Podstawowe interesy naszego narodu sš jednym; interesy narodu reprezentuje Komitet Centralny – w tych fundamentalnych kwestiach wszyscy mówimy jednym głosem. Jest to i niezbędne, i naturalne; nienaturalne byłoby mówienie różnymi głosami.
Hu Yaobang, Pierwszy Sekretarz Komunistycznej Partii Chin, 1985
 

Tybetańskie radio i telewizja sš nie tylko niezawodnym œrodkiem, służšcym wzmocnieniu duchowoœci i kultury narodu tybetańskiego, ale i potężnš broniš w walce z separatystycznš działalnoœciš kliki Dalaja, którš wspierajš wrogie siły Zachodu.
Chen Kuiyuan, Sekretarz Partii Tybetańskiego Regionu Autonomicznego, 1996
 

Komunistyczna Partia Chin wie, jakš rolę odgrywa informacja w kształtowaniu niezależnej myœli i więzi międzyludzkich. Usiłuje więc kontrolować dostęp do mediów na każdym poziomie – poczynajšc od studentów, którzy korzystajš z Internetu w odległych prowincjach, po produkcje hongkońskiej Star TV czy BBC. Gwałtowna modernizacja zaczyna dawać Chińczykom i Tybetańczykom dostęp do globalnych sieci komunikacji, a to oznacza, że partia musi szukać coraz bardziej wyrafinowanych metod kontroli.
W Tybecie, gdzie celem politycznym jest narzucenie lojalnoœci wobec partii, sš one œciœle zwišzane z kampaniami przeciwko Dalajlamie. Chiny próbujš zdobyć umysły i serca Tybetańczyków – wydziały propagandy oraz rzšdowe radio i telewizja przedstawiajš kunsztownie wyreżyserowany obraz Tybetu, który ma ułatwić realizację celów politycznych. O walce o politycznš „stabilizację” œwiadczš również coraz brutalniejsze represje wobec Tybetańczyków, którzy próbujš przekazywać informacje swoim rodakom lub propagować tybetańskš kulturę, religię i tożsamoœć w literaturze, niskonakładowych publikacjach lub publicznych dyskusjach. Wydaje się, że magazyn literacki wydawany przez mnichów w wiejskim klasztorze stanowi dla władz w Tybecie takie samo zagrożenie, jak skrytykowanie Jiang Zemina w wiadomoœciach CNN dla najwyższych dygnitarzy partyjnych.
W takim społeczeństwie dziennikarze, pisarze i intelektualiœci znajdujš się w bardzo trudnym i ryzykownym położeniu. Pisanie prawdy, zwłaszcza gdy kłóci się ona z wizerunkiem lansowanym akurat przez tę czy innš komórkę partii, może oznaczać utratę pracy a nawet aresztowanie.
Polityka władz wobec mediów zamyka usta Tybetańczykom: w raporcie tym omówimy mechanizmy prawne i polityczne, służšce sprawowaniu kontroli nad mediami. Pokażemy, że wykształceni Tybetańczycy sš coraz bardziej œwiadomi prawdziwego oblicza propagandy – czytajš między wierszami komunikatów rzšdowych i, na przykład, uważnie analizujš pomijane w nich kwestie. Postaramy się omówić wpływ, jaki wywierajš niezależne wiadomoœci podawane przez tybetańskš diasporę, oraz propagandowš kontrofensywę partii.
 

Obywatele Chińskiej Republiki Ludowej korzystajš z wolnoœci słowa, prasy, gromadzenia się, zrzeszania, defilowania i demonstrowania.
Artykuł 35 Konstytucji ChRL z 1982 roku
 

Zakres wolnoœci mediów zależy od osób, które nimi kierujš lub, ostatecznie, kontrolujš. Władzę, czy też kontrolę, sprawujš w Chińskiej Republice Ludowej partia i rzšd – ta pierwsza, ostatecznš. Kontrolowanie mediów – majšcych, z definicji, pełnić rolę „tuby” [houlong], propagujšcej poglšdy partii czy, œciœlej, kierowanych przez niš mas – zawsze było dla partii priorytetem. Od 1980 roku tworzy się w ChRL system prawny i usiłuje promować „rzšdy prawa”. Choć przyjęto kilka zbiorów przepisów dotyczšcych nadawania audycji radiowych i telewizyjnych oraz wydawnictw drukowanych, do tej pory nie ma Ustawy o mediach. Wydaje się, że władze nie wiedzš, jak zapewnić równowagę między prawami dziennikarzy a ograniczeniami, którym powinni oni podlegać. Wolnoœć słowa i mediów, o której mówi artykuł 35, ograniczajš w praktyce inne przepisy konstytucyjne (por. przypis 1). Innymi słowy, system prawny w żaden sposób nie przeszkadza sprawowanej przez partię kontroli.
Najważniejsze gazety w Tybecie – na poziomie prowincji, prefektury itd. – sš oficjalnymi organami partii, kierowanymi przez odpowiedni komitet. Dzienniki, których nie prowadzi partia, „należš” lub sš zwišzane z departamentem rzšdu, odpowiedzialnym za sprawowanie nad nimi nadzoru. Na przykład kwartalnik Edukacja Tybetańska (który powstał w 1985 roku) sponsorowany jest przez Komisję Edukacji i Nauki Tybetańskiego Regionu Autonomicznego (TRA). Prowincje i regiony autonomiczne majš własne departamenty propagandy w regionalnych komitetach partii oraz biura ds. mediów i wydawnictw, podlegajšce centralnej Administracji Mediów i Wydawnictw oraz departamentowi propagandy władz lokalnych. Choć za bieżšcš kontrolę nad gazetami odpowiada Administracja Mediów i Wydawnictw, „kierunek” wyznacza partyjna komórka propagandowa.
Najważniejsza gazeta TRA, Dziennik Tybetański [Xizang Ribao], oficjalny organ Komitetu Partii TRA, przedstawia się jako: „tuba Komitetu Partii, rzšdu i ludu Tybetu oraz ważne narzędzie propagandy masowej w naszym regionie. Pod przewodnictwem Komitetu Partii TRA zdecydowanie popieramy właœciwe kierowanie opiniš publicznš, staramy się upowszechniać wytyczne, strategie i politykę partii, budować mosty oraz wišzać partię i rzšd z ludem, zawsze œwiadomi spoczywajšcej na nas odpowiedzialnoœci wobec partii, kraju i szerokich mas, staramy się szybko, dokładnie i obszernie przybliżać masom zasady i wytyczne Partii i rzšdu, informować masy o wydarzeniach politycznych, gospodarczych, kulturalnych itd., bez których nie można zrozumieć œwiata, entuzjastycznie zaszczepiać w masach wielkš kreatywnoœć i ducha poœwięcenia w budowaniu nowego socjalistycznego Tybetu, sławić chlubne dokonania na niwie tworzenia dwóch cywilizacji [idzie tu lansowany przez rzšd model cywilizacji „duchowej” i „materialnej”] oraz dokładnie odzwierciedlać dšżenia, głos i aktualne żšdania ludu. [Dziennik Tybetański obiecuje] stanowczo wyznaczać poglšdy mas, entuzjastycznie pracować z masami, podkreœlać wkład mas, odnosić się do sugestii, krytyki, apeli i oskarżeń przedstawianych przez masy na piœmie lub osobiœcie oraz podejmować coraz to nowe zadania w służbie mas” [Dziennik Tybetański, 25 kwietnia 1997].
Władze wyższych szczebli kierujš do redakcji pisma i dokumenty, gdy chcš nadać okreœlony ton informacjom i komentarzom. Były dziennikarz z północno-wschodniego Tybetu powiedział TIN: „Przychodzš instrukcje: o tych sprawach można mówić, a o tych nie. Wydajš je władze prowincji i przekazujš prefekturom, te zaœ – okręgom. W pamięci utkwiły mi szczególnie wytyczne kampanii oczerniania Jego Œwištobliwoœci Dalajlamy. Jeżeli odbywa się ważne zebranie albo zjazd, dostajemy polecenie, by informować o tym jak najszerzej. Musimy też publikować przepisy i rozporzšdzenia dotyczšce zmian kadrowych w rozmaitych urzędach itd. Kiedy, na przykład, w 1999 roku przyłšczano do Chin Makau, kazano nam bardzo to nagłoœnić. Mieliœmy skupić się na cierpieniach, jakie przynoszš obce rzšdy. Ceremonia miała przepełnić ludzi szczęœciem. Lud Chin miał przygarnšć powracajšcy Makau, jak matka swoje dzieci. Cóż, Chińczycy nie trzymajš Tybetańczyków na kolanach, ale zaciskajš im palce na gardle” [TIN Doc 387].
W regionalnych organach partii, takich jak Dziennik Tybetański, Dziennik Qinghai czy Tybetańska Gazeta Qinghai, działajš komitety redakcyjne, które podejmujš ostateczne decyzje. Linia pisma musi zgadzać się z liniš partii – odpowiedni wydział propagandy wydaje więc polecenia, a komitet redakcyjny przekazuje je dziennikarzom w formie szczegółowych instrukcji. Dziennikarze majš pisać zgodnie z owymi wytycznymi. Gotowe teksty trafiajš do redaktora naczelnego lub jego zespołu, decydujšcych o ich zamieszczeniu.
„Wyższy szczebel decyduje, o czym pisać – powiedział TIN tybetański redaktor, obecnie uchodŸca. – Mówiš ci, co masz pisać i co masz robić. Zostawiajš bardzo niewiele miejsca na to, co ty myœlisz, że powinieneœ robić. Podlegamy Departamentowi Propagandy TRA, który decyduje, co należy publikować. Instruuje naczelnych gazet i programów telewizyjnych, a oni mówiš swoim redaktorom, co pisać i pokazywać” [TIN Doc 395].
Inny Tybetańczyk, byłe dziennikarz radiowy, wyjaœnia proces zatwierdzania materiałów, które trafiajš na antenę: „Decyzję o nadaniu informacji podejmował szef działu wiadomoœci tybetańskich. Odpowiadał za wszelkie potknięcia polityczne. Tak właœnie wyglšda definicja odpowiedzialnoœci dziennikarskiej w Tybecie. Sš trzy poziomy. Szef działu wiadomoœci tybetańskich przekazuje materiał szefowi działu tybetańskojęzycznego, a ten do któregoœ z zastępców w departamencie tybetańskiego radia i telewizji. Jeżeli informacja zostanie zaakceptowana, trafia na antenę” [TIN Doc 387].
Z relacji Tybetańczyków, którzy pracowali w mediach, wynika jasno, że za podejmowanie decyzji – i potwierdzanie zgodnoœci informacji z liniš partii – odpowiadajš przede wszystkim członkowie KPCh zatrudnieni w redakcjach gazet, radia i telewizji. Nasi rozmówcy starali się okreœlić liczbę członków partii w swoich biurach – z reguły szacowali jš na 40 proc. „Co œrodę mieliœmy w biurze wiec edukacji politycznej. Uczyliœmy się na pamięć dokumentów kluczowych dla polityki rzšdu – na przykład przemówień Jiang Zemina. Dziennikarz musi znać wytyczne Komunistycznej Partii Chin, by nie popełnić politycznej gafy. Połowa pracowników działu tybetańskiego należała do partii. (...) Dwa razy w tygodniu odbywało się zebranie partyjne. Z reguły studiowaliœmy dokumenty – dokumenty wewnętrzne, których jest bardzo wiele. Takie zebrania sš zamknięte, mogš w nich uczestniczyć tylko członkowie partii. Wyjaœniano nam wtedy, na przykład, że ruch separatystyczny stara się dzielić narodowoœci, prowadzšc różne kampanie. Mieliœmy się strzec, by nie wpłynęły one na nasz sposób myœlenia. Raz w roku musieliœmy pisać list, w którym omawialiœmy własne poglšdy”, powiedział TIN dziennikarz, który uciekł z Tybetu w 1998 roku [TIN Doc 295].
Większoœć dziennikarzy uważa, że nie da się zrobić prawdziwej kariery, nie wstępujšc do partii. Były redaktor powiedział TIN w 1999 roku: „Jeżeli wstšpisz do partii, dostaniesz lepszš pensję. Poza tym, przy awansach, delegacjach czy zebraniach na szczeblu prowincji, gdzie ktoœ musi reprezentować biuro – pierwsi w kolejce sš partyjni. Jak powiedziałem, członkowie partii lepiej zarabiajš. Jeżeli wœród trzech kandydatów na jakieœ stanowisko jest jeden członek partii, z pewnoœciš wybiorš właœnie jego, nawet gdyby pracował znacznie gorzej od pozostałych” [TIN Doc 387].
Partia wymaga corocznych sprawozdań od wszystkich pracowników mediów. Raporty trafiajš do akt, na podstawie których zapadajš decyzje o przyjęciu do pracy, awansie itd.: „Każdy członek personelu musi przedstawić roczne sprawozdanie. Trzeba w nim pisać, że pracowało się dobrze, nie spóŸniało do pracy, nie złamało żadnych przepisów i nie prowadziło działalnoœci politycznej. Trzeba też napisać, że czytało się i produkowało informacje zgodne z politykš rzšdu. Rok po roku należy też pisać, w jaki sposób – zgodnie z wytycznymi z góry – walczyło się z separatyzmem. W każdym urzędzie trzyma się akta pracowników, w tym te doroczne sprawozdania. Po akta sięga się przy zmianie pracy czy otworzeniu się jakiegoœ wakatu. Jeœli sš dobre, można liczyć na lepszy stołek” [TIN Doc 387].
Mechanizmy politycznego nadzoru nad personelem w połšczeniu ze zbiurokratyzowanym, hierarchicznym systemem zarzšdzania, w którym pierwsze skrzypce grajš członkowie partii – muszš wypaczać produkowane informacje. Nawet jeœli jakieœ zagadnienie można by przedstawić w sposób wyważony, naciska się na podkreœlanie pozytywnej roli partii. „Robiłem kiedyœ wywiady z ludŸmi – pracowałem nad artykułem o zmianach w codziennym życiu, jakie przyniosło dwadzieœcia lat polityki otwartych drzwi. Wszyscy mówili najpierw o zmianach na lepsze, które „przynosi dosłownie każdy dzień”, ale po chwili zaczynali narzekać na trudnoœci. Opowiadali o rosnšcych z roku na rok podatkach i o długach, których nie sš w stanie płacić. Kiedy wróciłem do biura, musiałem wyssać z palca tekst o tym, jak to polityka otwartych drzwi podniosła stopę życiowš ludu. Choć, ogólnie rzecz bioršc, w naszym regionie sytuacja ludzi polepszyła się nieco – to po prostu kwestia nowoczesnoœci, a nie jakiegoœ szczególnego wkładu Chińczyków”, powiedział TIN były dziennikarz w 1999 roku [TIN Doc 295].
Inny były dziennikarz mówi, że obowišzuje zasada publikowania tylko dobrych wiadomoœci. Wszelkie konflikty sš przemilczane lub zniekształcane w okreœlony sposób: „WeŸcie informacje lokalne – publikuje się tylko rzeczy dobre. Jeżeli w ogóle wspomina się np. o walkach między koczownikami o pastwiska, to jako o wewnętrznych waœniach między Tybetańczykami” [TIN Doc 387].
Pisarz, który przed opuszczeniem Tybetu w 1998 roku współpracował, jako wolny strzelec, z dziennikiem prefekturalnym, wspomina: „Dziennikarz musi przestrzegać okreœlonych zasad. Nie możemy pisać o sytuacji Tybetu ani o jego historii. Nie możemy napisać niczego, co kłóciłoby się z politykš rzšdu. A przede wszystkim musimy przestrzegać czterech kardynalnych zasad partii. Łamišc je, łamiemy prawo. Musimy pisać o tym, jak rzšd pomaga ludowi. Opublikowano trzy z czterech artykułów, jakie napisałem. Nie wprowadzili żadnych zmian – tylko jakieœ poprawki redakcyjne, ale nie ingerowali w treœć. Nikt nie napisałby artykułu, który trzeba by zmieniać...” [TIN Doc 244L]
Przedstawiajšc tylko dobre wiadomoœci, oficjalne media często narażajš na szwank swojš wiarygodnoœć. Chiński Tybet (vol. 10, nr 2, 1999), informował o wizycie Ugjena Trinleja Dordże, uznanego przez Dalajlamę i Pekin za XVII Karmapę, w Guangdongu takimi słowy: „Młody Żywy Budda i jego grupa odwiedzili wielkie fabryki urzšdzeń elektronicznych, gdzie zasypano ich wprost przebogatym asortymentem nowoczesnych produktów. „Co o tym myœlicie?”, zapytał z uœmiechem Gao Siren, drugi sekretarz Regionalnego Komitetu KPCh Guangdong. „W okresie otwarcia i reform Guangdong dokonał rzeczy ogromnych – odparł młody Żywy Budda. – Tempo rozwoju w Guangdong zapiera dech w piersi”.
W rok po opublikowaniu tego materiału czternastoletni Karmapa uciekł do Indii. 19 lutego 2000, podczas obchodów 60. rocznicy intronizacji Dalajlamy, mówił o braku swobód religijnych w Tybecie i o swojej lojalnoœci wobec Dalajlamy. „Modlę się i o Was, dziennikarze, byœcie mogli swobodnie jeŸdzić po całej planecie z kamerami w rękach”, dodał.
W oficjalnych mediach, zajętych przedstawianiem polityki partii, nie ma miejsca na odmienne poglšdy. Dalajlama i status Tybetu – to najbardziej drażliwe kwestie dla większoœci Tybetańczyków. Nie ulega wštpliwoœci, że media robiš wszystko, by zaszczepić odpowiednie poglšdy na te sprawy. Od chwili wskazania przez Dalajlamę XI Panczenlamy w maju 1995 roku coraz zacieklej krytykujš Dalajlamę i piętnujš „separatyzm”. Ataki propagandy były szczególnie intensywne podczas kampanii reedukacji patriotycznej, która rozpoczęła się latem 1996 roku w klasztorach Tybetu œrodkowego, a następnie rozlała poza TRA. W jednym z czterech piętnujšcych Dalajlamę artykułów, opublikowanych przez agencję Xinhua między 17 a 22 kwietnia 1997, czytamy: „Dalajlama podejmował wiele działań, których celem było zniszczenie Tybetu i religii buddyjskiej. (...) Nie zdarzyło mu się zrobić nawet jednej rzeczy w interesie duchownych i œwieckich w Tybecie. Partyjna szkoła TRA wyjaœniała: „Komentarze agencji Xinhua były racjonalne i wyważone; na podstawie niezbitych dowodów, słusznie i dosadnie obnażały cały fałsz i hipokryzję Dalaja” [SWB 14 maja 1997].
Dziennikarze i lektorzy muszš odczytywać „wiadomoœci”, oczerniajšce Dalajlamę. „Było mi strasznie ciężko, gdy musiałem czytać, że ludzie majš stawić opór tzw. separatystom z kliki Dalaja. Ludzie nas nie lubiš. Nie lubiš słuchać, że muszš walczyć z tzw. separatyzmem Dalaja. Choć wszystkich napawa to smutkiem, musimy czytać takie komunikaty – czy się to komuœ podoba, czy nie. Przyjaciele i krewni mówili mi, że robię dobrš robotę, ale i ukrywali, że nie lubiš audycji o walce z separatystami Dalaja. Inni pewnie też tego nie znoszš, ale nie mogš nam tego powiedzieć wprost. Bojš się. Nie mogš nas krytykować, bo pracujemy dla chińskiego rzšdu. Po prostu się bojš” – powiedział TIN były lektor [TIN Doc 367].
W marcu 1997 roku Departament Propagandy Partii TRA i Stowarzyszenie Dziennikarzy TRA ogłosiły konkurs na najlepszego dziennikarza TRA. Z listy dziesięciu  kandydatów wynika jasno, że jednym z najważniejszych kryteriów oceny było stanowisko wobec separatyzmu: „Dondrub [Danduo], płeć męska, Tybetańczyk, 48 lat, członek KPCh, obecnie wicedyrektor działu fotograficznego Dziennika Tybetańskiego. Towarzysz Dondrub pała żarliwš miłoœciš do sprawy partyjnych wiadomoœci; bezustannie wprowadza zmiany na lepsze i jest niezwykle sumienny. Jasno okreœlony i nieprzejednany w walce z separatyzmem. Wielokrotnie stawał na froncie walki tej batalii, jego wybitne zdjęcia, często chwalone przez odpowiednie departamenty, ilustrowały liczne artykuły. Jako formalny uczestnik licznych kampanii prasowych w TRA, robił ważne fotografie i osišgał dobre rezultaty propagandowe. (...) Pema Drolkar [Baima Zhuoga], płeć żeńska, Tybetanka, członek KPCh, wykształcenie wyższe, obecnie kieruje personelem tybetańskojęzycznym Tybetańskiego Radia Ludowego, redaktor naczelny i jednoczeœnie członek Stowarzyszenia Dziennikarzy TRA, stały członek rady instytutu ds. radia w Tybecie i zastępca Sekretarza. Jasno okreœlona i stanowcza na froncie walki z separatyzmem”.
W notatkach dotyczšcych wszystkich kandydatów znalazły się informacje o narodowoœci i przynależnoœci do partii. Artykuł na ich temat (31 marca 1997) kończył się słowami: „Mamy nadzieję, że liczni pracownicy mediów będš naœladować kandydatów, wspierać podstawowš zasadę partii „jednego centrum, dwóch punktów kardynalnych”, strzec jednoœci macierzy, budować jednoœć [różnych] narodowoœci, zajmować nieugięte stanowisko w kampanii przeciwko separatyzmowi, wyznawać jasno okreœlone poglšdy polityczne, analizować przedsiębiorczoœć ducha i umiłowanie pracy [tegorocznych] laureatów, wytrwale pracować, dzielnie badać i radoœnie wnosić swój wkład, pilnie studiować styl, w jakim laureaci przestrzegajš partyjnej dyscypliny i etyki zawodowej, nie pobłażać sobie i uprawiać szczerš politykę. Eszelony pracowników mediów TRA muszš wysoko dŸwigać sztandar Teorii Deng Xiaopinga i popierać politykę partii (...)”.
Krótko mówišc, oficjalne media podlegajš œcisłej wewnętrznej i zewnętrznej kontroli hierarchicznych struktur, zdominowanych przez członków partii. Decyzje dotyczšce charakteru publikowanych informacji zapadajš na wyższym szczeblu. Oficjalne media odgrywajš ważnš rolę w politycznych kampaniach przeciwko separatyzmowi i Dalajlamie. Dwukrotnie sprawdza się politycznš poprawnoœć wszystkich artykułów, większoœć dziennikarzy cenzuruje więc własne teksty.
 

W ostatnim okresie regulacje prawne nie odgrywajš zbyt wielkiej roli w praktycznym nadzorowaniu mediów – kontrolę sprawujš struktury i ciała, które pierwotnie miały stać na straży interesów partii. Ogólnie rzecz bioršc, ChRL stara się jednak wprowadzać œrodki kontroli prawnej; przyjęto również przepisy dotyczšce mediów. Niemniej nadal nie ma „ustawy o mediach”. Pierwsze projekty pojawiły się w połowie lat 80., ale do tej pory – za sprawš odmiennych wizji „stosownej” równowagi między prawami dziennikarzy a restrykcjami, jakim powinni podlegać –  nie udało się uzgodnić ostatecznej wersji (por. przypis 3). Istniejšce regulacje œwiadczš o stanowczoœci, z jakš państwo chce zachować kontrolę nad informacjš. Czytelne sš również priorytety polityczne – tak w ogólnokrajowych, jak w lokalnych przepisach wiele miejsca poœwięca się „separatyzmowi” i zaleca używanie standardowego [języka] chińskiego, a nie lokalnych dialektów czy języków mniejszoœci.
Ogólnokrajowe Przepisy o kierowaniu radiem i telewizjš, które opublikowano w Pekinie 19 sierpnia 1997 roku, weszły w życie 1 wrzeœnia 1997. Z punktu widzenia Tybetańczyków i innych mniejszoœci narodowych, najważniejszy jest artykuł 32, który zabrania nadawania audycji, „wzniecajšcych separatyzm i zagrażajšcych narodowej jednoœci”, „godzšcych w zjednoczenie państwa, suwerennoœć i integralnoœć terytorialnš”, „zagrażajšcych bezpieczeństwu, honorowi i interesom państwa”. Artykuł 36 stanowi, że „stacje radiowe i telewizyjne winny posługiwać się unormowanym słownictwem i językiem. Winny promować putoghua, standardowy chiński, którego powszechnie używa się w całych Chinach”. Przepisy te majš niewštpliwie charakter polityczny i służš – okreœlanym przez partię – interesom państwa.
Przepisy te majš służyć, jak wyjaœnia artykuł 1, „lepszemu kierowaniu programami radiowymi i telewizyjnymi, rozwijaniu przedsięwzięć radiowo-telewizyjnych oraz wspieraniu duchowego i materialnego gmachu socjalizmu”. Centrum cišgle zacieœnia kontrolę nad mediami: bardzo trudno założyć nowš lokalnš stację radiowš, a stacje już istniejšce muszš ubiegać się o odnowienie zezwoleń co szeœć miesięcy. Artykuł 31 stanowi, że produkować programy mogš tylko wybrane stacje radiowe i telewizyjne; rozgłoœnie miejskie nie majš takiego prawa. Artykuł 10 wyklucza udział zagranicznego kapitału w chińskich mediach elektronicznych.
W TRA priorytetem jest walka z separatyzmem. Najlepiej œwiadczš tym „Procedury nagradzania osób, które wyróżniły się informujšc o przestępstwach, polegajšcych na produkowaniu i sprzedawaniu publikacji pornograficznych, naruszaniu praw autorskich lub uprawianiu nielegalnej działalnoœci wydawniczej”, ogłoszone przez Telewizję Tybetańskš 9 kwietnia 2000. W dokumencie wymieniono osiem konkretnych kategorii oraz, na miejscu dziewištym, wszechobejmujšcš „każdš innš nielegalnš działalnoœć wydawniczš”. W regionach tybetańskich najważniejsze sš punkty 1, 2 i 5:
„1. Publikowanie, produkowanie, drukowanie, fotokopiowanie, rozpowszechnianie lub propagowanie materiałów pornograficznych, zagranicznej propagandy reakcyjnej, a zwłaszcza druków, kaset audio i wideo oraz reakcyjnej propagandy kliki Dalaja, nawołujšcej do niepodległoœci Tybetu oraz podkopujšcej równowagę społecznš i jednoœć etnicznš.
2. Publikowanie, produkowanie, drukowanie, fotokopiowanie, rozpowszechnianie lub propagowanie zakazanych materiałów, które kłócš się z przepisami konstytucji, zagrażajš jednoœci, suwerennoœci i terytorialnej integralnoœci państwa, zagrażajš bezpieczeństwu, honorowi i interesom państwa, wzniecajš separatyzm etniczny, kłócš się ze zwyczajami i obyczajami mniejszoœciowych grup etnicznych, podkopujš etnicznš jednoœć, propagujš zabobony lub przemoc, narażajš na szwank moralnoœć społecznš i dobre kulturowe tradycje etniczne lub zawierajš inne treœci, których zakazujš odpowiednie ustawy bšdŸ przepisy. (...)
5. Zakładanie wydawnictw lub publikowanie, drukowanie, fotokopiowanie i rozpowszechnianie materiałów bez zezwolenia”.
Inne punkty mówiš o prawach autorskich i rozpowszechnianiu nielegalnych lub nielegalnie sprowadzonych wydawnictw. Choć przepisy te mogš stanowić element ogólnokrajowej kampanii walki z „liberalizmem”, szczególny nacisk położone w nich na „separatyzm” i Dalajlamę.
Procedury przyznawania licencji i kierowania redakcjami gazet pomieszczono w Tymczasowych zasadach kierowania gazetami, przyjętych przez Ogólnokrajowš Administrację Prasy 25 grudnia 1990. Aby uzyskać pozwolenie, nowa gazeta musi mieć cel zgodny z konstytucjš ChRL, ustalone komórki (odpowiadajšce charakterowi periodyku) sponsorujšce i nadzorujšce w strukturach rzšdu, wykwalifikowanych redaktorów i dziennikarzy, niezbędne dokumenty, sprzęt itd.
Tymczasowe zasady zabraniajš publikowania materiałów, które zakłócajš lub sabotujš stosowanie prawa, nawołujš do obalenia systemu socjalistycznego, wzywajš do buntów lub rozruchów, przeciwstawiania się przywódcom ChRL, ujawniajš tajemnice państwowe, wywołujš wrogoœć lub niechęć między różnymi rasami, nawołujš do zakłócania porzšdku społecznego i stabilnoœci, propagujš treœci nieprzyzwoite i obsceniczne, przemoc, zabobony i pseudonaukę, treœci zniesławiajšce lub upokarzajšce. Na koniec zabraniajš wreszcie publikowania „jakichkolwiek innych prawnie zakazanych treœci”.
O kontroli administracyjnej mówiš Tymczasowe zasady w sprawie odpowiedzialnoœci wydziałów sponsorujšcych i nadzorujšcych komórek wydawniczych z 29 czerwca 1993. Stanowiš one, że gazetš kieruje jej zarzšd, podlegajšcy bezpoœrednio komórkom sponsorujšcym i nadzorujšcym; za działalnoœć i treœć gazety odpowiadajš wspólnie te trzy ciała. Wydział sponsorujšcy (komórka rzšdowa) kontroluje ludzi, którzy prowadzš gazetę. Przepisy stanowiš, że muszš być oni pracownikami owej komórki. W latach 80. niezależne, prywatne gazety mogły „doklejać” się do struktur rzšdowych, które nie sprawowały żadnej faktycznej kontroli nad personelem – teraz jest to zakazane. O zatrudnianiu, zwalnianiu i dyscyplinowaniu pracowników gazet decydujš obecnie odpowiednie organy partii i rzšdu.
 

Przed 1950 rokiem w Tybecie nie było niemal gazet. PóŸniej, zwłaszcza w latach 80., pojawiło się ich bardzo wiele; w tym okresie zmienił się również charakter audycji radiowych i telewizyjnych. Zdecydowanie dominujš gazety chińskojęzyczne. Tybetańskich tytułów jest znacznie mniej – publikujš one materiały starsze, przede wszystkim przekłady z chińskiego. Na palcach jednej ręki można policzyć periodyki tybetańskie, zajmujšce się naukš, technikš, gospodarkš czy finansami.
Partyjny Dziennik Tybetański szeroko informuje o zebraniach na szczeblu centralnym i lokalnym oraz o kwestiach politycznych. Mniej miejsca poœwięca się wydarzeniom zagranicznym, rozwojowi gospodarczemu i sprawom kultury. Informacje te, choć podporzšdkowane linii partii, sš rzeczywiœcie pożyteczne dla tybetańskich i chińskich czytelników. W artykule poœwięconym walce z „wrogimi elementami” może się na przykład znaleŸć informacja o liczbie Tybetańczyków uciekinierów, których zatrzymano na granicy, a partyjny plan rozwoju Tybetu może zawierać wartoœciowe informacje na temat podatków i budżetu.
Lhaskie Wiadomoœci Wieczorne, ukazujšce się od 1985 roku w wersji chińskiej i tybetańskiej, poœwięcajš, zwłaszcza te drugie, więcej uwagi kulturze tradycyjnej. Dziennik Qinghai i ukazujšca się co dwa dni Tybetańska Gazeta Qinghai sš najważniejszymi tytułami w tej prowincji. Prowadzone przez partię, zdominowane przez centralne i lokalne sprawy polityczne, ostatnio, zgodnie z nowš liniš partii, coraz częœciej poruszajš kwestie rozwoju gospodarczego i ochrony œrodowiska. Tybetańskie prefektury autonomiczne Ngaba [Aba] i Kardze [Ganzi] w Sichuanie majš własne gazety partyjne: Wiadomoœci Ngaba ukazujš się dwa razy w tygodniu w wersji tybetańskiej i trzy razy w chińskiej, natomiast Wiadomoœci Kardze trzy razy w tygodniu w obu językach. W TPA Kanlho [Gannan] w prowincji Gansu trzy razy w tygodniu ukazujš się tybetańskojęzyczne Wiadomoœci Kanlho oraz Daser, kwartalnik literacki.
Grupy robocze zawsze prenumerowały oficjalne periodyki jako lekturę obowišzkowš; wstępniaki i niektóry artykuły stanowiły przedmiot sesji edukacyjnych. Partyjne gazety pojawiły się w sprzedaży stosunkowo niedawno. Wykształceni Tybetańczycy, którzy piastujš wysokie stanowiska lub utrzymujš kontakty z osobami „poinformowanymi”, potrafiš znaleŸć „między wierszami” użyteczne informacje na temat zmian linii politycznej, wzlotów i upadków przywódców, przesunięć w hierarchii partyjnej itd., niemniej większoœci Tybetańczyków brakuje wiedzy i informacji, by w taki sposób analizować doniesienia mediów.
W regionach tybetańskich ukazuje się bardzo wiele periodyków w języku chińskim. W 1998 roku w TRA ukazywało się osiem chińskich i szeœć tybetańskich gazet (Rocznik TRA, 1999), choć władze twierdzš, że Tybetańczycy stanowiš 95 procent populacji regionu (biała księga ChRL na temat praw człowieka, 20 lutego 1998). Według Rocznika Qinghai z 1999 roku, w prowincji tej ukazuje się jedenaœcie gazet chińskich, jedna mongolska i cztery tybetańskie. Rocznik podaje listę 39 oficjalnych periodyków w Qinghai. Sš wœród nich tylko cztery magazyny tybetańskie – trzy z nich to przekłady chińskich tytułów.
Nakłady [zong yin shu] gazet i periodyków chińskojęzycznych sš od lat, niemal bez wyjštku, znacznie wyższe niż tybetańskich. W 1985 roku nakład chińskich dzienników w TRA przewyższył nakład gazet tybetańskich i od tej pory tendencja ta nasila się (w 1998 roku: 20 do siedmiu milionów egzemplarzy). W 1998 roku nakład periodyków chińskich wynosił 172 tys., a tybetańskich 157 tys.
Jeżeli jakiœ periodyk ukazuje się w dwóch wersjach językowych, z reguły wersja tybetańska ukazuje się rzadziej i jest krótsza (por. przypis 5). Co więcej, 80-90 procent materiałów publikowanych i nadawanych w języku tybetańskim to przekłady ze Ÿródeł chińskich. Były tybetański dziennikarz szacuje, że przekłady z chińskiego stanowiš 80 procent audycji radiowych, a 20 procent materiału pisze się po tybetańsku. W telewizji proporcja ta wynosi 90 do 10 procent.
„Większoœć artykułów Tybetańskiej Gazety Qinghai to przekłady z chińskiego Dziennika Qinghai. Po tybetańsku pisze się bardzo rzadko. Przygotowanie własnego materiału lub przeprowadzenie wywiadów sporo kosztuje. Trzeba jeŸdzić itd. Pienišdze idš na chińskš gazetę, a nie na tybetańskš. Na tybetański przekłada się jakieœ 80 procent chińskiego Dziennika Qinghai, nasze własne, regionalne doniesienia i artykuły stanowiš może 20 procent objętoœci Tybetańskiej Gazety Qinghai. W gazecie tybetańskiej publikuje się więc przede wszystkim wczorajsze doniesienia z dziennika chińskiego. Czasami przedrukowuje się również materiały o Tybecie z gazet lhaskich. Wiadomoœci ze œwiata bierzemy z Dziennika Ludowego i audycji radiowych. Doniesienia ze œwiata i innych prowincji pochodzš tylko z tych Ÿródeł”, powiedział TIN były dziennikarz w 1999 roku [TIN Doc 295].
Duża liczba tłumaczeń może wynikać z trudnoœci finansowych. Decyzje o rozdziale œrodków majš jednak charakter polityczny. Media tybetańskie z pewnoœciš nie sš priorytetem, stšd tak mało w nich oryginalnych, ważnych doniesień lokalnych z pierwszej ręki. Mniejsza częstotliwoœć i objętoœć periodyków tybetańskich sprawia, że Tybetańczycy, którzy władajš chińskim, sięgajš raczej po gazety chińskie. Osoby, które znajš tylko tybetański, nie sš w stanie uzyskać wszystkich informacji ani uczestniczyć w publicznej debacie na temat rozwoju i przyszłoœci kraju.
 

Dostawaliœmy artykuły z informacjami na tematy polityczne. Nie publikowaliœmy ich. Dobrze być pełnym entuzjazmu i dumy ze swego pochodzenia. Ale musieliœmy być ostrożni, bo zbyt odważne wchodzenie w politykę mogło oznaczać koniec naszego magazynu.
UchodŸca, były redaktor nieoficjalnego periodyku kulturalnego [TIN Doc 597]

Po wizycie ówczesnego sekretarza partii Hu Yaobanga w Lhasie w maju 1980 roku i liberalizacji (jak miało się okazać, krótkotrwałej) polityki w Tybecie pojawiło się wiele nowych tytułów prasowych. Tybetańczycy mogli wreszcie dać wyraz swej tożsamoœci kulturowej, którš tępiono przez wiele lat. Na poczštku lat 80. zaczęto wydawać magazyny kulturalne, które stały się nowym forum literatury tybetańskiej – zwłaszcza krótkich opowiadań i poezji. Niektóre wydawnictwa oficjalne, np. Drangczar [Miodowy Deszcz], publikowały bardzo, jak na dzisiejsze i ówczesne warunki, odważne i nacjonalistyczne teksty tybetańskich pisarzy. Słynny Dondrub Gjal z Qinghai w swych esejach i wierszach wzywał Tybetańczyków do wkroczenia na drogę nowoczesnoœci, do odrodzenia ich kultury i dumy narodowej. Po zakończeniu rewolucji kulturalnej, kiedy dominowały nudne, seryjne peany na czeœć partii, utwory takie należały do rzadkoœci. W atmosferze odwilży pierwszej połowy lat 80. nowe magazyny literackie stały się czymœ w rodzaju forum dyskusji na temat tybetańskiej tożsamoœci.
W latach 90. granice „tolerancji” w mediach zaczęły się zacieœniać. W oficjalnych gazetach nie było miejsca na otwartš krytykę polityki rzšdu – jeżeli pozwalano sobie na zawoalowanš krytykę, to z reguły dotyczyła ona zagadnień, które należały do przeszłoœci, lub modyfikowanych właœnie strategii. I tak, na przykład, Dziennik Qinghai z 25 marca 2000 napisał, że „rzšd poœwięcał zdecydowanie za mało uwagi ochronie œrodowiska i inwestycjom budowlanym” i że „stan bardzo kruchego œrodowiska naturalnego jeszcze się pogorszył”. Niewštpliwie sš to uwagi krytyczne, niemniej oficjalne gazety w Chinach często piszš o nieskutecznoœci polityki ochrony œrodowiska naturalnego w Tybecie i w innych regionach, wzywajšc do jej poprawienia.
Jak już mówiliœmy, dzięki skutecznym mechanizmom kontroli, doniesienia oficjalnych mediów odpowiadajš oczekiwaniom partii i rzšdu. Co więcej, nie ulega wštpliwoœci, że dziennikarze doskonale znajš granice, których nie wolno im przekraczać.
„Lokalni korespondenci przysyłali swoje materiały, ale to my decydowaliœmy, co pójdzie na antenę. Nie braliœmy rzeczy, które nie zgadzały się z politykš Chińczyków. Jeżeli materiał odpowiadał polityce partii, szedł do emisji, a korespondent dostawał pienišdze. Wszyscy odebrali chińskš edukację, wszyscy powtarzali „partia jest dobra, partia jest dobra”. Gdy do Qinghai przyjechał sekretarz, to oczywiœcie „dyskutowano o problemach lokalnych”. Jeżeli, na przykład, brakowało akurat paszy dla bydła, to partia wycišgała pomocnš dłoń i mieliœmy szczęœliwe zakończenie.
Mówiliœmy czasem o problemach Tybetańczyków, na przykład o słabo wyposażonych szkołach. Braliœmy doniesienia o kłopotach koczowników, o złym stanie dróg, o brakach żywnoœci, omijajšc jednak szerokim łukiem wszelkie kwestie polityczne, takie jak konflikty między Chińczykami a Tybetańczykami czy wystšpienia antychińskie.
Nie widziałem żadnych przepisów tego typu, ale każdy doskonale znał zasady. To się po prostu wie. Każdš audycję wielokrotnie sprawdzano na różnych szczeblach hierarchii. Gdybyœmy puœcili coœ, co zakwestionowano by póŸniej na górze – byłoby po nas”, powiedział TIN były redaktor, odpowiedzialny za wybór materiałów od lokalnych korespondentów, który opuœcił Tybet pod koniec lat 80 [TIN Doc 390].
Oficjalne media, zwłaszcza w TRA, poddano większej kontroli, gdy władze stanęły przed problemami politycznymi. Jednoczeœnie Tybetańczycy zaczęli wydawać coraz więcej półoficjalnych lub nielegalnych publikacji. Większoœć z nich poœwięcona jest tradycyjnej kulturze tybetańskiej. Wydawcy z reguły nie występujš o oficjalne zezwolenia, a dystrybucja odbywa się potajemnie. Niektóre periodyki sš drukowane, inne powielane czy wręcz kopiowane ręcznie. Œrodki pochodzš najczęœciej z prywatnych datków. TIN zebrał informacje o co najmniej szesnastu tytułach, ukazujšcych się w tybetańskich regionach Qinghai i Gansu (czyli w dawnym Amdo). Pierwsze zaczęły się ukazywać w 1992 roku. Z reguły zwišzane sš ze szkołami, uczelniami lub instytucjami monastycznymi.
Autorzy i wydawcy z reguły kierujš się pragnieniem zachowania kultury i rozwijania literatury tybetańskiej. „Przede wszystkim chciałem przekonać ludzi, którzy nie studiowali buddyzmu tybetańskiego ani innych tradycyjnych dyscyplin, że tybetańska kultura jest ważna i aktualna. Nie liczyłem, że będę wydawał wybitnš poezję. Chciałem tylko, żeby ludzie mogli się czegoœ dowiedzieć. (...) Kiedy wybierałem artykuły, myœlałem o edukacji przeciętnego Tybetańczyka. Nie publikowałem rzeczy, które nawoływały do podziałów itp. Zamieszczałem natomiast Ÿle napisane artykuły młodych mnichów, by zachęcić naszych rodaków do pisania”, powiedział TIN tybetański mnich, który wydawał takie pismo w swoim klasztorze [TIN Doc 597].
W Tybecie wydawanie pisma poœwięconego kulturze i religii może zostać uznane za działalnoœć politycznš – wszystko zależy od interpretacji i polityki władz szczebla lokalnego, regionalnego lub centralnego. Aby zmniejszyć ryzyko, autocenzurę uprawiajš nawet wydawcy i autorzy podziemnych publikacji. „Musieliœmy przerwać wydawanie [magazynu], ponieważ większoœć artykułów była zbyt polityczna. Wydawcy sš bardzo ostrożni. Ludzie mówiš, że lepiej unikać otwartego politykowania, by nie dopuœcić do likwidacji pisma, i nie puszczajš ostrych materiałów” – mówi tybetański pisarz z Qinghai, który wydawał podziemny magazyn [TIN Doc 596].
Władze lokalne często wydajš się patrzeć przez palce na nieoficjalne publikacje, w których nie porusza się kwestii „politycznych”, takich jak niepodległoœć Tybetu czy lojalnoœć wobec Dalajlamy. Tybetański wydawca mówi, że autorzy nie mogš pisać tego, co „rzeczywiœci myœlš”, ale przynajmniej sš wydawani: „Niektórzy sami powielajš swoje prace. To bardzo inspirujšce. Dobrze, że ukazuje się wiele rzeczy bez rzšdowych zezwoleń. Ludzie nie mogš pisać tego, co rzeczywiœcie myœlš, ale przynajmniej jest jakieœ forum dla pisarzy” [TIN Doc 597].
W niektórych periodykach publikuje się jednak artykuły, dotyczšce aktualnych kwestii politycznych. 1 paŸdziernika 1999 półoficjalny magazyn z Qinghai zajšł się chińskš wizjš „zacofania” Tybetańczyków:

Gdzie się nie pójdzie, trafia się nie na wyrafinowane rozmowy czy wspaniałš biżuterię, ale słyszy „je lue” [zacofanie], dwie sylaby, wyrastajšce z naszych braków gospodarczych, naukowych i technicznych. Tego stanu rzeczy nie narzucono nam siłš, to nie dyktat, któremu musimy się podporzšdkować, ale coœ, co naród tybetański sprowadził na siebie sam. Jak? „Jedni szukajšc nagrody w przyszłych żywotach, inni szukajšc zysku w tym życiu, jedni sprzedajšc własnš kulturę za granicš, inni wstydzšc się mówić w ojczystym języku, jedni przeklinajšc, że urodzili się Tybetańczykami, wychodzšc za mšż za cudzoziemców, obrazoburczo plamišc własnš religię obcymi wierzeniami” (Dong Gjalo [ldong rgyal lo]: Bramy kultury społecznej).
Skoro tak wyglšda tybetańska psyche, jak mamy nie być zacofani? Przecież do dziœ czujemy się tak samo bezradni, bierni, uzależnieni, gotowi do wyrzeczenia się samych siebie, a to właœnie główna przyczyna katastrofalnej sytuacji, w jakiej się znaleŸliœmy. (...)
Każdy musi stawić czoło wyzwaniom. Znawcy pism, na przykład, muszš powœcišgnšć dumę z wiedzy duchowej i poœwięcić się studiowaniu oraz przekładaniu tak potrzebnej wiedzy naukowej i technicznej. Ci, którym się wydaje, że wiedzš wszystko, muszš zejœć z obłoków i, realistycznie, poœwięcić pracy dla siebie i społeczeństwa. Musimy pozbyć się żebraczej mentalnoœci i walczyć o samowystarczalnoœć” [TIN Doc 26(sg)].
Warto zwrócić uwagę, że autorzy nie wspominajš słowem o 50. rocznicy utworzenia Chińskiej Republiki Ludowej, choć magazyn ukazał się w dniu œwięta państwowego. Co więcej, oficjalne media rozpisywały się o uroczystych obchodach. Trudno o lepszy dowód różnic w priorytetach.
Ograniczenia narzucane tybetańskim mediom wskazujš, że władze nie zamierzajš pomagać Tybetańczykom w rozwijaniu idei, które pozwoliłyby im na uczestniczenie w procesie rozwijania społeczeństwa i gospodarki. Odsuwanie Tybetańczyków od procesu podejmowania decyzji doskonale widać w cenzurze. „Gdybym mógł samodzielnie decydować, wiedziałbym, o czym informować. Na przykład, o różnicach między Chińczykami i Tybetańczykami. Na przykład Chińczycy majš dostęp do lepszej opieki medycznej. Chińscy policjanci często bijš koczowników bez żadnego powodu. Wysokie podatki skazujš wielu na życie w skrajnej nędzy. Chińczycy wydobywajš w Tybecie minerały i wywożš je do siebie. W okręgu Theło, na przykład, rosnš gęste lasy. Mieszkańcy mogliby na nich œwietnie zarabiać, ale drewno wywozi się do Chin. 70, 80 procent zysku wędruje do kieszeni chińskiego rzšdu, a Tybetańczykom skapnie góra 20 procent. Gdyby wszystkie pienišdze trafiały do okręgu, byłby naprawdę bogaty. O tym właœnie należałoby mówić, tyle że nie możemy”, powiedział TIN pisarz, który obecnie żyje na wychodŸstwie [TIN Doc 387].

Tybetańczycy, którzy decydujš się na publikowanie bez zgody państwa, podejmujš ogromne ryzyko. Dziennikarze, którzy nie stosowali się do wytycznych partii, byli zastraszani, aresztowani, a nawet więzieni. Podporzšdkowanie partii sprawia, że informacje w oficjalnych mediach sš nieobiektywne, niepełne i często zniekształcone. Tybetańscy dziennikarze, z którymi rozmawiał TIN, doskonale znajš zasady odpowiedzialnoœci dziennikarskiej. Często próbowali wykorzystywać oficjalne oœwiadczenia dotyczšce odpowiedzialnoœci, jaka spoczywa na dziennikarzach, do przesuwania barier cenzury.
Były dziennikarz opowiedział TIN o incydencie, do którego doszło na poczštku lat 80. Historia audycji o religii i Dalajlamie doskonale ilustruje skomplikowany charakter cenzury i kontroli partii nad mediami w Tybecie: „Zrobiłem audycję o Tybetańczyku, który spędziwszy wiele lat w Indiach, wrócił do kraju i poœwięcił praktykowaniu religii. Pytałem go o Jego Œwištobliwoœć Dalajlamę, a on mówił o nim z ogromnš czciš. W tle były dŸwięki, dochodzšce z klasztoru Sera. Kiedy to nadano, zaprotestowały służby wywiadowcze. Powiedzieli moim przełożonym, że to nie była dobra audycja. Mówili, że w radio nie ma miejsca na rozmodlonych mnichów. Zaczšłem się bać. Wiele osób w redakcji przestało się do mnie odzywać. Tak czy owak, program już poszedł. PóŸniej Chińczycy zaniepokoili się zagranicznymi doniesieniami o braku swobód religijnych w Tybecie. Wtedy usłyszałem, że moja audycja była najlepszš odpowiedziš na te pomówienia. Orzekli, że ludzie za granicš, na przykład w Indiach, mogli się dzięki niej dowiedzieć, że w Tybecie panuje wolnoœć religii. Tego roku dostałem pierwszš nagrodę za ten program” [TIN Doc 392/a].
„Codziennie przygotowywałem dziesięć wiadomoœci. Musiałem wybrać je ze sterty, którš przynoszono na moje biurko. Cenzura była bardzo ostra, ale od czasu do czasu udawało mi się „popełnić błšd”. (...) W poważnych tarapatach znalazłem się, gdy chińscy dostojnicy z innej prowincji przywieŸli nam taœmę wideo z tybetańskiej szkoły. Nagrano na niej rozmowy uczniów z Chińczykami. Tybetańczycy mówili po tybetańsku. Kazano mi wyemitować ten materiał. Obejrzałem połowę materiału i uznałem, że się nadaje. Kiedy wieczorem włšczyłem telewizor, przekonałem się, że druga częœć była zupełnie inna. Uczniowie krytykowali Chińczyków. Narzekali, że znajdujš w jedzeniu zdechłe szczury. Mówili, że w szkole brakuje wszystkiego. Następnego dnia mówiło się tylko o tym programie. Wezwano mnie do przełożonych. Przyszedłem do biura o œwicie i zrobiłem fotokopię listu, w którym oficjalnie polecono mi wyemitować ten materiał. Niemal w tej samej chwili pojawił się ktoœ i zabrał zarówno ten list, jak i taœmę. Pokazałem kopię listu przełożonym i skończyło się na ostrzeżeniu”, opowiada były redaktor telewizyjny [TIN Doc 25fvh].

„5 marca 1988 roku chińska policja pobiła w Dżokhangu wielu mnichów. W normalnych okolicznoœciach ludzie nigdy by się o tym nie dowiedzieli. Ale kiedy zobaczyłem materiał kamerzysty, który tam był, poczułem się strasznie. Tych mnichów bito z takš brutalnoœciš. Nie mogłem uwolnić się od tych obrazów. Czterech czy pięciu policjantów okładajšcych mnicha pałkami. Mało brakowało, a zakatowaliby go na œmierć. W telewizji tego nie pokazali. Dali ciskajšcych kamieniami ludzi, płonšce sklepy i samochody. Wysłałem list do dziennikarza, który napisał artykuł, po chińsku, o wydarzeniach z 5 marca. Całš winš obarczył ludzi i mnichów, nie wspominajšc słowem o postępowaniu policji. Napisałem, że obowišzkiem dziennikarza jest mówienie prawdy i że ludzie powinni poznać pełnš wersję wydarzeń. Jeœli chciał o tym pisać, powinien podać wszystkie fakty. Nie podpisałem się pod tym listem. Nie był długi, jedna strona. Napisałem, że jeœli nie powie całej prawdy, nie uniknie karmicznej kary. Mimo braku podpisu, zdołali ustalić, że to ja byłem autorem”, wspomina były dziennikarz, którego następnie zatrzymano, przesłuchano i skazano na dwa lata więzienia za „kontrrewolucyjnš propagandę”. Dziœ jest uchodŸcš [TIN Doc 388].
Podobny los spotkał innych ludzi pióra. Z bazy danych TIN wynika jednak, że artyœci i pisarze stanowiš dziœ zaledwie trzy procent znanych więŸniów politycznych. Nie ulega zatem wštpliwoœci, że władze nie œcigajš wydawców dysydenckich periodyków z takš zaciekłoœciš, jak na przykład autorów niepodległoœciowych ulotek czy plakatów lub uczestników demonstracji politycznych.
23 stycznia 1997 zatrzymano dwudziestooœmioletniego Czagdora Ceringa, redaktora magazynu literackiego Daser [dosł. Blask Księżyca], który wydawano w Coe (chiń. Hezuo), stolicy prefektury Kanlho. Przez trzy miesišce żona i krewni próbowali ustalić jego miejsce pobytu i poznać przyczyny aresztowania. W końcu powiedziano im, że Czagdor przebywa w okręgowym areszcie œledczym BBP w Maczu i jest podejrzewany o zamiar opublikowania „kontrrewolucyjnej broszury”, zawierajšcej esej emigracyjnego pisarza. Przetrzymywano go w bardzo ciężkich warunkach i ograniczano racje żywnoœciowe. Cela była „odrażajšco” brudna. Œledczy starali się wymusić na nim „złożenie wyczerpujšcych zeznań”. Z napływajšcych do TIN informacji wynika, że został już zwolniony.
Inny pisarz, Samdrub Cering, uczony i poeta z Rebkong (chiń. Tongren) Rongpo Lhade w prefekturze Malho (chiń. Huangnan) został aresztowany w okręgu Huzhu prefektury Haidong w lipcu 1993 roku. Miał wówczas 28 lat i prowadził badania naukowe w Instytucie Mniejszoœci Narodowym Qinghai w Xiningu. Opublikował wiele artykułów i wierszy – m.in. „Budzšcy ze snu dŸwięk muszli” oraz „Szczęœcie i radoœć” – w magazynie Drangczar [sphrang-char, dosł. Miodowy Deszcz]. Wiersze te miały być zawoalowanš krytykš chińskich rzšdów w Tybecie. „Po ukazaniu się tych poematów władze zaczęły coœ podejrzewać”, komentowało Ÿródło TIN. Samdruba Ceringa aresztowano, kiedy przed wizytš Jiang Zemina w prefekturze pojawiły się ulotki. W œledztwie pytano o różne przedmioty znalezione w jego domu oraz o pochodzenie funduszy, dzięki którym mógł otworzyć szkołę. W końcu został oskarżony o rozpowszechnianie ulotek i skazany na pięć lat więzienia za „kontrrewolucyjnš propagandę”. Zwolniono go po odbyciu wyroku.
Z reguły mnisi i mniszki trafiajš do więzień za demonstrowanie, rozlepianie plakatów lub rozpowszechnianie niepodległoœciowych ulotek. Niemniej czterej młodzi duchowni ze szkoły Ngarik kjecelling [Kwitnšcy Ogród Pięciu Mšdroœci], założonej przy klasztorze Kumbum w Qinghai przez przebywajšcego obecnie w Stanach Zjednoczonych Agję Rinpocze, zostali aresztowani – wraz z 21 innymi mnichami – za wydawanie magazynu literackiego. Dwudziestosiedmioletniego Damczoe Gjaco (redaktor), dwudziestodziewięcioletniego Dzigme Tendara, trzydziestojednoletniego Damczoe Kalden i dwudziestopięcioletniego Phuncoga oskarżono w 1996 roku o wydawania magazynu „Œmiech z Congla Rang-mo”, który pierwotnie był periodykiem oficjalnym, ale póŸniej został zdelegalizowany jako „kontrrewolucyjny”. 52-stronicowy magazyn, zawierajšcy opowiadania, wiersze i zagadki, kopiowano na powielaczu. Wszyscy zatrzymani zostali zwolnieni po dwóch miesišcach.
 

Mieszkańcy mojej wsi bardzo interesowali się audycjami Głosu Ameryki. Ci, którzy nie mieli radia, pytajš sšsiadów, co mówili z Ameryki. Ludzie słuchali też rozgłoœni z Indii – nie czekali na wiadomoœci, ale na wystšpienia Jego Œwištobliwoœci. Siadali przed radioodbiornikami i na znak szacunku zdejmowali czapki, jak gdyby byli na prawdziwym wykładzie. W jednym domu zbierało się wtedy od dwudziestu do trzydziestu osób.
Tybetański uchodŸca, wspominajšcy swoje dzieciństwo w Tybecie [TIN Doc 26(jx)0]

Nie ulega wštpliwoœci, że władze chińskie czujš się zagrożone audycjami zagranicznych rozgłoœni. W 1994 roku wydano kategoryczny zakaz „odbierania i retransmitowania programów BBC, Chinese Channel, Entertainment Channel, Sports Channel Star TV i innych zagranicznych stacji telewizyjnych”. W tym okresie programów BBC nie mógł odbierać nawet Hotel Holiday Inn (obecnie Hotel Lhasa). Zakazu nie udało się jednak utrzymać. Informacje ze œwiata można obecnie uzyskać również przez Internet, który, jak podajš oficjalne Ÿródła, ma w tej w Tybecie 300 zarejestrowanych użytkowników.
Z wypowiedzi władz wynika, że sš one coraz bardziej zaniepokojone działalnoœciš trzech stacji radiowych, które nadajš tybetańskojęzyczne audycje – przygotowywane przez Tybetańczyków – spoza terytorium ChRL. Natychmiast stały się one bardzo popularnym Ÿródłem informacji. Waszyngtoński Głos Ameryki zaczšł nadawać tybetańskie audycje – poczštkowo piętnastominutowe – w 1991 roku. Radio Wolna Azja, również z Waszyngtonu, i Głos Tybetu zaczęły działać w latach 90., systematycznie zwiększajšc długoœć i iloœć programów.
Władze chińskie natychmiast oskarżyły te stacje o „wtršcanie się” w wewnętrzne sprawy Chin i zaczęły ich zagłuszanie. W styczniu 1997 roku wicepremier Zou Jiahua oœwiadczył, że Chiny muszš zwiększyć kontrolę nad radiem, by „strzec bezpieczeństwa państwa” i do roku 2000 uruchomić ogólnokrajowš radiowš sieć komputerowš i system monitorujšcy (AFP, 7 stycznia 1997). W czerwcu zeszłego roku wiceprzewodniczšcy TRA Nima Cering powiedział zagranicznym dziennikarzom, że radio publiczne zwiększyło liczbę programów, by „przeciwdziałać antyrzšdowym audycjom Dalajlamy, Głosu Ameryki i Radia Wolna Azja” (South China Morning Post, 24 czerwca 1999).
„Kiedy pracowałem w radio, władze poinformowały nas, że Głos Ameryki i inne rozgłoœnie zaczęły nadawać po tybetańsku. W zwišzku z tym kazano nam jeszcze intensywniej propagować politykę partii. Jeżeli tego nie zrobimy, tybetańskie masy zmieniš poglšdy – usłyszeliœmy. I zamiast dać jakieœ pienišdze na ochronę tybetańskiej kultury, wyrzucili je na chińska propagandę. Oficjalnie nie wolno słuchać Głosu Ameryki. Ale wielu Tybetańczyków słucha tych audycji po kryjomu. A i tybetańscy przywódcy dowiadujš się w ten sposób o tym, co dzieje się na œwiecie. Ale nie mogš o tym nikomu powiedzieć. Słyszałem, że kiedy zaczęła nadawać Wolna Azja, zwiększono budżet radia, telewizji i dzienników w Qinghai, by wzmocnili pracę propagandowš. Minister z Pekinu dał im pienišdze na zakup nowego sprzętu”, opowiada były tybetański dziennikarz [TIN Doc 295].

„Słuchałam Głosu Ameryki regularnie, rano i wieczorem. Jakoœć dŸwięku była dobra, choć czasem zagłuszały inne stacje. Myœlę, że robili to Chińczycy. Słuchałam i w domu w Lhasie, i w klasztorze. Po kryjomu. Chińczycy nie mówiš nam, co dzieje się na œwiecie. To bardzo dobrze, że jest taka audycja. Jednak najważniejsze sš wiadomoœci z Tybetu. Jest też nowy program, Radio Wolna Azja. Pod koniec zeszłego roku dwa, może trzy razy udało mi się złapać Głos Tybetu z Norwegii. Œwietna audycja i nadawana w doskonałym czasie. Słuchałam tylko kilka razy, bo bardzo trudno ich złapać”, powiedziała TIN Tybetanka, która uciekła z kraju w 1997 roku.
Głos Ameryki powstał w 1942 roku w ramach Amerykańskiej Agencji Informacyjnej. Audycje tybetańskie nadaje od 1991 roku. Zaczynano od piętnastu minut dziennie, w marcu 1995 czas nadawania zwiększono do dwóch godzin. Dziœ GA nadaje codziennie trzygodzinny program po tybetańsku.

Wasze programy to dla nas jedyna ulga. Błagamy, postarajcie się nadawać dłuższe programy i tak wiele przemówień Jego Œwištobliwoœci, jak to tylko możliwe.
List od słuchaczy z Dromo

Norweski Głos Tybetu powstał 14 maja 1996 roku; poczštkowo nadawał codziennie piętnastominutowš audycję. Głównym celem Głosu Tybetu jest „dostarczanie wiarygodnych informacji Tybetańczykom, żyjšcym pod chińskim jarzmem, wspieranie zagrożonej kultury tybetańskiej, informowanie Tybetańczyków o międzynarodowych standardach praw człowieka, informowanie o demokracji i demokratycznych instytucjach tybetańskiej diaspory, zapobieganie konfliktom i dyskryminacji”. W styczniu 1997 zaczęto nadawać audycje półgodzinne. Produkowane w Indiach i Nepalu audycje zawierajš informacje dotyczšce Tybetu, wywiady i reportaże. Dwa razy w tygodniu stacja nadaje publiczne wystšpienia Dalajlamy. W grudniu 1998 władze chińskie zaczęły zagłuszać Głos Tybetu audycjami Radia Kanada. W 1996 roku Głos Tybetu zagłuszano australijskš rozgłoœniš Easy FM, ale Chiny wycofały się z tego po protestach rzšdu Australii (AFP, 18 grudnia 1998).

Radio Wolna Azja jest korporacjš prywatnš, utworzonš w 1996 roku dzięki dotacji Kongresu Stanów Zjednoczonych. Jego celem jest „zapewnienie forum” dialogu i wymiany poglšdów mieszkańcom Azji, którzy nie mogš w pełni korzystać z wolnoœci słowa. Półgodzinny program w języku tybetańskim – nadawany codziennie rano i wieczorem – zaczęto emitować 2 grudnia 1996. Poczštkowo miał on dotyczyć tylko Tybetu i Tybetańczyków. Obecnie Wolna Azja codziennie nadaje – i powtarza – czterogodzinnš audycję w języku tybetańskim: szeœć godzin w dialekcie lhaskim i po godzinie w dialekcie z Khamu i Amdo. W programie sš bloki poœwięcone sprawom kobiet i zdrowia, bajki dla dzieci, wywiady z tybetańskimi uchodŸcami oraz rozmowy telefoniczne ze słuchaczami z Chin i z Tybetu.
Władze chińskie próbujš zagłuszać zagraniczne stacje, co zmusza nadawców do cišgłych zmian częstotliwoœci. Wydaje się, że to właœnie próby zagłuszania skłoniły Kongres USA do podwojenia budżetu RWA w styczniu 1998 roku, co pozwoliło stacji na dwukrotne zwiększenie objętoœci programu (AFP, 22 stycznia 1998). Według raportu Departamentu Stanu z 1999 roku, skutecznoœć zagłuszania jest „zmienna”; władze chińskie nie udzieliły zgody na wjazd trzech dziennikarzy RWA, którzy mieli towarzyszyć prezydentowi Clintonowi w podróży na szczyt w Pekinie.

Usługi internetowe sš dostępne w Lhasie od marca 1998. Według agencji Xinhua w styczniu 2000 miał on 846 użytkowników, majšcych dostęp do stron krajowych i zagranicznych. Xinhua podała, że pracownicy naukowi mogš korzystać z poczty elektronicznej i prowadzić wspólne badania za poœrednictwem sieci.
„Centralny rzšd ChRL przeznaczył w zeszłym roku 600 milionów yuanów na budowę instalacji, łšczšcych Tybet z północno-zachodnimi prowincjami Chin, które umożliwiły powstanie 20 tys. nowych linii telefonicznych. Dzięki temu w cišgu ostatnich szeœciu miesięcy lhaskie biuro telekomunikacyjne mogło zarejestrować 300 użytkowników Internetu. Tybetański departament turystyki otworzył stronę dla osób zainteresowanych odwiedzeniem tej tajemniczej krainy – w ten sposób Internet zmniejszył dystans między tym odludnym płaskowyżem a resztš œwiata. Nima Cering, który odpowiada za rejestrację użytkowników Internetu w lhaskim biurze telekomunikacji, powiedział, że każdy posiadacz ważnego dowodu tożsamoœci może otworzyć konto internetowe. Jest ono bardzo tanie – kosztuje dwa pensy [org.] za trzy minuty. Dodał również, iż władze planujš otwarcie publicznych cyber-kawiarni. „Przed wprowadzeniem reform demokratycznych w 1959 roku w całym regionie było tylko dziesięć telefonów, z których korzystały wyłšcznie najbogatsze lhaskie rody – wyjaœnia Nima Cering. – Dziœ telefony sš bardzo popularne w całym Tybecie, nawet wœród chłopów i pasterzy” (Xinhua, 4 lutego 1999).
Władze robiš wszystko, by utrzymać kontrolę nad firmami zapewniajšcymi dostęp do Internetu, by uniemożliwić korzystanie z podejrzanych stron.
Kilka chińskich witryn podaje informacje dotyczšce kultury, religii i historii Tybetu. 30 kwietnia 2000 powstała strona, reklamujšca się jak pierwsza, „poœwięcona wyłšcznie doniesieniom z Tybetu” (www.tibetonline.net). Witryna jest własnoœciš Tybetańskiego Biura Telekomunikacji, którego dyrektor Zeng Zhongyi powiedział, iż ma ona pomóc w œcišgnięciu do Tybetu nowych turystów i inwestorów (Xinhua, 30 kwietnia 2000). Ponieważ odbiorcy pochodzš głównie z zagranicy, nie będziemy się tu niš zajmować.
 

Mieszkańcy naszej wsi nie słuchajš wiadomoœci, bo nadajš tylko przypowieœci o dobrych urzędnikach i rozwoju produkcji. Kogo to obchodzi?
Tybetański uchodŸca, kwiecień 2000

Audycje radiowe znacznie skuteczniej niż gazety docierajš do tybetańskich chłopów i pasterzy – w większoœci analfabetów. Systematycznie roœnie liczba posiadaczy odbiorników radiowych i telewizyjnych; w 1996 roku Tybetańczycy posiadali 200 tys. radioodbiorników i 120 tys. telewizorów (Xinhua, 27 lipca 1996). „Tybetańskie radio i telewizja to nie tylko niezawodny instrument podnoszenia duchowej i kulturalnej jakoœci Tybetańczyków, ale i potężna broń w walce z separatystycznš działalnoœciš kliki Dalaja, którš wspierajš wrogie siły zachodnie”, powiedział sekretarz partii TRA Chen Kuiyuan (Telewizja Tybetańska, 12 sierpnia 1996).
„Radio i telewizja powinny skupić się przede wszystkim na sytuacji gospodarczej. Drugim priorytetem powinno być propagowanie walki z separatyzmem i koniecznoœci budowania stabilizacji społecznej. Po trzecie – propaganda antykorupcyjna. Powinniœmy rozbudowywać nasze programy radiowe i telewizyjne, produkować więcej audycji w językach mniejszoœci, podnosić jakoœć programów i ich nadawania oraz szkolić wykwalifikowany personel. Musimy wznieœć pracę radiowo-telewizyjnš w Tybecie na nowy poziom” – postanowiono na VI konferencji radiowo-telewizyjnej, która obradowała w Tybecie we wrzeœniu 1993.
Największe znaczenie majš Centralne Radio Ludowe, Regionalne Radio Tybetańskie i Radio Lhasa oraz Centralna Telewizja Ludowa, Regionalna Telewizja Tybetańska oraz Telewizja Lhasa. W 1998 roku programy radiowe mogło odbierać 65 proc. populacji (w tym okresie nadawano œrednio 36 godzin audycji dziennie). Radio Tybetańskie nadaje trzy programy – w tym jeden po tybetańsku.
W Qinghai działajš trzy stacje prefekturalne: Ludowe Radio Xining, Radio TPA Kjegudo [Yushu] oraz Radio MTPA Conub [Haixi]. Xining nadaje tylko po chińsku. Kjegudo nadaje codziennie szeœć i pół godziny audycji w tybetańskim dialekcie z Khamu. Przez godzinę retransmituje programy centralnej telewizji chińskiej; na wiadomoœci z prowincji przeznaczono 20 minut. ródło TIN podaje, że radio Conub nadaje audycje w języku chińskim, tybetańskim i mongolskim, ale telewizja – wyłšcznie w chińskim. Stacja radiowa TPA Kanlho (prowincja Gansu) nadaje po chińsku i po tybetańsku. ródło TIN twierdzi, że tybetańskie audycje radiowe trwajš dwie godziny; tybetańskojęzyczny program telewizyjny nadaje się dwa razy w tygodniu.
Były dziennikarz tybetański uważa, że ludzie na wsi nie sš zainteresowani oficjalnymi wiadomoœciami, widzšc w nich tylko propagandę. „W latach 70. Chińczycy nadawali wyłšcznie dobre wiadomoœci. Żadnych złych. Mówiło się o nowych osišgnięciach, wzroœcie wydajnoœci w rolnictwie, poprawie sytuacji gospodarczej. Taki wzorzec obowišzywał w całym kraju, ale w Tybecie przekraczano wszelkie granice. Nawet kiedy była susza i klęska, ludzie słyszeli, że rosnš plony i dochody. Wszyscy stracili zaufanie do mediów. I nikt nie wierzył w żadne wiadomoœci”. Sytuacja zmienia się jednak. „Teraz wiadomoœci podaje się w lepszym stylu. Dopuszcza się na antenę i te złe. Coraz trudniej ukryć prawdę” [TIN Doc 395].

„Wzbogacanie kulturalnego życia ludu” – telewizja w Tybecie

Audycje Telewizji Centralnej zaczęto odbierać w Lhasie w 1978 roku. We wrzeœniu 1984 roku zbudowano tu antenę satelitarnš. Rok póŸniej powstała Telewizja Tybetańska; w 1998 roku objęła swoim zasięgiem 55 proc. mieszkańców Tybetu (Rocznik TRA, 1999). Obecnie ma dwa kanały, nadajšce po chińsku i – 15 proc. – po tybetańsku (Xinhua, 4 lutego 1999). W 1998 roku nadawano 112 godz. w tygodniu. W Qinghai pierwsze programy telewizyjne w języku tybetańskim nadano w paŸdzierniku 1984.
W 1998 roku 50,9 proc. programów stanowiły audycje o tematyce kulturalnej. Chiński Tybet informował, że 60 proc. audycji Telewizji Tybetańskiej zdobyło nagrody państwowe – w tym „Kong Fansen – wzorowy urzędnik” oraz „Ceremonia losowania nowej inkarnacji X Panczena Erdeni”. Według Ÿródeł TIN, liczba audycji w języku tybetańskim i chińskim jest podobna, choć te pierwsze sš z reguły przekładami audycji chińskich. Trwa polityczna debata na temat miejsca języka tybetańskiego w mediach. „Musimy nadawać po tybetańsku, zwiększać liczbę audycji tybetańskich w radio i telewizji, by wzbogacać kulturalne życie ludu”, mówił w maju 1997 Tenzin, zastępca sekretarza partii TRA.

Partia i rzšd œciœle kontrolujš treœć i dystrybucję informacji w regionach tybetańskich. Oficjalne media pozostajš „tubš” partii, nie zostawiajšc niemal miejsca na prezentowanie innych, niezależnych idei. W mediach obowišzuje œcisła cenzura. Co więcej, tybetańscy autorzy sami cenzurujš swoje prace, by mogły one zostać opublikowane. Sytuacja jest więc znacznie gorsza niż na poczštku lat 80., kiedy to w oficjalnych mediach było miejsce dla stosunkowo szczerych materiałów, poœwięconych sprawom i tożsamoœci Tybetańczyków. Dziœ natomiast tematów politycznych unikajš nawet wydawcy periodyków nieoficjalnych.
W mediach drukowanych i elektronicznych dominuje język chiński, co utrudnia dostęp do informacji osobom, władajšcym tylko tybetańskim. Większoœć materiałów tybetańskich stanowiš przekłady z chińskiego – wykształceni Tybetańczycy wolš więc korzystać z materiałów oryginalnych. Nie ulega wštpliwoœci, że jest to elementem strategii władz.
Niemniej jednak można sšdzić, iż władze powoli tracš monopol informacyjny. Użytkownicy Internetu w Lhasie majš dostęp do zagranicznych witryn; dzięki audycjom radiowym nadawanych przez tybetańskich uchodŸców, z niezależnych Ÿródeł informacji korzystajš nawet koczownicy z odległych regionów Tybetu.