobne restrykcje nałożono na mnicha, którego zatrzymano za stawianie oporu grupie roboczej i próbę ucieczki do Indii. „Obawiajšc się, że zostanie aresztowany za pyskówki z członkami grupy roboczej, która prowadziła w klasztorze edukację patriotycznš, rodzice postanowili wysłać go do Indii – powiedział TIN jego siostra. – Niestety, ucieczka się nie powiodła i trafił do aresztu w Szigace, gdzie był przesłuchiwany. Nie przyznał się do niczego i po kilku dniach został zwolniony. Tyle że grupa robocza doniosła już o nim policji. Ci z komisariatu zabronili mu wyjeżdżać. Gdyby chciał, miał prosić ich o pozwolenie”.
Warto zauważyć, że restrykcje takie nakłada się nie tylko na byłych więŸniów i zatrzymanych, ale również na mnichów i mniszki z wielu klasztorów. 1 lutego 1999 władze Lhasy zarzšdziły, że każdy mnich, który zamierza prowadzić „działalnoœć religijnš” poza swoim klasztorem, musi uzyskać „certyfikat personelu religijnego” oraz „pisemnš zgodę zarzšdu miejsca uprawiania działalnoœci religijnej”. Egzekwowanie tych przepisów pozwoliłoby na kontrolowanie wszystkich ceremonii religijnych za murami klasztorów. Artykuł 18 Regulaminu klasztoru Kardze (chiń. Ganzi) w Tybetańskiej Prefekturze Autonomicznej Kardze prowincji Sichuan stanowi: „Mnisi, którzy pragnš opuœcić œwištynię poza wyznaczonymi dniami wolnymi, muszš uzyskać zgodę zarzšdu i pisemne zezwolenie, bez którego nie wolno opuszczać klasztoru”.
Władze sš tak podejrzliwe,  że usiłujš kontrolować ruchy i poczynania nawet tych mnichów i mniszek, którzy nie mieli nic wspólnego z jakškolwiek działalnoœciš politycznš.

Podstawy prawne

Artykuł 14 Tymczasowych Przepisów TRA w sprawie Wszechstronnego Kierowania Bezpieczeństwem Publicznym (przyjętych na dziesištym posiedzeniu Stałego Komitetu Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych TRA) stanowi: „Departamenty bezpieczeństwa publicznego odpowiadajš za kontrolowanie, nadzorowanie i reformowanie osób inwigilowanych, korzystajšcych z zawieszenia wykonania wyroku, zwolnionych warunkowo lub ze względów zdrowotnych. Lokalne komitety wiejskie lub dzielnicowe, którym podlegajš wyżej wymienieni, będš współpracować z prokuraturš ludowš, która będzie sprawdzać i nadzorować ich pracę”.
Nie istnieje żadna definicja „osoby inwigilowanej”, nie wiadomo więc kim sš „inwigilowani” i „inwigilujšcy”.
Artykuł 54 kodeksu karnego, dotyczšcy pozbawienia praw politycznych, nie mówi o ograniczaniu swobody poruszania się byłych więŸniów ani, tym bardziej, byłych zatrzymanych, którym nie postawiono żadnych zarzutów. Artykuł 58 stanowi, że osoba pozbawiona praw politycznych „będzie (...) poddana nadzorowi”, którego nie zdefiniowano. Z praktyki wynika, że obejmuje on obowišzek meldowania się i inwigilację, którš prowadzi policja lub inne organy bezpieczeństwa.
W kodeksie karnym sš jednak przepisy (Rozdział III: Kary, Częœć I: Rodzaje kar), które oddajš doœwiadczenia byłych więŸniów. Wedle tych artykułów, „kontrola” jest jednš z kar i należy do tej samej kategorii co „kara więzienia”; nie nazywa się jej karš „dodatkowš” ani „œrodkiem” stosowanym po zwolnieniu. Sšd może skazać na „kontrolę” na okres od trzech miesięcy do dwóch lat. W tym czasie „kontrolowany” musi „poddać się nadzorowi”, „meldować o swoich działaniach zgodnie z wymaganiami sprawujšcego kontrolę organu” (tzn. odpowiedniej komórki BBP) oraz „meldować i uzyskać zgodę sprawujšcego kontrolę organu na zmianę miejsca zamieszkania bšdŸ wyjazd z miasta lub okręgu”. Karę tę wymierza się najwyraŸniej za przestępstwa lżejsze, gdyż jej wymiar nie przekracza dwóch lat. Wydaje się, że byli więŸniowie i zatrzymani de facto doœwiadczajš tej właœnie kary, tyle że bez żadnych limitów czasowych. TIN nie zna przypadku formalnego skazania na „kontrolę” byłego więŸnia ani zatrzymanego (ci ostatni w ogóle nie stajš przecież przed sšdem).
Należy wspomnieć tu również o dwóch artykułach Konstytucji ChRL. Artykuł 51 stanowi, że obywatele ChRL „korzystajšc z wolnoœci i praw, nie mogš szkodzić interesom państwa”, a artykuł 54 nakłada na nich obowišzek „strzeżenia bezpieczeństwa, honoru i interesów macierzy; nie wolno im popełniać czynów, które mogłyby szkodzić bezpieczeństwu, honorowi lub interesom macierzy”. Konstytucyjne prawa i wolnoœci sš więc w ChRL œciœle podporzšdkowane interesom państwa. Państwa, przyznajšcego niezwykłe uprawnienia policji (majšcej strzec bezpieczeństwa i porzšdku publicznego) i nie posiadajšcego niezależnych sšdów, które mogłyby okreœlić granice władzy policji i precyzyjnie zdefiniować interesy państwa.
 
 

Restrykcje wobec duchownych

Gdy mnie zwalniali, funkcjonariusze z Drapczi mówili: „Jesteœ nadal więŸniem. Na dwa lata odebrano ci prawa polityczne. Nie wolno ci robić ani mówić wielu rzeczy. Jak będziesz gadać, wrócisz do więzienia. Nie masz żadnych praw. Nie możesz wrócić do klasztoru ani zamknšć w pustelni. Nie wolno ci się nigdzie ruszyć bez zezwolenia z okręgu i z miasta. Jeżeli chcesz iœć do szpitala, musisz mieć przepustkę”. Tak mi powiedzieli.
Mniszka, którš zwolniono z Drapczi w 2000 roku

W latach dziewięćdziesištych mnisi i mniszki, których skazano za przestępstwa polityczne, nie mogli wracać do macierzystych klasztorów ani wstępować do innych instytucji monastycznych. Wielu otrzymało formalne zakazy; inni nie potrafili odnaleŸć się w klasztorach z powodu politycznej presji. W takiej sytuacji znajduje się dwie trzecie byłych więŸniów. Z danych TIN wynika, że na poczštku 2001 mnisi i mniszki stanowili 74 procent 266 znanych więŸniów politycznych; w latach 1987-2001 odsetek ten wynosił około 68 procent. Władze widzš w klasztorach Ÿródło potencjalnych protestów i robiš wszystko, by zaangażowani politycznie duchowni nie tworzyli grup oporu. W przeszłoœci klasztory przymykały oko na „nieoficjalnych” mnichów, ale w ostatnich latach stało się to zbyt ryzykowne.
Niemożnoœć powrotu do klasztoru jest dla zwalnianych z więzień duchownych społecznš, finansowš i psychologicznš katastrofš. Zamykajšc przed nimi klasztory, odbiera się im kontakt z nauczycielami, przyjaciółmi, grupš społecznš i Ÿródłem utrzymania. Choć byli więŸniowie kontynuujš w domach studia i praktykę duchowš, z pewnoœciš nie mogš się im poœwięcić tak, jak w klasztorze, u boku nauczyciela. Niezależnie od tego, czy wrócš w rodzinne strony czy pozostanš w Lhasie, muszš znaleŸć Ÿródło utrzymania. Koniecznoœć podjęcia pracy uniemożliwia kontynuowanie pełnych studiów religijnych. Stres i cišgła inwigilacja (często również przeœladowania) przywodzš wielu duchownych do przekonania, że w takich warunkach nie utrzymajš zakonnych œlubowań, i każš im szukać innych rozwišzań. Niektórzy rezygnujš z powołania, inni uciekajš do klasztorów w Indiach, Nepalu itd.
Wydaje się, że restrykcje, uniemożliwiajšce zwalnianym z więzień duchownym powrót do klasztorów, były jednym ze skutków ubocznych fali politycznych protestów i niepokojów z końca lat osiemdziesištych. Walkę z religijnoœciš Tybetańczyków rozpoczęto w 1959 roku. W połowie lat szeœćdziesištych zamknięta była już większoœć klasztorów; resztę zburzono na poczštku lat siedemdziesištych, zakazujšc jednoczeœnie wszelkich praktyk religijnych. Politykę wobec religii złagodzono dopiero na poczštku lat osiemdziesištych. Tybetańczycy mogli znów praktykować, przywdziewać zakonne szaty i odbudowywać główne klasztory. W 1986 roku Chińczycy zaczęli mieć problemy z rosnšcš liczbš duchownych i instytucji religijnych; stało się jasne, że Tybetańczycy nie zamierzajš zaakceptować oficjalnych granic odzyskanych swobód religijnych. Od końca 1987 do pierwszych miesięcy 1989 roku przez Lhasę przetaczały się potężne manifestacje, w których uczestniczyło wielu mnichów i mniszek. Demonstranci trafiali za kraty, a władze pracowały nad nowš strategiš walki z protestami. Jej elementem było zamknięcie klasztorów przed zwalnianymi z więzień duchownymi.

Po zwolnieniu

Władze zwiększyły kontrolę nad buntowniczymi mnichami i mniszkami w latach dziewięćdziesištych. Na poczštku dekady niektórym więŸniom zezwalano na powrót do klasztorów. Palden Gjaco, zwolniony z Drapczi w sierpniu 1992, wspomina, że komendantura poinformowała go, iż zgodzi się na jego powrót do klasztoru Drepung, o ile uzyska zgodę Biura ds. Religii i zarzšdu œwištyni . Z danych TIN wynika, że w połowie lat dziewięćdziesištych przypadki takie były już niezwykle rzadkie. Zacieœniajšca się sieć kontroli praktycznie uniemożliwiała zwalnianym z więzień duchownym z TRA powrót do klasztoru. Skšpoœć relacji spoza TRA uniemożliwia wiarygodnš ocenę strategii władz w innych regionach tybetańskich.
Nie ulega wštpliwoœci, że wielu Tybetańczyków, których skazano za przestępstwa polityczne, pragnie po zwolnieniu wrócić do zakonnego życia. Władze nie przyznajš jednak byłym więŸniom statusu „personelu religijnego”, a to oznacza, że nie mogš oni przebywać w klasztorach. Co więcej, wielu musi wracać do rodzinnych domów, które często leżš daleko od macierzystych instytucji monastycznych. Nawet jeœli skazany przerejestrował wczeœniej swoje „zezwolenie na pobyt” (tyb. themtho; chiń. hukou) z rodzinnej miejscowoœci na klasztor, dokument ten przesyła się do zakładu karnego, a po zwolnieniu – do miejsca urodzenia. (W praktyce wielu mnichów nie przerejestrowuje zezwoleń, by władze nie skonfiskowały należnej im ziemi w rodzinnych wioskach.)
Większoœć duchownych próbuje wrócić do swoich klasztorów. „Człowiek, który wydawał mi dokumenty, oœwiadczył, że nie mogę wrócić do klasztoru – powiedział TIN mnich z prefektury Lhoka (chiń. Shannan) TRA, którego zwolniono z więzienia w 1997 roku. – Dotyczyło to wszystkich więŸniów. Gdybyœmy wrócili, ukaraliby tych, którzy pozwolili nam zostać. Rodzina pytała w klasztorze, czy pozwolš mi wrócić, sam też poszedłem do nauczyciela i spytałem, czy mogę zostać. Powiedział, że to wykluczone”.
Inny mnich, którego w 1996 skazano na rok więzienia za „szerzenie propagandy kontrrewolucyjnej”, naraził się na dodatkowe kłopoty, apelujšc do władz lokalnych. „Kiedy mnie wypuœcili, pojechałem do rodziców – powiedział TIN – a potem poruszyłem niebo i ziemię, by wrócić do klasztoru. Powiedzieli mi, że jako kontrrewolucjonista nie mogę być mnichem, nosić zakonnych szat, swobodnie podróżować itd. Zabronili mi nawet jeżdżenia do Lhasy. Zwróciłem się do przełożonego lokalnego BBP. To samo. Jako kontrrewolucjonista nie mogłem nosić zakonnych szat przez cztery czy pięć lat, odprawiać pudż [rytuałów religijnych] w domach prywatnych, wchodzić na teren klasztoru bez specjalnego zezwolenia itp. Chiny gwarantujš wolnoœć religii – odparłem – i proszę, by mi jš zwrócić. Powiedzieli, żebym się do nich zgłosił za jakieœ pięć lat, a wtedy rozważš moje podanie. Chcieli mnie skończyć jako mnicha. Gdybym przez te cztery czy pięć lat miał żyć œwieckim życiem, mógłbym przecież złamać moje œlubowania”.
Okres oczekiwania na ewentualnš zgodę na powrót do klasztoru – o ile, oczywiœcie, władze nie znalazłyby żadnych przeciwwskazań – wydaje się zupełnie płynny. Mnich odniósł wrażenie, że władzom chodziło tylko o to, by zrezygnował z powołania.
Inne Ÿródło, mnich z małego klasztoru szkoły kagju w prefekturze Lhoka, twierdzi, że urzędnicy, którzy próbujš pomagać byłym więŸniom, narażajš się na kłopoty: „Po zwolnieniu [na poczštku 1995] liczyłem na to, będę mógł być mnichem. Próbowałem kontynuować studia w Sera, Gandenie i Drepungu. Nie można tam jednak zostać bez rekomendacji lokalnego departamentu religii. (...) Próbowałem w mojej prefekturze, ale okazało się to bardzo trudne. Znałem wysoko postawionych urzędników, ale strasznie się bali, bo byłem po wyroku. Gdyby mi pomogli, mieliby problemy”.
Nieliczni, którym udaje się wrócić do klasztorów, sš bezustannie inwigilowani i narażeni na wydalenie. Mnich z klasztoru w prowincji Qinghai, któremu pozwolono wrócić do œwištyni po odbyciu wyroku, uciekł z Tybetu na wieœć, „że majš mnie znowu wezwać na przesłuchanie”. Był przekonany, że nawet gdyby nie odebrano mu praw politycznych, „cišgle prowadziliby dochodzenie”. Inny mnich z jednego z największych klasztorów w TRA, którego aresztowano za udział w demonstracji w Lhasie w 1988, powiedział TIN, że pozwolono mu wrócić do klasztoru w 1994 roku. Zgodę Komitetu Demokratycznego Zarzšdzania wyjednał Rinpocze [inkarnowany lama], uważajšcy go za „bardzo zdolnego ucznia, który powinien kontynuować studia i [monastyczne] debaty”. Po œmierci Rinpocze w 1999 roku grupa robocza kazała mu jednak natychmiast opuœcić klasztor. Nic nie wskazuje na to, by w grę wchodziły inne czynniki – dziewięć lat po zwolnieniu z więzienia ów mnich nadal budził podejrzliwoœć władz. Gdy zabrakło protektora, musiał odejœć ze œwištyni.
Wszystko wskazuje na to, że zwalniani z więzień duchowni postępujš bardziej racjonalnie, nie zabiegajšc o oficjalne zezwolenie, lecz szukajšc bardziej „dyskretnych” rozwišzań. Niektórzy byli więŸniowie twierdzš, iż mówiono im, że mogš studiować, ale nie mieszkać w klasztorach. „Jak mnie wypuœcili, wróciłem do klasztoru – powiedział TIN mnich z TRA, który spędził dwa lata w areszcie œledczym Guca. – Wczeœniej ogłosili, że więŸniowie i ci, co byli w Indiach, nie będš przyjmowani do klasztorów. W œwištyni usłyszałem, że nie wolno mnie przyjšć, ale mogę, kiedy chcę, przychodzić się uczyć. Przez pewien czas pracowałem w Lhasie, ale potem rodzice powiedzieli, że powinienem wrócić do domu. Posłuchałem. Przez pewien czas nie wychylałem nosa za próg, ale póŸniej zaczšłem czytać po domach [religijne] księgi i odprawiać rytuały. Spędzałem też wiele czasu w klasztorze, ale oficjalnie nie byłem mnichem”.
Nie wiadomo, czy ów mnich odprawiał rytuały „oficjalnie”. Inni byli więŸniowie twierdzš, iż kategorycznie zakazywano im takich praktyk. Władzom trudniej jednak monitorować domy prywatne niż instytucje monastyczne.
Nie ulega wštpliwoœci, że byli więŸniowie starajš się unikać większych zgromadzeń – np. uroczystoœci religijnych – gdyż zdajš sobie sprawę, iż w razie jakichkolwiek niepokojów automatycznie znajdš się na szczycie listy podejrzanych. Przerażeni konsekwencjami, jakie mogš spaœć na nich samych i najbliższych krewnych, narzucajš sobie dodatkowe „restrykcje”.

Zatrzymani, którym nie postawiono żadnych zarzutów

Zakaz powrotu do klasztoru obowišzuje nie tylko byłych więŸniów i osoby formalnie pozbawione praw politycznych, ale i zatrzymanych oraz duchownych, którzy byli w Indiach, gdyż ludzie ci wzbudzajš podejrzliwoœć władz, nawet jeœli nie majš żadnej „przeszłoœci politycznej”.
Mnich z klasztoru Dunphu Czoekhor w okręgu Gongkar (chiń. Gong’ga) prefektury Lhoka spędził miesišc w areszcie œledczym BBP Cethang, gdyż w 1997 roku odmówił podpisania dokumentu potępiajšcego Dalajlamę. „Kiedy mnie wypuszczali, dostałem zaœwiadczenie – powiedział TIN. – Drugi dokument wysłano do władz okręgu, które kazały mnie obserwować. Funkcjonariusze z aresztu powiedzieli mi, że nie mogę wrócić do klasztoru ani nosić szat”.
Wielu zatrzymanych nie próbuje nawet wracać do klasztorów, uznajšc że nie ma na to szans lub nie chcšc narażać innych. Mniszkę z klasztoru w regionie Gjance, która uczestniczyła w wielu masowych protestach w 1989 roku, przesłuchiwano przez tydzień w Szigace. Została zwolniona, ale przez trzy lata musiała meldować się na komisariacie i nie mogła odprawiać rytuałów w prywatnych domach. Pytana przez TIN, czy próbowała wrócić do klasztoru, odparła: „Nie. I tak by się nie zgodzili. Ja naprawdę kocham mój klasztor, ale zdawałam sobie sprawę, że nie ma dla mnie powrotu. Nie chciałam stawiać w trudnej sytuacji innych mniszek. Wiedziałam, że wracajšc, przysporzę im tylko problemów. To była sprawa polityczna – żadnych szans na powrót”.
Ci, którym udaje się wrócić, czujš, że nie mogš zostać. „Przed zatrzymaniem mieszkałem w klasztorze – wspomina mnich, który w 1998 roku spędził szeœć miesięcy w areszcie za posiadanie ulotki politycznej. – Wróciłem do klasztoru, ale lama powiedział mi, że muszę odejœć. Odparłem, że mam tu izbę, którš zbudowałem własnymi rękoma, i że będę w niej mieszkać. Lama powtórzył, że nic to nie zmienia. Wtedy pokazałem mu moje themtho [zezwolenie na pobyt] i zapytałem, gdzie mam mieszkać, jeœli nie w miejscu zameldowania. Nie odpowiedział”. Ów mnich spędził w klasztorze jeszcze piętnaœcie dni, odmawiajšc udziału w sesjach edukacji patriotycznej. Potem uciekł za granicę.

Kwestie proceduralne

Kłopoty z powracaniem do instytucji monastycznych nasilajš się od końca lat osiemdziesištych. Procedura formalnego przyjmowania do klasztorów pozwala obecnie władzom lokalnym, służbom bezpieczeństwa i komórkom partii na „przeœwietlenie” każdego kandydata; przebywanie w klasztorze bez zgody tych organów jest nielegalne. Władze mogš odrzucić każdego kandydata, nie podajšc powodów takiej decyzji i nie ponoszšc za niš żadnej odpowiedzialnoœci prawnej.
Mnisi i mniszki, skazani za przestępstwa „polityczne” i przyjęci potem do klasztorów, mogš zostać w każdej chwili wydaleni. Działajšce we wszystkich œwištyniach Komitety Demokratycznego Zarzšdzania (KDZ) majš prawo usunšć duchownego, którego uznajš za niepożšdanego. Ponieważ lojalnoœć polityczna (œciœlej „miłoœć do macierzy”) stanowi integralnš częœć tzw. „normalnej praktyki religijnej”, na KDZ-ach spoczywa obowišzek wydalania wszystkich, którzy się niš nie wykazujš.
Praktycznie rzecz bioršc, problem pojawia się, ilekroć trzeba wykazać „właœciwš” postawš politycznš. Sytuację utrudnia prowadzona we wszystkich œwištyniach kampania edukacji patriotycznej, której głównym celem jest zacieœnienie kontroli nad klasztorami. W ramach kampanii władze zmieniajš struktury zarzšdzania klasztorami, wprowadzajš nowe dowody tożsamoœci (certyfikaty personelu religijnego) oraz obowišzkowe zajęcia edukacyjne i egzaminy pisemne. Duchowni muszš „kochać kraj (Chiny, nie Tybet) oraz religię” i wyrzec się Dalajlamy . Mnisi i mniszki, którzy nie spełniajš tych wymagań, sš z reguły wydalani lub pozbawiani „certyfikatów”, pozwalajšcych na przebywanie w klasztorze.
Zdarzało się, że duchowni, którzy nie złożyli wymaganych oœwiadczeń politycznych, zostawali w œwištyniach. Takie „przeoczenia” grup roboczych sš jednak odstępstwem, a nie regułš.
W ramach kampanii edukacji patriotycznej narzuca się również limity liczbowe, usuwajšc osoby „nadliczbowe” lub przebywajšce w œwištyniach bez oficjalnych zezwoleń. Szczególne dotyka to byłych więŸniów, którzy nie mogš liczyć na „certyfikat”. Nielegalni rezydenci odchodzš z własnej woli albo sš do tego zmuszani – bywa, że brutalnie – przez grupy.

Zarzšdy klasztorów

Priorytetem władz w Tybecie jest walka z „tendencjami separatystycznymi”. Często podkreœla się, że religia nie może być wykorzystywana w celach politycznych – i to, między innymi, tłumaczy zamykanie klasztorów przed byłymi więŸniami. Instytucje religijne uznawane sš za mateczniki opozycji; usuwajšc z nich więŸniów politycznych, władze zapobiegajš tworzeniu zorganizowanego ruchu oporu.
Urzędnicy lokalni, którzy mogš w duchu sympatyzować z przekonaniami i poczynaniami byłych więŸniów, muszš zastanawiać się, jak ich zwierzchnicy odbiorš przyjęcie do klasztoru takiej osoby – zwłaszcza jeœli znów podejmie ona działalnoœć politycznš. Byli więŸniowie mogš mieć negatywny wpływ na innych duchownych i œwištynię. Ponieważ rzšd traktuje z najwyższš podejrzliwoœciš wszystkich, którzy utrzymujš z nimi kontakt, sama ich obecnoœć naraża klasztor na zarzuty o skryte popieranie „separatyzmu”, a to oznacza poważne kłopoty dla całej instytucji.
W przeszłoœci, choć naruszało to przepisy, przełożeni klasztorów i urzędnicy władz lokalnych często przymykali oczy na „nieoficjalnych rezydentów”. Zmieniło się to jednak wraz z zaciœnięciem sieci kontroli – teraz œwištynie muszš opuszczać nie tylko byli więŸniowie, ale i mnisi, nie posiadajšcy odpowiednich zezwoleń.
„Wróciłem do klasztoru i podjšłem studia – powiedział TIN mnich z TRA, którego zatrzymano i zwolniono na poczštku 1995 roku. – Znikałem, gdy w œwištyni pojawiali się urzędnicy. Jak tylko odjechali, wracałem do studiów. W 1999 roku powiedzieli mi, że muszę odejœć. Opat zaczšł się bać. Uznał, że moja obecnoœć może narazić na szwank innych mnichów”.
Przełożeni klasztorów często patrzš niechętnie na zakaz przyjmowania byłych więŸniów. Niektórzy, jeœli tylko mogš, starajš się im pomóc. Pewien mnich z doœć dużego klasztoru spoza TRA został zwolniony z więzienia w połowie lat dziewięćdziesištych. Odebrano mu prawa polityczne na dwa lata. W kilka dni po zwolnieniu udał się do opata (który, co podkreœlał, piastował też wysokie stanowisko polityczne) oraz klasztornego mistrza dyscypliny: „Lama najpierw opowiadał mi o pożytkach i wadze pracy dla kraju. Pytał też o zdrowie, bo wiedział, że chorowałem w więzieniu. Na koniec kazał przykładać się do studiów religijnych. (...) Gdyby faktycznie słuchał Chińczyków, natychmiast by mnie wydalił. Mnichów, którzy łamali zasady klasztorne – na przykład, wszczynali bójki – wyrzucał od razu”. Dla tego mnicha protekcja wysoko postawionego lamy okazała się jednak zbyt słabš ochronš. Wezwany na przesłuchanie, uciekł z Tybetu.

Podstawy prawne

Konstytucja ChRL gwarantuje „wolnoœć wierzeń religijnych”, a państwo chroni „normalnš działalnoœć religijnš” (artykuł 36), która – choć nikt jej nie zdefiniował – jest w oczywisty sposób podporzšdkowana ideologicznemu obowišzkowi „miłowania państwa i religii”. Wedle modelu narzucanego w ramach kampanii reedukacji patriotycznej, zasady „normalnych wierzeń religijnych” i „patriotyzmu” sš nierozdzielne. Prymat patriotyzmu, czy raczej lojalnoœci wobec państwa, nie jest niczym nowym. W ChRL religia długo nie miała żadnego statusu. Teraz jej „wolnoœć” uzależniona jest od „miłoœci do macierzy” i przestrzegania wytycznych państwa. Artykuły 51 i 54 podporzšdkowujš korzystanie z wolnoœci i praw indywidualnych interesom państwa i nakładajš na obywateli ChRL obowišzek strzeżenia bezpieczeństwa, honoru i interesów macierzy.
W pomieszczonej w kodeksie karnym definicji pozbawienia praw politycznych mówi się o zakazie gromadzenia się i zrzeszania. Nie wiadomo, czy zakaz ów dotyczy też życia zakonnego, które obejmuje codzienne wspólne ceremonie i rytuały. Trudno orzec, czy – a jeœli tak, to w jaki sposób – władze łšczš karę pozbawienia praw politycznych z korzystaniem ze swobód religijnych (majšcych w ChRL charakter prawa politycznego). Jedno wydaje się pewne: skazani za przestępstwa polityczne mnisi i mniszki nie mogš przebywać w instytucjach religijnych, ponieważ władze widzš w nich zagrożenie dla państwa i jego bezpieczeństwa.
 
 

Trudnoœci w znalezieniu pracy

Kiedy podejmujesz działalnoœć politycznš, skazujesz się na strach i niepewnoœć. W więzieniu, ma się rozumieć, jest jeszcze gorzej. Ale nawet po zwolnieniu nie ma dla ciebie miejsca w społeczeństwie i możliwoœci zarabiania na życie. Wyszedłem w 1994 i okazało się, że nie mogę wrócić do pracy. Musiałem pojechać w rodzinne strony i robić w polu. Wszyscy byli więŸniowie polityczni majš takie problemy. Najlepiej wiedzie się tym, którzy prowadzili własny interes, powiedzmy, sklepik. To szczyt marzeń. Ale i tak nikt nie dorabia się większych pieniędzy – większoœć z nas zarabia jakieœ 300 yuanów [36 USD] miesięcznie. Żaden nie znalazł dobrej pracy.
Były więzień polityczny

Byli więŸniowie polityczni majš ogromne trudnoœci z powrotem do starej lub znalezieniem nowej pracy oraz podjęciem nauki. Nikt jednak nie informuje ich o restrykcjach tego rodzaju. Pracownicy urzędów państwowych lub podlegajšcych im placówek nie majš właœciwie żadnych szans na powrót na stanowisko; firmy prywatne bojš się ich zatrudniać, obawiajšc się podejrzeń czy wręcz przeœladowań. Mnisi i mniszki, którzy nie mogš wrócić do klasztorów, muszš szukać pracy. Przed podobnymi problemami stajš wszyscy więŸniowie polityczni, szukajšcy satysfakcjonujšcej pracy, œrodków do życia i miejsca w społeczeństwie.
Około 30 procent znanych TIN byłych więŸniów politycznych pracowało zarobkowo przed aresztowaniem. Dziewięć procent to urzędnicy państwowi, a pięć (trzy w TRA, 16 poza jego granicami) – nauczyciele i studenci.

Pracownicy urzędów państwowych

Urzędnicy państwowi, których skazano za przestępstwo polityczne, nie majš żadnych szans powrotu na piastowane wczeœniej stanowisko.
„Po zwolnieniu nie mogłem wrócić do biura – powiedział TIN były urzędnik administracji okręgu w prowincji Qinghai, którego aresztowano w 1993 i zwolniono po czterech i pół roku. – Zaczšłem szukać pracy. W departamencie personalnym powiedzieli mi, że najpierw muszš obejrzeć moje akta. Obejrzeli. Te z biura, i te z więzienia, czyli „czarnš teczkę”. WyraŸnie się przestraszyli. To będzie bardzo trudne, usłyszałem, idŸcie do sekretarza partii. Poszedłem. Sekretarz powiedział, że będš to musieli przedyskutować. Sekretarz był Tybetańczykiem, miał jednego tybetańskiego zastępcę, reszta Chińczycy, którzy natychmiast oœwiadczyli, że państwo nie może płacić pensji człowiekowi, który występował przeciwko państwu. Kropka. Oczywiœcie, dowiedziałem się tego póŸniej, prywatnymi kanałami. Nie miałem szans na pracę w żadnym urzędzie. Pomyœlałem, że w takim razie będę się dalej uczyć, prowadzić badania. Zaniosłem papiery. Powiedzieli, że mogę przystšpić do egzaminu, ale potem i tak sprawdzš mojš politycznš przeszłoœć i odpadnę. Te drzwi też były zamknięte. Zostawał mi tylko prywatny biznes. Ale jeœli nie możesz robić tego, co chcesz, zostaje ci tylko gorycz”.
TIN zna kilka przypadków byłych więŸniów, których zatrudniono w państwowych firmach, niemniej ich etaty nie miały nic wspólnego z kwalifikacjami. Na przykład wysoki urzędnik administracji państwowej, który został skazany na cztery lata więzienia za udział w demonstracji politycznej, po roku poszukiwań i zabiegów dostał, jak to ujšł, „doœć skromne stanowisko” – pracę kasjera na stacji benzynowej.
Na powrót do pracy nie majš też szans byli pracownicy mediów. „Zostałem uchodŸcš, bo wyrzucili mnie z pracy – powiedział TIN dziennikarz, który pod koniec lat osiemdziesištych spędził dwa lata w więzieniu za szerzenie propagandy kontrrewolucyjnej. – Nie mogłem znaleŸć żadnego zajęcia. Naprawdę szukałem. Bez szans”. Inny Tybetańczyk, pracujšcy przed wyrokiem w przedsiębiorstwie państwowym, powiedział TIN, że choć dwa miesišce po zwolnieniu przyjęto go z powrotem, szybko został zwolniony, gdyż „powiedział coœ, czego nie powinien był powiedzieć”. Jego sprawę nagłoœniły zagraniczne media i to mogło sprawić, że w ogóle został zatrudniony.
Byli więŸniowie, którym udawało się znaleŸć państwowe posady, nie mieli większych problemów, póki nie wiedzieli o nich Chińczycy. Kiedy jednak wychodziło na jaw, że instytucja zatrudnia skazanego, zaczynały się kłopoty i przesłuchania. TIN zna przypadek ujawnienia obecnoœci byłych więŸniów w państwowej firmie podczas wizyty grupy roboczej, prowadzšcej kampanię edukacji politycznej, nie może jednak, ze względów bezpieczeństwa, ujawnić żadnych szczegółów. Nikogo nie wyrzucono, gdyż dyrektor osobiœcie poręczył za wszystkich pracowników. Incydent ten pokazuje, że byli więŸniowie zawsze, automatycznie budzš podejrzliwoœć władz i że jedynym sposobem na prowadzenie w miarę normalnego życia jest dla nich ukrywanie „politycznej przeszłoœci”.

Firmy prywatne

Prywatne firmy wyrastajš w Lhasie i innych miastach Tybetu niczym grzyby po deszczu. Tybetańczycy twierdzš, że wielu byłych więŸniów znajduje zatrudnienie w sektorze prywatnym. Wiarygodne Ÿródła utrzymujš jednak, że byli więŸniowie miewajš poważne problemy z zakładaniem własnych firm. Przede wszystkim lata, które spędzajš w więzieniu, sš ogromnie kosztowne i często pochłaniajš oszczędnoœci całych rodzin – trudno więc potem inwestować.
„Jak siedzisz, rodzina wydaje ogromne pienišdze, żeby odwiedzić cię raz na miesišc – powiedział TIN pewien Tybetańczyk. – Kupujš mięso, masło, buty: co najmniej 100 yuanów na miesišc. Teraz sobie to pomnóżcie, powiedzmy, przez trzynaœcie lat. Chłopska rodzina w życiu tyle nie zarobi. WeŸcie krewnych Sonama Łangdu. Ci ludzie sprzedali dosłownie wszystko, jego wyrok wpędził ich w nędzę. Kiedy wyszedł, nie stać ich było na leczenie, a on nie mógł wrócić do interesów”.
Większoœci byłych więŸniów nie stać na dokonanie żadnych inwestycji. Nawet jeœli dysponujš jakimiœ œrodkami, tempo zmian sprawia, że po kilku latach za kratami nie majš właœciwie żadnych kwalifikacji. Zmagajš się też z przeszkodami półoficjalnymi – trudno im, na przykład, uzyskać wymagane zezwolenia na własne nazwisko.
„Większoœć byłych więŸniów z Lhasy pracuje w sektorze prywatnym – mówi cytowane wyżej Ÿródło. – Załatwiajš zezwolenia przez podstawionych krewnych, na ich nazwiska. Sami nigdy by ich nie dostali. Trzeba za tym chodzić od biura do biura. Od departamentu podatków, przez departamenty przemysłu i handlu, po departament cen. Ale jeœli tylko rozstawiasz rano stragan i zwijasz go wieczorem, nie potrzebujesz zezwolenia”.
Pewna Tybetanka powiedział TIN, że spotkała w Lhasie byłych mnichów, wyrabiajšcych betonowe płyty. Dobry robotnik może zarobić w ten sposób 18 yuanów dziennie. Mnisi sprzedawali je potem na Barkhorze, ale nie majšc zezwoleń, musieli uciekać, ilekroć kontrolowano straganiarzy.
Nic nie wiadomo o przepisach, które zabraniałyby zatrudniania byłych więŸniów w firmach prywatnych. W praktyce, szukajšcy pracy skazany musi przedstawić zaœwiadczenie z lokalnego BBP lub komitetu dzielnicowego, które stwierdza, że nie prowadzi już żadnej działalnoœci politycznej. Byli więŸniowie twierdzš, że uzyskanie takiego dokumentu jest bardzo trudne. Bez niego potencjalny pracodawca naraża się na podejrzenia o sympatyzowanie z poglšdami skazanego, co może mieć poważne konsekwencje. W takiej sytuacji elementarna troska o siebie, firmę i rodzinę skłania raczej do zatrudnienia kogoœ mniej „kłopotliwego”. Pracodawcy skazanych bywajš niepokojeni przez policję, która chce wiedzieć, co łšczy ich z więŸniami. A takich problemów lepiej unikać.
„W więzieniu zaprzyjaŸniłem się z facetem oskarżonym o korupcję – wspomina były więzień z Qinghai, który nie mógł wrócić na państwowš posadę. – Niczego mu nie udowodnili i szybko wyszedł. Powiedział, że mogę pracować w jego firmie, bo chce mi pomóc. Myœlę, że dałoby się to zrobić. To była jedyna oferta”.
Czasem byli więŸniowie zatrudniajš się w prywatnych firmach, nie informujšc władz o swojej przeszłoœci. Dwie œwietnie wykształcone osoby dostały posady nauczycieli w prywatnych szkołach. ródło TIN uważa, że gdyby ktoœ dowiedział się o ich wyrokach, zostałyby zwolnione pod zarzutem wywierania negatywnego wpływu na dzieci. Większoœć byłych więŸniów z Lhasy nie ma szans na znalezienie stałej posady i dorabia w restauracjach, sklepach lub na stacjach benzynowych.
Innš przeszkodš w znalezieniu pracy jest zakaz podróżowania i obowišzek meldowania się w BBP. I tę regułę potwierdzajš wyjštki. Były więzień z Qinghai, który został zwolniony w 1997 roku, wystšpił o zgodę na wyjazd, motywujšc to tym, że nie może znieœć bezczynnego siedzenia w domu i bycia na utrzymaniu krewnych. Lokalne BBP pozwoliło mu robić interesy i meldować się raz na trzy miesišce.
Byli więŸniowie miewajš też problemy z mieszkaniem. Zwolniony w 1994 roku skazany powiedział TIN, że znalazł pokój nad lhaskš restauracjš, w którym pozwolono mu mieszkać za sprzštanie i stróżowanie w nocy. Gdy właœciciel zapytał, czy miał coœ wspólnego z „politykš”, zaprzeczył. Policja odszukała go jednak i powiedziała właœcicielowi, że zamknš restaurację, jeœli będzie w niej trzymał więŸniów. Musiał opuœcić pokój. Ponieważ nie mógł zarobić na inny kšt, wrócił do rodzinnej wioski.

Edukacja

TIN zna tylko kilka przypadków byłych studentów, którzy próbowali wrócić na uczelnie po odbyciu wyroku, trudno tu więc o sensowne uogólnienia. Wydaje się jednak, że za problemami tych ludzi stojš nie tyle władze państwowe, co rektoraty.
„Wpłaciłem czesne za dwa lata, w sumie ponad cztery tysišce yuanów – powiedział TIN student, skazany w drugiej połowie lat dziewięćdziesištych na trzy lata więzienia za działalnoœć kontrrewolucyjnš. – Nie przyjęli mnie z powrotem, a że studiowałem tylko półtora semestru, pomyœlałem, że powinni oddać mi resztę. Kiedy zażšdałem pieniędzy, powiedzieli, żebym to sobie wybił z głowy. Dziekan wydziału tybetańskiego powiedział, że w całej historii tego uniwersytetu była tylko jednak czarna kropka. Ja. Popełniliœcie przestępstwo, nie macie więc prawa do studiowania, usłyszałem na pożegnanie”.
Odzyskawszy pienišdze, student ten mógłby próbować podjšć studia na innej uczelni, choć i te drzwi zamyka zapewne strach przed „politycznie podejrzanymi”.

Postawy prawne: zatrudnienie i pozbawienie praw politycznych

Artykuł 100 kodeksu karnego ChRL stanowi, że „skazane wyrokiem sšdu” osoby, które „wstępujš do armii lub szukajš pracy” muszš „powiadomić odpowiedniš komórkę o wymierzonej im karze”. Na byłych więŸniach spoczywa więc obowišzek informowania pracodawców o „kryminalnej przeszłoœci”.
O zatrudnieniu mówiš też przepisy, dotyczšce kary „pozbawienia praw politycznych”. Paragraf 3 artykułu 54 kodeksu karnego odbiera byłym więŸniom prawo do piastowania stanowisk w organach państwa i agendach rzšdowych. Nie wydaje się, by stanowiło to problem dla wielu tybetańskich więŸniów politycznych. Paragraf 4 zabrania zajmowania „kluczowych” stanowisk w przedsiębiorstwach państwowych. Jeżeli byłym więŸniom w ogóle udaje się wrócić do pracy w takich firmach, nieodmiennie oznacza to ogromny spadek w hierarchii.
Paragraf 2 odbiera byłym więŸniom prawo do gromadzenia się i zrzeszania. Można pod to podcišgnšć „miejsce pracy”. Niektórzy skazani twierdzš, że przed zwolnieniem mówiono im, że w okresie odbywania kary pozbawienia praw politycznych nie mogš odwiedzać domów prywatnych – co jest zapewne skrajnš interpretacjš tego przepisu. Problem, jak zawsze z chińskim prawem, polega na braku œcisłej definicji.
Przepisy nakładajš na państwo obowišzek dopomożenia byłemu więŸniowi w znalezieniu pracy. Paragraf 6 artykułu 4 Tymczasowych Przepisów TRA w sprawie Wszechstronnego Kierowania Bezpieczeństwem Publicznym (WKBP) z 18 sierpnia 1994 stanowi, że podstawowym celem WKBP jest „edukowanie, przeobrażanie i pomaganie tym, którzy złamali prawo, skuteczne pomaganie i edukowanie tych, którzy opuszczajš zakłady karne i obozy reformy przez pracę po odbyciu wyroków, oraz pomaganie im w znalezieniu zatrudnienia”. Warto zwrócić uwagę, że przepis ten nie mówi o zatrudnieniu „odpowiednim”. Jeszcze na poczštku lat dziewięćdziesištych w wielu regionach organizowano byłych więŸniów w „zespoły robocze” (chiń. lao zhidui), które – w najgorszych warunkach, za symboliczne stawki – budowały drogi, mosty itd. Z danych TIN wynika jednak, że póŸniej z tego procederu zrezygnowano.
Choć pomaganie byłym więŸniom w znalezieniu pracy uznano za jedno z najważniejszych zadań WKBP, nie powierzono go jednak żadnemu konkretnemu organowi ani zespołowi. Niemniej za wdrażanie większoœci tych przepisów odpowiadajš organizacje WKBP różnych szczebli, należy więc sšdzić, że obowišzek ten spoczywa właœnie na nich. Przypomnijmy, że artykuł ten mówi nie tylko o byłych więŸniach, ale i osobach skazanych na reedukację przez pracę w obozach takich jak Trisam w TRA.
Artykuł 16 WKBP stanowi, że „odpowiednie departamenty i komórki podejmš aktywne kroki w celu (...) przywrócenia [osoby, która zakończyła odbywanie kary w więzieniu lub obozie reformy przez edukację ] na zajmowane wczeœniej stanowisko, o ile zostało ono dla niej zarezerwowane, lub inne odpowiednie stanowisko w pierwotnym zakładzie pracy, jeœli wykreœlił on tę osobę z listy, ale dokonała ona zadowalajšcych postępów w reedukacji. (...) Osoby, które wczeœniej nie miały pracy, będš traktowane jako osoby na pracę oczekujšce. Departamenty pracy będš aktywnie szukać dla nich zatrudnienia, a pracodawcy będš traktować je na równi z innymi, bez żadnej dyskryminacji. Osoby, które nie mogš podjšć pracy ani wrócić do pierwotnego zakładu, otrzymajš zajęcie tymczasowe od odpowiedniego komitetu dzielnicowego oraz radę i pomoc w znalezieniu zatrudnienia”.
Nawet jeœli uznać, że w okresie „pozbawienia praw politycznych” zakłady pracy dajš byłym więŸniom zbyt wiele okazji do „gromadzenia się”, to po zakończeniu tej kary władze lokalne powinny czuć się zobowišzane do udzielania pomocy, o której mowa w cytowanych przepisach. Byli tybetańscy więŸniowie polityczni – nawet ci, którzy mogš zamieszkać w Lhasie, gdzie jest najwięcej możliwoœci, i sš zdolni, fizycznie i psychicznie, do podjęcia pracy – natrafiajš jednak na ogromne trudnoœci, próbujšc zarabiać na życie.
W praktyce przepisy dotyczšce resocjalizacji byłych więŸniów blokujš liczne oficjalne, nieoficjalne i quasioficjalne czynniki. Interpretacja prawa należy do urzędników lokalnych – stšd przepaœć między jego literš a zastosowaniem.
 
 

Konsekwencje fizyczne i psychologiczne

Zatrudniajš armię ludzi, którzy nas œledzš i donoszš. Dławiš nas bardziej niż w więzieniu. W więzieniu jesteœ sama, zawsze. Wszystko, co robisz po zwolnieniu, odbija się na twoich rodzicach i krewnych. Zaczynasz od tego wariować. Poza tym, jeœli zdarzy ci się jeœć coœ dobrego, myœlisz o tych za kratami. W końcu zaczynasz mówić, że wolałabyœ wrócić do więzienia. Wtedy rodzice płaczš i mówiš: przecież następnym razem cię zabijš.
Mniszka zwolniona z Drapczi w 1998 roku

Po zwolnieniu w twojej głowie jest tylko jedno pytanie: kiedy wreszcie wyrwiesz się z otaczajšcego cię kręgu podejrzliwoœci?
Mnich spoza TRA, zwolniony w połowie lat dziewięćdziesištych

Właœciwie wszyscy byli więŸniowie polityczni z Tybetu mówiš, że więzienie zostawiło w nich głębokie, długotrwałe, fizyczne i psychiczne urazy. Bicie i tortury odebrały niektórym z nich życie i zdrowie. Traumę psychicznš pogłębia œwiadomoœć, że sš bezustannie œledzeni i w każdej chwili mogš znów trafić za kraty, gdzie czeka ich ten sam los. Na taki stres nie ma prostych recept. Władze uważajš natomiast, że wszystkie te poœrednie i bezpoœrednie przeœladowania działajš odstraszajšco na tych, którzy mogliby chcieć pójœć w œlady skazanych, angażujšc się politycznie. Byli więŸniowie majš jedynie wiele powodów do rozpaczy i bólu – i niemal żadnej nadziei na przyszłoœci.

Trauma psychiczna

Maltretowanie tybetańskich więŸniów politycznych nie sprowadza się tylko do tortur , niemniej brutalne, fizyczne i psychiczne, znęcanie się nad zatrzymanymi i więŸniami trzeba zaliczyć do tej właœnie kategorii. Z relacji Tybetańczyków wynika przecież, że byli więŸniowie – a często także ich krewni – poddawani sš okrutnej presji również po odbyciu wyroków. Skutki tortur mogš być bardzo głębokie i dotkliwe . Wieloletnie badania Oœrodka rehabilitacji ofiar tortur przy tybetańskim rzšdzie emigracyjnym wykazały, że większoœć uchodŸców z Tybetu cierpi na zespołu zaburzeń posttraumatycznych . Rehabilitacja – głównie społeczna – ofiar zajmuje Oœrodkowi od roku do trzech lat. Nie trzeba chyba dodawać, że podobna placówka nie mogłaby istnieć w Tybecie; pozostajšcy tam byli więŸniowie polityczni nie otrzymujš żadnej fachowej pomocy.
Z relacji byłych więŸniów wynika jasno, że traumatyczne przeżycia utrudniajš im powrót do normalnego życia. Niektórzy nie potrafiš się do niego dostosować. „Wszędzie było za dużo ludzi – powiedział TIN pewien mnich. – Wolałem siedzieć w domu, niż wejœć w ten tłum. Modliłem się tylko i wpadałem w panikę, gdy otwierały się drzwi, bo w więzieniu nie mogliœmy się modlić. Przerażał mnie każdy nieoczekiwany dŸwięk”.
Wielu byłych więŸniów mówi, że przed zwolnieniem kategorycznie zakazywano im rozmawiania z kimkolwiek o sytuacji i przeżyciach w zakładzie karnym (w przypadku osób wypuszczanych z Drapczi po protestach w maju 1998 były to zupełnie jednoznaczne groŸby). Lęk utrudnia mówienie o bolesnych doœwiadczeniach – pierwszy krok w procesie leczenia.
„Po więzieniu byłam innym człowiekiem – powiedziała TIN pewna mniszka. – Łatwo wpadałam w gniew, krzyczałam nawet na rodziców. Cišgle płakałam. Dopiero po wyjœciu dowiedziałam się, że nasze koleżanki zginęły. Nie wiedziałam, co robić. Nie mogłam pójœć do więzienia, żeby z nimi walczyć”. Strach, depresja, rozchwianie emocjonalne sš symptomami zespołu zaburzeń posttraumatycznych.
Władze chińskie sš najwyraŸniej przekonane, że byli więŸniowie polityczni z Tybetu stanowiš zagrożenie dla państwa. Jeœli dochodzi do aktów protestu, natychmiast się ich przesłuchuje lub prewencyjnie zatrzymuje. Perspektywa ponownego uwięzienia napawa skazanych autentycznym przerażeniem.
„Zanim mnie wsadzili, często rozmawialiœmy o tym, że mogš nas aresztować, ale ta ewentualnoœć jakoœ nie przerażała – powiedział TIN człowiek, którego skazano na dwa lata reedukacji przez pracę. – Ale potem, po więzieniu, po wszystkich tych torturach, po zobaczeniu na własne oczy, jak wali się moje życie i perspektywy na przyszłoœć (choćby szanse na ukończenie szkoły), sama myœl o ponownym aresztowaniu budziła we mnie zwierzęcy lęk. Nigdy mnie nie zatrzymali, ale nie umiałem o tym zapomnieć. Cišgle wyrzucałem z domu rzeczy, w których mogło być coœ „politycznego”. Potem zaczęło mi się wydawać, że zaraz po mnie przyjdš. I wtedy uciekłem”.
Byli więŸniowie twierdzš, że charakter ich „zbrodni” automatycznie czynił ich podejrzanymi w każdej podobnej sprawie. Osoba skazana, na przykład, za rozlepianie plakatów niepodległoœciowych, była nieodmiennie pierwszym podejrzanym po pojawieniu się nowego plakatu.
„Po jakimœ incydencie aresztowali mojego przyjaciela, który siedział już wczeœniej – powiedział TIN więzień spoza TRA, zwolniony w drugiej połowie lat dziewięćdziesištych. – Potem następnego. Pomyœlałem, że teraz moja kolej. (...) Rozmawiałem o tym z najbliższymi, którzy bagatelizowali całš sprawę. Uważali, że skoro już siedziałem, to na pewno po mnie nie przyjdš. Ale ja bałem się coraz bardziej. Że znów mnie posadzš, że znów będę przechodził przez to piekło, tym razem w dodatku za nic. Uciekłem”.
Cišgła inwigilacja sprawia, że byli więŸniowie czujš się bezustannie zagrożeni. Niepokój potęguje fakt, iż władze z reguły zmuszajš krewnych do ręczenia za ich dobre sprawowanie. Każde podejrzenie może uderzyć w poręczyciela. Niektórzy byli więŸniowie mówiš, że bali się wychodzić z domu, by nie narażać krewnych.

Poczucie izolacji

Lęk byłych więŸniów odcina ich – na wiele sposobów – od społeczeństwa. Bojš się o siebie samych i bojš się o innych; wielu powtarza, że czuli, iż nie mogš sobie pozwolić na prowadzenie normalnego życia, gdyż narażaliby na niebezpieczeństwo przyjaciół i bliskich. Była więŸniarka wspomina, że największym problemem po zwolnieniu była jej własna psychika: „Kiedy szliœmy porozmawiać do restauracji, zaczynałam się podejrzliwie rozglšdać. W takiej sytuacji człowiek czuje się naprawdę fatalnie”.
Byli więŸniowie zdajš sobie sprawę, że muszš ostrożnie ważyć słowa i cenzurować swoje wypowiedzi. Pewna mniszka powiedziała TIN, że kiedy jš zwalniano, funkcjonariusze ostrzegli krewnych, iż nawet w domu nie mogš rozmawiać o więzieniu. Funkcjonariusze BBP zabronili jej utrzymywania kontaktu z rodzinš koleżanki – mniszki, która zmarła za kratami. W wiosce czuła się „klaustrofobicznie” [gu dogpo], ponieważ władze doskonale wiedziały, z kim utrzymuje kontakt.
Wszyscy obywatele Chin – tak Hanowie, jak Tybetańczycy – czujš się „ograniczeni” i wiedzš, że muszš uważać na to, co mówiš. Sytuacja byłych więŸniów jest jednak znacznie trudniejsza, gdyż doskonale wiedzš, że sš inwigilowani i że każde nierozważne słowo – wyrwane z kontekstu, przekręcone lub wyolbrzymione przez informatora – może sprowadzić poważne kłopoty na nich samych i ich bliskich.
Wszyscy zdajš sobie sprawę, że władze majš obsesję na punkcie „przestępstw politycznych”, widzšc w nich zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Byli więŸniowie nie majš więc szans na powrót do normalnego życia. Przyjaciele unikajš ich, bo bojš się, że będš œledzeni i obserwowani. Wielu obawia się, że kontakt z więŸniem – wina przez skojarzenie – może zrujnować im karierę.
„Różnica, jak między nocš a dniem – powiedział TIN były więzień z Qinghai, który przed aresztowaniem piastował wysokie stanowisko w administracji okręgu. – Przed więzieniem przyjaŸniłem się wieloma uczonymi i dygnitarzami, ale po wyjœciu miałem ogromne problemy z utrzymaniem tych kontaktów. Wszyscy byli przerażeni i podejrzliwi. Cišgle się rozglšdali, żeby sprawdzić, kto za mnš chodzi. Ludzie spotykali się ze mnš, ale zawsze ukradkiem, potajemnie, nigdy otwarcie. W miejscach publicznych, powiedzmy, na targu, wielu znajomych udawało, że mnie nie widzi. Takie miejsca sš szczególnie niebezpieczne. Koledzy ze szkoły i z pracy zapraszali mnie jednak – po cichu – do swoich domów”.
Człowiek ten mówi, że sam starał się unikać ludzi, którym mogłoby to zaszkodzić – zwłaszcza „osób pracujšcych dla Tybetańczyków” (choć niekoniecznie na rzecz niepodległoœci) oraz „badaczy historii Tybetu”. Jedni unikali jego, on unikał innych (nawet jeœli okazywali mu życzliwoœć). „Kontakty w pewnych kręgach – wyjaœnia – zwłaszcza zamkniętych, budzš szczególne zainteresowanie Departamentu Bezpieczeństwa Państwa”.
Alienację potęgujš rozmaite czynniki. Wielu byłych więŸniów stara się oszczędzić bliskim bólu i nie mówi o przeżyciach za kratami. Inni czujš wstyd. Największš pociechš i wsparciem sš dla nich często kontakty z innymi więŸniami. „Byłem szczęœliwy, spotykajšc ludzi z mojego więzienia – mówi Ÿródło TIN. – Siadaliœmy w kšciku restauracji, żeby pogadać o sytuacji i zmianach w kraju”.
W Lhasie byli więŸniowie sš sobie bardzo bliscy. Często dzielš mieszkania i wspólnie pracujš. Dla wielu jest to jedyne wyjœcie – jeœli nie majš w mieœcie krewnych i nie chcš, wbrew zaleceniom władz, wracać w rodzinne strony, z reguły nie stać ich na samodzielne wynajęcie pokoju.

Sytuacja rodzinna

Jak już powiedzieliœmy, większoœć zwalnianych z więzień duchownych nie może wrócić do klasztorów. Władze odsyłajš ich w rodzinne strony. Już to wywołuje stres i poczucia wyobcowania. Wielu, zwłaszcza mnisi, czuje, że zawiedli swoje rodziny, które tradycyjnie posyłały jednego z synów do klasztoru.
Wielu pochodzšcych z regionów wiejskich więŸniów, którzy przed wyrokiem latami studiowali w klasztorach, nie ma żadnego doœwiadczenia w pracy na roli. Często sami rodzice nie chcš, by ich syn lub córka – w których nadal widzš duchownych – pracowali na polu. Byli więŸniowie, nie zarabiajšc, czujš się tylko ciężarem.
„Powrót do domu był straszny – powiedział TIN mieszkaniec Qinghai. – Brat, jego żona i dwoje dzieci mieszkali z rodzicami. Nie miałem pracy, całymi dniami wysiadywałem w domu. Nie potrafiłem się z tym uporać. Ten problem zafundowałem sobie sam. Nikt nie powiedział mi złego słowa”.
Liczne Ÿródła podajš, że aresztowanie za przestępstwo polityczne może oznaczać kłopoty dla całej rodziny – na przykład problemy w pracy lub w szkole. Krewni więŸniów sš często przesłuchiwani i zatrzymywani. Były więzień powiedział TIN, że jego siostrę zatrzymano na dwa dni. Kiedy uciekł z Tybetu, znów wezwano jš na przesłuchanie. Niepokój o najbliższych towarzyszy byłym więŸniom całymi latami.
Strach przed konsekwencjami kontynuowania działalnoœci politycznej prowadzi często do konfliktów rodzinnych. Krewni – najczęœciej wujowie, którzy w tybetańskich rodzinach cieszš się dużym autorytetem – często starajš się wyperswadować byłym więŸniom podejmowanie kolejnych protestów.
„Zeszło się ze trzydzieœci osób – opowiada Tybetańczyk spoza TRA. – Wszyscy płakali. Każdy przeprowadził ze mnš rozmowę. Wielu dawało rady, bardzo stanowczo: nie rób tego, nie rób tamtego, to bezużyteczne, niczego nie osišgniesz, a sprowadzisz tylko nieszczęœcie na całš rodzinę. Miałem doœć i tych rad, i tego płaczu. Krewna matki powiedziała mi: Jeœli musiałeœ to zrobić i nadarzyła się okazja, to wypełniłeœ swój obowišzek. Postšpiłeœ słusznie, ale już wystarczy. Wszyscy mieliœmy przez ciebie problemy, teraz zajmij się więc naukš”.

Rozczarowanie

Koszmar więzienia zbliża więŸniów politycznych; zaszczepia w nich solidarnoœć, zdecydowanie, wytrzymałoœć. Zwolnieniu towarzyszy niepokój, ale i wielkie nadzieje. Byli więŸniowie mówiš, że z czasem przeradzajš się one w poczucie głębokiego rozczarowania. Mniszka, która wspomina, że za kratami przysięgała sobie i współtowarzyszkom, że nigdy nie da się złamać, mówi: „kiedy besztali nas po zwolnieniu, kiedy wmawiali, że popełniłyœmy błšd itd., bolało to bardziej niż przekleństwa strażników, bo wydawało się nam, że po wyjœciu będziemy wolne. Każde złe słowo przeszywało serce. To było straszne. W końcu, skoro inni wydajš się zadowoleni, ty też powinnaœ cieszyć się wolnoœciš, prawda?”.
Zwalniani z więzień duchowni muszš uporać się ze œwiadomoœciš, że nie będš mogli poœwięcić życia swemu powołaniu. Inni wpadajš w rozpacz i rozgoryczenie, gdy przekonujš się, że nie majš szans na dobrš pracę i zdobycie wykształcenia. Nie widzšc dla siebie żadnych szans, żadnej nadziei, zaczynajš myœleć o ucieczce.
„Siedziałem w domu – powiedział TIN intelektualista z Qinghai. – Czytałem ksišżki, czasem pokręciłem się koło owiec. Narastała we mnie wœciekłoœć. Musiałem żyć życiem krewnych, cudzym życiem: owce – dom, owce – dom, owce – dom. Wpadałem w furię. Największym problemem po zwolnieniu było dla mnie to, że nie mogłem robić tego, co chciałem”.
Innym Ÿródłem frustracji bywa nieuchronne porównywanie swojego położenia z sytuacjš znajomych i przyjaciół, którzy trzymali się z daleka od polityki. Byli więŸniowie sš z reguły schorowani, wykończeni psychicznie, pozbawieni œrodków do życia i perspektyw na przyszłoœć, podczas gdy ich rówieœnicy majš pracę, domy, szczęœliwe rodziny, a nawet samochody. Nie ulega wštpliwoœci, że w takiej sytuacji decyzja o podjęciu protestu politycznego musi wydawać się niezwykle kosztowna.
Zwalniani przekonujš się również, że w czasie, gdy byli w więzieniu, sytuacja polityczna w Tybecie pogarszała się jeszcze bardziej. To także potęguje rozgoryczenie. Do połowy lat dziewięćdziesištych, na przykład, otwarcie kolportowano zdjęcia Dalajlamy i kasety z wystšpieniami. Dziœ można trafić za to do więzienia. Za kratami więŸniowie nie majš dostępu do żadnych wiadomoœci ze œwiata; wielu liczy, że sprawa, za którš oddali wolnoœć, nabiera rozgłosu i impetu. Zderzenie z rzeczywistoœciš może być bardzo bolesne. Wielu skazanych musi po prostu zastanawiać się, po co narazili się na taki ból i cierpienia.

Obrażenia fizyczne

Informacje o torturach sš z natury bardziej subiektywne niż dane, dotyczšce wysokoœci wyroku lub aktu oskarżenia. Ze zbieranych i analizowanych przez TIN relacji wynika jednak niezbicie, że cierpienia i ból zadawane tybetańskim więŸniom politycznym nie majš nic wspólnego „ze zgodnymi z prawem sankcjami”. Lwia częœć więŸniów politycznych jest brutalnie bita i maltretowana po zatrzymaniu, gdy policja próbuje wydobyć z nich zeznania i zmusić do przyznania się do winy. Sytuacja w więzieniu nie jest lepsza, zwłaszcza gdy skazani podejmujš protesty lub strajki głodowe. Po demonstracjach w Drapczi w maju 1998 zginęło co najmniej dziewięcioro więŸniów. Wielu wtršcono do karcerów, niemal wszystkich brutalnie bito. Sytuację skazanych pogarszajš trudne warunki, bardzo złe jedzenie, ciężka praca, wycieńczajšce ćwiczenia fizyczne i brak opieki medycznej.
W przypadkach skrajnych tortury kończš się zgonem, choć w ostatnich latach Chiny nie skazały na œmierć żadnego Tybetańczyka za przestępstwo polityczne. Z wielokrotnie sprawdzanych danych TIN wynika, że od 1987 roku w chińskich więzieniach zginęło – na skutek maltretowania, a nie wczeœniejszej choroby, wieku lub innych, nie zwišzanych z karš czynników – co najmniej 39 Tybetańczyków (ponad dwa procent skazanych). 26 osób zmarło w zakładach karnych, a 13 wkrótce po zwolnieniu (w pięciu przypadkach – warunkowym; siedem osób odbyło pełne wyroki i zmarło w kilka dni, tygodni lub miesięcy po zwolnieniu). TIN analizuje informacje dotyczšce dziewięciu innych zgonów (w tym czterech po zwolnieniu), w tej chwili nie może jednak stanowczo stwierdzić, że ich bezpoœredniš przyczynš było maltretowanie skazanych.
Jednym z więŸniów, którzy zmarli wkrótce po warunkowym zwolnieniu, był dwudziestodwuletni Jesze Samten. Aresztowano go wraz z innymi mnichami klasztoru Ganden w maju 1996 roku za udział w proteœcie przeciwko usuwaniu zdjęć Dalajlamy. Zmarł 12 maja 1998, w tydzień po zwolnieniu z oddalonego o 10 kilometrów od Lhasy więzienia Trisam, z którego wyszedł o kulach, z połamanymi żebrami.
W lutym lub marcu 1999 zmarł dwudziestodwuletni Norbu, mnich z klasztoru Nalanda, którego trzy lata wczeœniej zwolniono z aresztu œledczego Guca. Wiarygodne Ÿródła informujš, że podczas rocznego uwięzienia odbito mu nerki. Nie tylko nie otrzymał pomocy medycznej, ale zmuszano go do ciężkiej pracy. Tybetańskie Ÿródło podaje, że gdy odesłano go do domu – nie mógł wrócić do klasztoru – „nie był już normalnym człowiekiem”.
TIN dysponuje danymi 31 więŸniów, którzy uzyskali przedterminowe zwolnienie. 23 z nich wypuszczono najprawdopodobniej ze względów medycznych, by ich leczeniem zajęli się krewni. W ten sposób władze unikajš pokrywania często bardzo wysokich kosztów leczenia. Jak już wspomniano, 13 z tych osób zmarło wkrótce po opuszczeniu więzienia.
Jeden ze zwolnionych czekał na œmierć aż szeœć lat. Sonam Łangdu uzyskał zwolnienie warunkowe w 1993 roku. Nie mógł się wyprostować ani chodzić. Lekarze stwierdzili ciężkie obrażenia głowy, nerek i płuc. Przez rok czekał na proces w areszcie Guca, oskarżony o współudział w zabójstwie chińskiego funkcjonariusza LPZ w 1988 roku. W „œledztwie” zawieszano go – na kilka dni – za wykręcone na plecach ręce, bito pałkami elektrycznymi i głodzono. Władzę w nogach stracił, gdy przesłuchujšcy go tybetański oficer zaczšł po nim skakać. Przykuty do wózka, zmarł w 1999 roku w swoim domu w Lhasie. Miał 44 lata.
Gjalcen Palsang, była mniszka klasztoru Garu, została aresztowana w czerwcu 1993 za udział w demonstracji. Miała wówczas 13 lat. Nigdy nie postawiono jej przed sšdem – zapewne z uwagi na wiek – spędziła jednak rok i osiem miesięcy w areszcie Guca, gdzie wielokrotnie bito jš prętem po kolanach. Dwa lata póŸniej utykała, miała kłopoty z chodzeniem i, kiedy robiło się chłodniej, ataki bólu. Tybetańskie Ÿródło informowało niedawno, że mięœnie jednej z nóg Gjalcen sš teraz w zaniku.
WięŸniowie tracš zdrowie nie tylko wskutek bicia. Ngałang Kunga, były mnich klasztoru Drepung, rozchorował się od pestycydów, którymi kazano mu nawozić roœliny w więziennej szklarni. Jego wyrok kończył się w listopadzie 1994, zwolniono go jednak – sparaliżowanego – rok wczeœniej. Do dziœ jest przykuty do wózka.
Z napływajšcych do TIN raportów wynika, że dramatyczny wpływ na zdrowie więŸniów majš obowišzkowe ćwiczenia pod kierunkiem oficerów LPZ, które wprowadzono w Drapczi w 1994 roku. Władze nie zwalniajš z nich nawet chorych i rannych, którzy muszš biegać lub maszerować, póki nie upadnš. A wtedy sš bici.
Nic nie wskazuje na to, by ktoœ próbował położyć kres maltretowaniu skazanych. Po demonstracjach w maju 1998 więŸniowie z Drapczi byli brutalnie bici i zamykani w karcerach. Lobsang Czoekji, na przykład, została ukarana za udział w proteœcie podniesieniem wyroku o osiemnaœcie miesięcy. Zatrzymano jš w 1994 roku. Skatowana przez policjantów, przez dłuższy czas nie mogła chodzić. Oddziałowa Pema Butri, która uznała jš za inicjatorkę protestu 4 maja, pobiła jš tak, że – jak mówi naoczny œwiadek – „gdy wstała, nie przypominała istoty ludzkiej”.
„Czoekji Łangmo jest strasznie chora – powiedział TIN Tybetańczyk, który widział jš w połowie 2000 roku. – Nie może chodzić o własnych siłach. Podtrzymujš jš dwie osoby. Cišgle wpada na drzwi, œciany. Jest teraz w rodzinnym domu. Długo już nie pocišgnie. Mówi do ludzi, których nie ma, i widzi rzeczy, których nie widać. Jest jak szalona”.
 
 

Podsumowanie

Wyrok odciska się na życiu byłych więŸniów politycznych i ich krewnych na długie lata po zakończeniu. Zadawane za kratami tortury często zostawiajš po sobie trwałe obrażenia fizyczne i zaburzenia posttraumatyczne. Zwalniani nie majš perspektyw na przyszłoœć. Nie mogš – poza nielicznymi wyjštkami – wracać do swoich klasztorów ani znaleŸć pracy w państwowej lub prywatnej firmie. Władze inwigilujš i przeœladujš nie tylko ich, ale i ich najbliższych. Choć teoretycznie wolni, w praktyce czujš się zakuci w „niewidzialne kajdany”, które uniemożliwiajš im powrót do normalnego życia.
Tego, co ich spotyka, nie okreœlajš przepisy, odnoszšce się do byłych więŸniów. Ograniczenie swobody poruszania się i obowišzek meldowania na komisariacie może – poczštkowo – zbiegać się z wymierzonš przez sšd karš „pozbawienia praw politycznych”, niemniej o innych restrykcjach, ich zasięgu i skali nie wspominajš żadne przepisy. Podobny los spotyka byłych zatrzymanych, którym nie postawiono żadnych zarzutów i którzy nigdy nie stanęli przed sšdem. Byli więŸniowie twierdzš, że niektóre restrykcje sš „ponadczasowe” – trwajš całymi latami, zdajš się wieczne. Wszystko wskazuje na to, że chińskie służby bezpieczeństwa narzucajš je po prostu z przyzwyczajenia.
Analiza formalnych i nieformalnych restrykcji oraz ich zgodnoœci z chińskim prawem nie ukazuje przecież pobudek piętrzšcych je władz. Rzšd nakłada na byłych więŸniów liczne ograniczenia, gdyż chce ich kontrolować i odcišć od społeczeństwa. Chińscy dygnitarze widzš w tybetańskich protestach – nawet tych pokojowych, kilkusekundowych, symbolicznych – poważne zagrożenie dla terytorialnej integralnoœci państwa. Kontrolujšc byłych więŸniów politycznych, władze starajš się zapobiegać kolejnym protestom i odstraszać ich potencjalnych naœladowców. Przynajmniej przez pewien czas nic w życiu zwolnionego więŸnia nie jest takie, jak przed wyrokiem. Stres potęguje niemal całkowita bezradnoœć. Wielu dochodzi do wniosku, że jedynš szansš na odzyskanie utraconych możliwoœci i elementarnej kontroli nad swoim życiem jest ucieczka za granicę.