W ostatnich miesišcach w starej częœci Lhasy zachodziły głębokie zmiany; proces wyburzania i odnawiania starych budynków zagroził tradycyjnemu charakterowi miasta. Wiele organizacji, również TIN, informowało o owych zmianach. W raporcie tym omówimy (i pokażemy) proces przeobrażania Lhasy, jego wpływ na obecny i przyszły charakter miasta oraz mieszkajšcych w nim Tybetańczyków, a także sposób informowania o nim – i kwestiach dotyczšcych statusu Lhasy jako częœci œwiatowego dziedzictwa kultury – w chińskich mediach.

Oficjalne media zapowiedziały przebudowę starej częœci Lhasy na poczštku roku: “Za trzy lata mieszkańcy nie poznajš swoich domów, a turyœci z odległych stron nie będš w stanie odróżnić, w jakiej sš częœci Lhasy” (Xinhuanet, 11 stycznia). W artykule zatytułowanym “Lhasa poprawi starš dzielnicę” omawiano głównie przebudowę infrastruktury – wymianę kanalizacji, drenowanie, asfaltowanie ulic itd., “by z mieszkań lhaskiej starówki znikł zatęchły odór”. “Z ulic zniknš też codzienne odpadki, gdy lokalni mieszkańcy zmieniš stare nawyki i zamiast gromadzić œmieci zacznš wynosić je tam, gdzie ich miejsce”. Jak wynika z tej niezbyt subtelnej aluzji, starš częœć Lhasy zamieszkujš głównie “lokalni” Tybetańczycy. Jest to ostatnia zdominowana przez nich dzielnica miasta. Rozrastajšca się populacja Chińczyków – Tybetańczycy sš już w Lhasie mniejszoœciš – mieszka w dzielnicach nowszych, które zaczęły powstawać w latach szeœćdziesištych.

Autorzy artykułu podkreœlali, że przeobrażanie starej częœci Lhasy nie jest procesem niszczenia, lecz “odbudowy”: “Stare mieszkania naprawi się i odnowi; najatrakcyjniejsze tybetański budynki zostanš, by wszyscy mogli je oglšdać i podziwiać”.

Trzy strefy

Skala zmian, jakie zaszły w Lhasie tylko w tym roku, sprawia, że trudno omówić je wszystkie. Skupimy się tu jedynie na trzech kwartałach miasta. Wybierajšc je, kierowaliœmy się głębiš przemian oraz ich konsekwencji lub zabytkowym charakterem budynków.

Strefa 1: 29 kwietnia 2002 TIN informował o burzeniu tradycyjnego kompleksu na rogu Dekji Szar Lam (chiń. Beijing Dong Lu) i Mencikhang Lam (chiń. Zangyiyuan Lu). Wiosnš całkowicie wyburzono cztery kwartały znajdujšce się między Jabszi Phunkhang (rezydencjš rodziny XI Dalajlamy) i hotelem Tashi Togay (Zangyiyuan Lu 8). W ramach tego samego projektu zrównano z ziemiš jeszcze cztery kwartały po drugiej stronie Dekji Szar Lam przy Dacangu Szide (kompleksie należšcym do klasztoru Sera). ródła TIN twierdzš, że mieszkańców poinformowano, iż w przyszłym roku wyburzane będš kolejne budynki przy tej ulicy.

Strefa 2: W kwietniu Radio Lhasa ogłosiło, że “tysišce tradycyjnych maœlanych lampek, które płonš w Dżokhangu, stanowi zagrożenie dla budynku”. W tym samym miesišcu między dwiema wielkimi kadzielnicami (tyb. sangthab) przed Dżokhangiem wyrósł plac budowy, który ozdobiono transparentem z napisem: “Musimy chronić dziedzictwo i dzieła kultury, usuwajšc przyczyny groŸby pożaru. Niewidzialne czynniki sš znacznie groŸniejsze od widzialnego ognia. Usuwanie przeszkód jest większe [szlachetniejsze] niż ich tworzenie. Brzemię naszej odpowiedzialnoœci jest cięższe niż Mt. Everest”.

11 czerwca w China Daily ukazała się krótka notka: “Tysišce lampek, które palono od tysięcy lat, przeniesiono z klasztoru Dżokhang do specjalnego budynku na lampki. Budynek, który kosztował 210 tys. RMB [ok. 25.600 USD], ufundował rzšd, by chronić zabytki kultury w klasztorze Dżokhang”. PóŸniej zapowiedziano elektryfikację Dżokhangu i całkowity zakaz “obecnoœci ognia” w œwištyni, jednak władze zezwoliły na palenie kilku lampek.

“Specjalny budynek na lampki” – osiem na dziesięć metrów – oddano latem 2002. Ma być wykorzystywany podczas uroczystoœci i specjalnych ceremonii. Tybetańscy buddyœci uważajš ofiarowanie maœlanych lampek w Dżokhangu, najbardziej czczonym sanktuarium Tybetu, za szczególnie dobrš wróżbę. Gdy potrzebne jest powodzenie i szczęœcie – np. w zwišzku ze œlubem lub chorobš krewnego – funduje się palenie nawet tysięcy lampek (z reguły wielokrotnoœci œwiętej liczby 108). W istocie stwarza to zagrożenie – ponieważ od płomieni lampek zajęło się wiele ważnych œwištyń, przy wszystkich ołtarzach Dżokhangu od lat stały gaœnice.

Strefa 3: Kolejny przebudowywany kwartał znajduje się w południowo-wschodniej częœci historycznego centrum Lhasy przy zbiegu Lingkhoru (Lingkhor Lho Lam) i Czingdrol Szar Lam. Dawniej mieszkali tu muzułmanie i nepalscy kupcy; w tej częœci stolicy mieœciła się również ambasada Nepalu. Na wschodnim krańcu tego kompleksu zburzono zabytkowy, niezwykle charakterystyczny meczet, z którego korzystali tybetańscy muzułmanie, pochodzšcy z Kaszmiru i Ladakhu. Obecnie buduje się tu większy meczet w znacznie bardziej tybetańskim stylu. Ozdoby na betonowych filarach i poprzecznych belkach przywodzš na myœl tybetańskš œwištynię. Stary meczet był unikalnym zabytkiem, łšczšcym architekturę muzułmańskich œwištyń południowej Azji (np. dwa maleńkie minarety wieńczšce kopułę dachu) z elementami tybetańskimi (charakterystyczna brama).

Skutki społeczne

Wyburzenia i prace budowlane w strefie 1, starym centrum Lhasy, zmieniły życie jej mieszkańców – niemal wyłšcznie Tybetańczyków.

Wydaje się, że poza “podniesieniem standardu”, o którym mówiš urzędnicy, wyburzenie i odbudowanie budynków mieszkalnych zwiększy zyski z wynajmu mieszkań. Nowe bloki sš wyższe o jedno piętro od dwupiętrowych poprzedników – co automatycznie podniesie dochody miasta, do którego należy większoœć tych domów, o 25 procent. Co więcej, nowe mieszkania będš również znacznie droższe.

Wyburzenia były zaskoczeniem dla większoœci mieszkańców i prywatnych właœcicieli domów. Władze dały im – oraz działajšcym tu firmom – dziesięć dni na opuszczenie lokali; nie istniała procedura, umożliwiajšca wniesienie odwołania. Lokatorów z budynku przylegajšcego do hotelu Yak przeniesiono do innych domów w Lhasie. Pozostałym nie zapewniono żadnych mieszkań zastępczych. Należy przyjšć, że wielu starych lokatorów nie będzie w stanie płacić wyższych czynszów w nowych budynkach, gdyż na lhaskiej starówce mieszkały stosunkowo ubogie rodziny. A to znaczy, że większoœć będzie musiała przeprowadzić się na przedmieœcia lub w ogóle opuœcić Lhasę, zostawiajšc za sobš znajome otoczenie, w którym przyczyniała się do trwania i zachowania tybetańskiej kultury.

Prywatnym właœcicielom burzonych domów wypłacono takie same odszkodowania; mówi się o kwocie rzędu 20 – 25 tys. RMB (2.450 – 3.050 USD). Poinformowano ich, że będš mogli odkupić nowe budynki, tyle że za znacznie wyższš cenę. Właœciciele sklepów informujš, że władze zaproponowały im odkupienie lokali za 170 tys. RMB (20.700 USD) – siedmiokrotnoœć pierwotnej ceny. Przed wyprowadzkš niektórzy właœciciele żšdali gwarancji powrotu do swoich domów. TIN nie był w stanie ustalić, czy udało się im je uzyskać. Doœwiadczenie uczy jednak, że podobne gwarancje sš nieskuteczne – dawnych właœcicieli często zastępowali krewni, znajomi lub wspólnicy kierowników firm budowlanych i lokalnych kadr. Choć wydaje się, że nie doszło do poważniejszych konfrontacji, wielu lokatorów nie chciało opuœcić mieszkań i trzeba ich było do tego zmusić.

Lokatorom nie pozwolono zabrać drewnianych belek z wyburzanych domów, choć nie zostanš one wykorzystane do budowy nowych, betonowych budynków. W centralnym Tybecie drewno jest drogie – wywłaszczeni mieszkańcy mogliby więc na nim zarobić i choć trochę powetować swoje straty. Niektóre Ÿródła utrzymujš, że drewno, które powinno należeć do prywatnych właœcicieli domów, wywieŸli przedstawiciele firm budowlanych i urzędnicy miejscy.

Aczkolwiek wiele starych budynków wymagało remontu i nie miało nowoczesnych udogodnień, jakoœć nowych domów budzi poważne wštpliwoœci. W ostatnich latach – choć władze żšdajš za nie wysokich opłat – nowe mieszkania buduje się z najtańszych materiałów; niemal wszystkie majš niski standard i słabe instalacje wodno-kanalizacyjne. Oœwietlenie i wentylacja, o ile istniejš, również budzš zastrzeżenia.

Kolejna kwestia to bezpieczeństwo nowych budynków. Przebudowę uzasadniano między innymi przepisami, które stanowiš, że wszystkie domy z drewnianymi filarami sš niebezpieczne i że należy je zastšpić konstrukcjami z betonu. Eksperci budowlani twierdzš jednak, że właœnie budynki o betonowych stropach sš najbardziej podatne na zniszczenia podczas trzęsień ziemi. Argument ten wydaje się szczególnie ważki w sytuacji, gdy ze względów oszczędnoœciowych używa się najgorszego betonu i redukuje do minimum zbrojenia. Wiele lhaskich budynków, które wytrzymywały trzęsienia ziemi przez stulecia, zastępuje się konstrukcjami, które mogš nie być na nie odporne. Zdarza się to w całych Chinach, niemniej w Lhasie jest nagminne. Ekspert budowlany powiedział TIN, że dodatkowe piętra najprawdopodobniej zmniejszš odpornoœć budynków na trzęsienia.

Wyburzenie i odbudowa domów oznacza również nowy proces meldunkowy, który umożliwi władzom “przeœwietlenie” kandydatów na lokatorów. Wszyscy chętni muszš mieć zezwolenie na pobyt, liczebnoœć rodzin nie może przekraczać oficjalnych norm itd. Wielu byłych mieszkańców zburzonych domów pochodzi z okolicznych wsi i ze wschodniego Tybetu, nie posiada więc lokalnych “kartek”, upoważniajšcych do korzystania z rozmaitych ulg i usług. “Ustosunkowani” mogš uniknšć dodatkowych opłat, jednak osób, które nie majš “pleców”, często nie stać pokrycie owych – oficjalnych i nieoficjalnych – kosztów.

Krótko mówišc, przebudowa strefy 1 wišże się z wieloma niedogodnoœciami dla byłych lokatorów i mieszkańców – w przytłaczajšcej większoœci Tybetańczyków. Poprzedni właœciciele ponieœli straty, których z pewnoœciš nie da się szybko zrekompensować, a większoœci byłych lokatorów nie będzie stać na płacenie znacznie wyższych czynszów w przebudowanych domach. Co więcej, standard nowych mieszkań, którym oficjalnie tłumaczono wyburzenia, budzi ogromne wštpliwoœci.

Transformacja najprawdopodobniej doprowadzi więc do marginalizacji najuboższych mieszkańców Lhasy i zagłady ostatniej zwartej tybetańskiej społecznoœci w stolicy. Zyskajš na niej władze miasta, które zwiększš zyski (czynsze i inne opłaty) oraz kontrolę nad najbardziej w ostatnich latach politycznie “niepewnš” dzielnicš. Zarobiš też firmy budowlane. Obserwatorzy zwracajš uwagę na rosnšcš zażyłoœć między lokalnymi politykami i firmami budowlanymi – a zwłaszcza rodzinami, które wiodš prym w obu “sektorach”.

Krajobraz miasta

Tradycyjne ulice i domy, które zniszczono w ramach “modernizacji” strefy 1, nie były szczególnie stare. Większoœć powstała w latach siedemdziesištych i na poczštku osiemdziesištych, niemniej zbudowano je z tradycyjnych materiałów i dostosowano do historycznego stylu lhaskiej starówki. Wyburzone budynki należały do “strefy buforowej”, zaproponowanej przez państwo i zaakceptowanej przez Organizację do spraw Oœwiaty, Nauki i Kultury (UNESCO) jako odpowiedni “kontekst” dla kilku historycznych budynków – zwłaszcza Dżokhangu – jakie ostały się w Lhasie i zostały wpisane, obok Potali i Norbulingki (zimowej i letniej rezydencji dalajlamów) na Listę Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego.
 
 

Nowo wznoszone budynki sš natomiast topornymi konstrukcjami pozbawionymi charakterystycznych elementów tybetańskich, takich jak masywne bramy, zdobione okna i balkony oraz zapewniajšce dobrš izolację kamienne œciany. Aby nadać im tybetański “wyglšd”, frontowe œciany ozdobiono malowidłami, które – z reguły nieudolnie – naœladujš tradycyjne motywy. W innych częœciach miasta na gruzach ponadstuletnich budynków wyrastajš gmachy, które nie próbujš nawet niczego udawać. Kamienne œciany zastępujš betonowe płyty, a tradycyjne okna – metalowe ramy z niebieskawym szkłem: elementy typowe dla współczesnego Sichuanu, skšd lhaskie firmy sprowadzajš materiały budowlane. Rozwišzania te – nie wspominajšc o względach estetycznych – mogš sprawdzać się na nizinach Sichuanu, ale z pewnoœciš nie w Tybecie, gdzie najważniejsza jest ochrona przed zimnem i maksymalne wykorzystanie słonecznego ciepła. Konserwatorzy zabytków i eksperci budowlani obawiajš się, że podobne gmaszyska mogš pojawić się również w strefie 1.

Jeœli idzie o strefę 2, budynek na lampki jako taki nie kłóci się z tybetańskimi obyczajami. Kiedy na poczštku lat osiemdziesištych władze złagodziły zakazy dotyczšce praktykowania religii, z uwagi na ogromnš popularnoœć tego rytuału kazano wstawić stoły na składane w ofierze lampki do przylegajšcej do Dżokhangu drewutni (tyb. szingra), w której tradycyjnie składowano opał, wykorzystywany podczas najważniejszych ceremonii do gotowania herbaty w olbrzymich kotłach. Nowa funkcja “drewutni” nie zmieniła ani charakteru (takie iloœci opału nie były już potrzebne), ani wyglšdu Dżokhangu, gdyż niczego nie przebudowywano.

Niemniej nowy budynek zmienia tradycyjny charakter otoczenia Dżokhangu. Jak w przypadku strefy 1, jest topornym betonowym klocem i nie ma wiele wspólnego z tradycyjnš architekturš tybetańskš. Tybetański “charakter” nadano mu przy pomocy białej farby i fryzu na frontowej œcianie, który zapewne przywodzić ma na myœl budynek klasztorny. Wzniesiono go przed Dżoło Utha, œwiętym, obudowanym placykiem, zawierajšcym drzewo, które zgodnie z tybetańskimi wierzeniami wyrosło z włosa historycznego Buddy, oraz kamiennš tablicę upamiętniajšcš szczodre dary mandżurskiego cesarza dla Dżokhangu. Miejsce pod nowy pawilon utworzono burzšc odbudowanš wczeœniej z pietyzmem, zabytkowš zachodniš œcianę placyku. “Palarnia lampek”, choć próbuje naœladować tybetański styl, zakłóca zatem i w pewnym stopniu niszczy swoje zabytkowe otoczenie, które okaleczono już wczeœniej, wyburzajšc na poczštku lat osiemdziesištych większoœć domów przed œwištyniš. Ich miejsce zajęły nowe budynki i duży plac po zachodniej stronie kompleksu.

Zburzenie starego meczetu w strefie 3 jest niewštpliwie wielkš stratš dla historycznego i kulturowego dziedzictwa Lhasy. Z tej perspektywy nowy meczet po prostu nie może zastšpić starego. Paradoksalnie, nadajšc mu bardziej “tybetański” styl, w istocie wypaczono historyczny charakter Lhasy. Wartoœć starego meczetu nie sprowadzała się tylko do jego wieku, ale właœnie nietypowej konstrukcji, odzwierciedlajšcej kosmopolityzm dawnej Lhasy i obecnoœć tybetańskich muzułmanów (tyb. khacze), którzy wywodzili się z innych państw – głównie Ladakhu, Kaszmiru i Turkiestanu (ich przodkowie, kupcy, żenili się i osiedlali w stolicy Tybetu). Innymi słowy, stara œwištynia była unikatowym pomnikiem historii Tybetu za sprawš “nietybetańskiego” stylu.

Wydaje się więc, że tak rozumiana “modernizacja”, której elementem jest zachodzšcy obecnie proces przeobrażania Lhasy, w oczywisty sposób kłóci się z ideš ochrony kulturowego dziedzictwa Tybetu. Nie polega na odnawianiu i restaurowaniu starych tybetańskich budynków ani wyposażaniu ich w niezbędne, nowoczesne instalacje – o wygodach i wyższym standardzie nie wspominajšc. Przebudowa stolicy Tybetu zasadza się na niszczeniu starych budowli i zastępowaniu ich lichymi konstrukcjami, których “tybetańskoœć” sprowadzono do powierzchownych, kosmetycznych detali. Wprowadzane dziœ zmiany zubożajš więc stolicę Tybetu i jej dziedzictwo kulturowe, przynoszšc mieszkańcom – w najlepszym razie – minimalne korzyœci. Trzeba tu podkreœlić, że podobne procesy zachodzš również w innych tybetańskich miastach.

Dalsze zmiany

W Lhasie przeobraża się dziœ nie tylko historycznš starówkę. W ostatnich miesišcach nowe gmachy pojawiły się również na jej obrzeżach, potęgujšc postępujšcy proces oszpecania stolicy Tybetu.

W tym roku wyrósł i zdominował lhaskie niebo trzynastopiętrowy gmach Biura Bezpieczeństwa Publicznego (BBP), głównej służby bezpieczeństwa w Tybetańskim Regionie Autonomicznym (TRA).
 

Wiosnš odsłonięto przed Potalš potężny, betonowy pomnik, upamiętniajšcy “pokojowe wyzwolenie Tybetu”. Lokalizacja nowego pomnika (który wyobraża “jednoœć wszystkich narodowoœci”) ma znaczenie symboliczne. Tuż obok znajduje się ponadtysišcletni obelisk z tekstem traktatu zawartego przez tybetańskie imperium z Chinami oraz dwie pagody z kamiennymi tablicami, które ufundowali cesarze mandżurscy. Nowe i stare pomniki dokumentujš długš historię stosunków politycznych i konfliktów między Tybetem i Chinami. Wzniesienie nowego monumentu między Potalš, głównym pałacem dalajlamów, a siedzibš rzšdu TRA symbolizuje polityczne losy Tybetu. Podobnie jak nowy gmach BBP, pomnik stał się punktem centralnym “swojej” częœci stolicy Tybetu.

Nie jest to jedyny nowy pomnik w Lhasie. Pojawiło się ich więcej – często absurdalnych, ustawianych w najdziwniejszych miejscach. Tuż obok Potali, na przykład, odsłonięto – czysto chiński, w dodatku nowoczesny – pomnik turystyki. Departament turystki dodatkowo umaił okolicę, “sadzšc” w pobliżu rzędy plastikowych palm.

Ochrona zabytków i UNESCO

Konserwatorzy zabytków i eksperci sš głęboko zaniepokojeni faktem, iż rzšd Chin nie stosuje się do uzgodnionych, międzynarodowych standardów ochrony kulturowego dziedzictwa Lhasy. W 1994 roku na Listę Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO wcišgnięto Potalę, w 2000 roku dodano do niej Dżokhang, a w grudniu 2001 – Norbulingkę. Wspólnie stanowiš “Historyczny zespół pałacu Potala w Lhasie”. Szczególne zaniepokojenie ekspertów wywołało pogwałcenie ustalonych zasad ochrony Potali i Barkhoru. Wyburzajšc – wspomniane wczeœniej – historyczne budynki w strefie buforowej, Chiny nie wywišzały się ze zobowišzań wobec ONZ, które każš informować wczeœniej o takich planach. Artykuł 56 Zasad wdrażania Konwencji Œwiatowego Dziedzictwa stanowi, że państwa strony majš informować Komitet za poœrednictwem Sekretariatu UNESCO o planach prac konserwatorskich lub budowlanych, które “mogš wpłynšć na wartoœć mienia œwiatowego dziedzictwa”. Powiadomienie powinno wpłynšć “jak najszybciej (tj. przed opracowaniem głównych planów dotyczšcych konkretnego projektu) i przed podjęciem decyzji, które trudno zmienić”, by Komitet Œwiatowego Dziedzictwa mógł uczestniczyć w “poszukiwaniu odpowiednich rozwišzań”, gwarantujšcych “zachowanie pełnej wartoœci” zabytku.

Komitet Œwiatowego Dziedzictwa UNESCO dawał wyraz swemu zaniepokojeniu jeszcze przed opisanymi wyżej zmianami. “Z uwagi na presję, jakš wywołuje rozwój Lhasy, szczególnš uwagę należy poœwięcić zmianom, jakie zachodzš na terenach otaczajšcych własnoœć œwiatowego dziedzictwa”, ustalono na 25. posiedzeniu Komitetu w Helsinkach (11-16 grudnia 2001). NajwyraŸniej zaalarmowany rozwojem wydarzeń, Komitet zajšł się sprawš stolicy Tybetu również na 26. posiedzeniu w Budapeszcie (24-29 czerwca 2002). Choć obrady Komitetu majš charakter poufny, wiadomo, że odpowiadajšc na zarzuty ekspertów, władze chińskie uciekały się do kruczków prawnych. Lobsang Tenzin, zastępca burmistrza Lhasy, miał na przykład twierdzić, że do budowy gmachu BBP przystšpiono przed rozszerzeniem strefy ochronnej na Barkhor. Nie mówił jednak całej prawdy, gdyż prace zakończono w 2002 roku. Jeœli idzie o pomnik “pokojowego wyzwolenia”, tłumaczono, iż wzniesiono go tuż za granicš strefy ochronnej. Władze chińskie mogš więc utrzymywać, że œciœle stosujš się do norm UNESCO, nie zwracajšc najmniejszej uwagi na ich ducha.

Obrady Komitetu, jak wspomnieliœmy, sš poufne. Komitet zażšdał jednak wysłania wspólnej misji “kontrolnej” UNESCO i ICOMOS (Międzynarodowa Rada Zabytków i Zespołów Zabytkowych), która “zbada stan konserwacji własnoœci i przeprowadzi konsultacje z zarzšdzajšcymi miejscem władzami” przed 27. posiedzeniem Komitetu, planowanym na przełom czerwca i lipca 2003 roku. Œwiadczy to o tym, że wyjaœnienia chińskich delegacji nie zadowoliły Komitetu.

Propaganda

W tym samym czasie kontrolowane przez państwo chińskie media rozpoczęły intensywnš kampanię propagandowš, która najwyraŸniej miała być odpowiedziš na coraz większš krytykę “modernizacji” stolicy Tybetu na arenie międzynarodowej. Kampania osišgnęła apogeum w czerwcu i lipcu tego roku, kiedy to chińskie media “odpowiadały”, na przykład, “na pojawiajšce się za granicš pogłoski na temat prac przekształceniowych [gaizao] w starej dzielnicy Lhasy”.

Anglojęzyczne artykuły o “odbudowie” publikowano m.in. w Dzienniku Tybetańskim, Dzienniku Ludowym i Gazecie Komercyjnej Tybetu oraz na stronach internetowych. Większoœć z nich produkowała agencja Xinhua. Wkrótce po wspomnianym posiedzeniu Komitetu w Budapeszcie władze Lhasy zorganizowały też konferencję prasowš, o której 28 czerwca informował Dziennik Tybetański. Pierwszy ważny artykuł cytowany na [rzšdowej] stronie tibetinfor.com (w częœci zatytułowanej “Przekształcanie lhaskiego starego miasta”) zaczerpnięto z Dziennika Tybetańskiego z 16 czerwca. Potem przez kilka tygodni kwestii tej poœwięcano tylko krótkie wzmianki. 22 lipca Xinhua opublikowała długi artykuł, zatytułowany “Okolicznoœci przekształcania i poprawiania starego miasta w Lhasie: Mieszkańcy po raz pierwszy będš mieli klozety”. Między 23 a 26 lipca codziennie publikowano po kilka długich artykułów na ten temat. Większoœć sygnowali korespondenci Xinhua w Lhasie. Po 26 lipca zapadła cisza; w sierpniu nie ukazał się żaden większy artykuł, za to na poczštku wrzeœnia – dwa długie. Znacznie więcej materiałów opublikowano tylko w wersjach chińskojęzycznych.

Zauważmy, że w artykułach anglojęzycznych używa się niemal wyłšcznie słowa “renowacja” – sugerujšcego odnawianie lub remontowanie istniejšcego budynku – a nie np. “przebudowa”. Język artykułów publikowanych po chińsku jest znacznie bogatszy. Często używa się w nich słowa gaijian, oznaczajšcego “odbudowę” lub “przebudowę”, oraz weixiu, które z reguły oddaje się jako “remontowanie” czy “utrzymywanie w porzšdku”, co raczej nie kojarzy się z wyburzaniem i budowaniem od nowa. Termin gaizao tłumaczy się jako “przekształcenie” lub “przeobrażenie”; może on również oznaczać “reformę” lub “odœwieżenie”. Zwykle trudno zgadnšć, czy odnosi się do przebudowy czy drobnych prac naprawczych. Ogólnie rzecz bioršc, chińskojęzyczne materiały propagandowe zdajš się opisywać proces, łšczšcy elementy burzenia, przebudowy i konserwacji, podczas gdy ich anglojęzyczne siostry mówiš o mglistej “renowacji”.

Merytorycznie propaganda koncentruje się na dwóch zagadnieniach. Z jednej strony mamy rozważania na temat statusu dzielnic lub budynków – jako miejsc objętych lub nieobjętych ochronš – z drugiej zaœ opowieœci o pragnieniach i warunkach bytowych “lokalnych” Tybetańczyków.

Jak już wspomniano, wiele “odnawianych” dziœ tradycyjnych budynków wokół Dżokhangu zbudowano w latach siedemdziesištych i osiemdziesištych, dostosowujšc je jednak do charakteru starówki i kilku zachowanych historycznych budowli. Domy te były częœciš zaproponowanej przez państwo i zaaprobowanej przez UNESCO strefy buforowej wokół zabytków historycznych, przede wszystkim Dżokhangu. Chińscy propagandyœci całkowicie to przemilczajš. W większoœci artykułów bardzo wyraŸnie odróżnia się gu (“antyczny”, “starożytny”, “wiekowy”) od lao (“stary” – w sensie “nienowy”, ale znacznie młodszy od gu, np. lao chengshi, “stare miasto”). Ogólny wydŸwięk jest taki, że gu należy chronić, lao – niekoniecznie. Guo Bao, dyrektor lhaskiego biura ochrony zabytków, mówi na przykład: “Remonty [weixiu] oraz przekształcenia [gaizao] służyć majš lepszej ochronie antycznych [gu] budynków. Żadna starożytna [gu] budowla w tybetańskim stylu nie została uszkodzony” (Xinhua, 23 lipca).

W tym samym artykule Guo definiuje domy z lhaskiej starówki jako “stare budynki o charakterze tybetańskim” [you zangzu tese de lao jianzhu] i wyjaœnia: “Skoro jedne sš stare, a inne nowe [yinwei niandai you chang you duan], nie można nazywać ich starożytnymi. Nie ma tu więc żadnej sprzecznoœci ze standardowš definicjš Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego [shijie wenhua yichan]”. W innym artykule cytuje się “żywego buddę” (chińskie okreœlenie inkarnowanego lamy) Bomi Qambalozhuba (tyb. Pome Czamba Lodrub), który stwierdza, że większš częœć “starego miasta” zbudowano w XX wieku.

W artykule opublikowanym 23 lipca Yangpei, tybetański kierownik projektu i dyrektor lhaskiego urzędu budowlanego, przyznaje, że doszło do wyburzeń: “Zburzyliœmy kilka domów, ale zbudowano je niedawno i nie pasowały do antycznych budowli. Zrobiono to zgodnie z sugestiami ekspertów Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego. Co się tyczy kilku antycznych budynków, które były w bardzo złym stanie i groziły zawaleniem, zatrudniliœmy firmy specjalizujšce się w budownictwie tybetańskim, zlecajšc im przeprowadzenie prac remontowych [weixiu]. Ich inżynierowie doskonale znajš się na budowlach w tybetańskim stylu”. Nie wiadomo jednak, jakie “antyczne budynki” miał na myœli pan Yangpei.

Inne, doœć defensywne, argumenty koncentrujš się na “niewielkiej skali” przedsięwzięcia: “jego teren obejmuje zaledwie 5,4 proc. powierzchni starówki (w sumie 130 hektarów)”. “Remonty ważnych antycznych budowli – czytamy dalej – zostanš przeprowadzone tradycyjnymi metodami, z wykorzystaniem gliny i piaskowca [shashi], dokładnie tak samo jak starodawne akatu”. Dotyczy to, ma się rozumieć, wyłšcznie budowli “antycznych”.

W wielu artykułach propagandowych odwraca się uwagę od charakteru prowadzonych prac, wyliczajšc nakłady i inwestycje rzšdu. “Od 1979 roku – pisze autor anglojęzycznego artykułu z 23 lipca (Xinhua) – rzšd centralny przeznaczył ponad 300 milionów yuanów [ok. 36 milionów USD] na odbudowę budynków w centrum Lhasy i zachowanie ich pierwotnego stylu”. Z innego artykułu (Xinhua, 24 lipca) dowiadujemy się, że rzšd wyłoży teraz 70 milionów RMB (8,5 miliona USD) na “wyremontowanie i przekształcenie 56 podwórzy na starym mieœcie; cztery z nich znajdujš się na miejskiej liœcie zabytków”.

Główny oficjalny argument, którym tłumaczy się podjęcie owych prac, dotyczy stanu budynków – majš one być “przestarzałe” i “niebezpieczne”. 24 lipca cytowano przewodniczšcego miejskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych Taszi Dhundupa: “Wiele domów starej dzielnicy zbudowano z kamienia i gliny. Sš one, zwłaszcza partery, ciemne i zawilgocone. Ponad 90 procent œcian pęka, drewno przeżarły korniki. Kiedy zaczyna padać, budynki stajš się jeszcze niebezpieczniejsze, bezpoœrednio zagrażajšc życiu zamieszkujšcych je mas. Cel remontów i przekształceń [weixiu gaizao] jest oczywisty: zlikwidować zagrożenia w domach starej dzielnicy i lepiej chronić antyczne budynki”.

W artykule agencji Xinhua z 30 lipca (zatytułowanym “Wyjaœnienie œwiatu prawdziwego obrazu”) “żywy budda” Lobsang Tenzin, odpowiedzialny za projekt przebudowy zastępca burmistrza miasta, stwierdza, że po 50 latach rozwoju podniosła się stopa życiowa mieszkańców Lhasy: “Dziœ nie wystarczajš już im ciemne, wilgotne domy; kategorycznie domagajš się od rzšdu inwestycji, które poprawiš ich warunki bytowe”.

Władze bardzo starały się pokazać, że “lokalni” Tybetańczycy popierajš projekt przebudowy. Autorzy artykułu z 24 lipca informujš o sondażu w ponad tysišcu gospodarstw, którego “wyniki potwierdzajš, że prowadzone obecnie prace remontowo-budowlane sš zgodne z życzeniami mieszkańców Lhasy”. Były też co prawda – nieliczne – głosy krytyczne: grupy robocze wzywały do szybkiego opuszczania lokali, by jak najprędzej zakończyć prace. “Sondaż był potrzebny – komentuje Danba, mieszkaniec – by rzšd usłyszał nasz głos za poœrednictwem zgromadzenia ludowego. Jako przedstawiciel naszego podwórka wiernie przekazałem wszystkie opinie”. Choć władze najwyraŸniej uznały, że przeprowadzony przez nie sondaż stanowi dowód zadowolenia mas, cała procedura budzi pewne wštpliwoœci. Ponieważ sondaż zorganizowano “w ostatnich dniach”, z całš pewnoœciš nie stanowił elementu procesu decyzyjnego. Co więcej, nie był anonimowy – “ankieterom” z komitetów osiedlowych i lokalnych zgromadzeń ludowych należało podać nazwisko i adres. Nie wspomniano, jakie budynki stanęły w miejsce starych i czy mieszkańcy sš z nich zadowoleni. W kwestionariuszu proszono o konkretnš odpowiedŸ na pytanie dotyczšce sedesu; ankietowani mogli dać też wyraz pragnieniu posiadania własnej kuchni. Skoro tak oficjalnie uzasadniano “przebudowę”, można się zastanawiać, czy pytania nie były zbyt “ukierunkowane”. Krótko mówišc, wiarygodnoœć wyników badania, które nie było anonimowe, zostało przeprowadzone po podjęciu prac i składało z pytań, narzucajšcych oczekiwane przez władze odpowiedzi – musi budzić wštpliwoœci.

23 lipca cytowano Taszi Dhundupa, przewodniczšcego lhaskiego zgromadzenia przedstawicieli ludowych, który mówił, że rzšd zasięgał opinii mieszkańców i że “ostatecznie zatwierdzone zasady przebudowy” obejmowały “dwa niezbędne” [liange bixu] i “dwa, które nie mogš ulec zmianie” [liange bu neng bian]: “To znaczy – zmienić musi się podstawowa infrastruktura administracji miejskiej [lao chengqu de shi zhengjichu sheshi] oraz tradycyjna infrastruktura wewnętrzna budynków, natomiast żadnym zmianom nie może ulec ogólny zarys ulic starej dzielnicy i wyglšd antycznych budynków [gu jianzhu], które posiadajš wartoœć historycznš”. To mało optymistyczna wypowiedŸ, gdyż zmiana “infrastruktury wewnętrznej” jest “niezbędna”, a ochronie podlega tylko “wyglšd” budynków o “wartoœci historycznej”.

I w chińskich, i w angielskich artykułach z upodobaniem cytuje się “zwykłych lokalnych” Tybetańczyków. Siedemdziesięciotrzyletni Bandain – Xinhuanet, 23 lipca, “Tysišcletnia lhaska ulica odzyskuje pierwotny wyglšd” – powiada: “Większoœć budynków przy ulicy Barkhor nie uległa żadnym zmianom. (...) Ulica Barkhor jest cišgle tš samš starš ulicš, tyle że zrobiła się czystsza i wyrosło na niej więcej sklepów”. Na drugim biegunie wypowiadajš się dwaj “żywi buddowie”. Osiemdziesięciopięcioletni Bomi Quambalozhub mówi: “Buddyzm ceni ludzkie życie; jego celem jest uwalnianie wszystkich żywych stworzeń od cierpień. Naprawianie niebezpiecznych domostw, które stanowiš zagrożenie dla ludzkiego życia, jest całkowicie zgodne z doktrynš buddyjskš” (24 lipca).

Bardziej wyrobiony politycznie “żywy budda” Lobsang Tenzin, zastępca burmistrza Lhasy i numer dwa w hierarchii odpowiedzialnych za projekt przebudowy, stwierdza: “Otrzymaliœmy wiele listów zza granicy, w których pytajš nas o przeobrażanie [gaizao] starej Lhasy. Choć zmieniajš się podpisy, treœć jest w zasadzie identyczna. To dowód, że sš wytworem kilku osób. Sš tacy, którzy nie chcš podniesienia stopy życiowej lhaskich mas, i nie chcš, by ludzie [laobaixing] mieszkali w bardziej przestrzennych, bezpiecznych domach”.

Jak już wspomniano, w sierpniu przestały się ukazywać materiały na ten temat. Niemniej opublikowanie dwóch dużych artykułów na poczštku wrzeœnia œwiadczy o tym, że w oczach władz “przeobrażanie” Lhasy jest nadal “żywym” problemem propagandowym. Choć przede wszystkim powtarza się w nich przywoływane wczeœniej argumenty, w “Renowacji starego w starym stylu: Lhasa żegna się z niebezpiecznymi budynkami mieszkalnymi” (tibetinfor.com, 2 wrzeœnia) wspomniano o zgodnoœci prac z normami Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego: “Gdy Dżokhang trafił na [listę] Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego, zaczęło w nim obowišzywać wszystkich szeœć standardów Œwiatowego Dziedzictwa Kulturowego. Przeobrażanie starego miasta ociera się o normę nr 5, niemniej niewštpliwie nie dotyczy pozostałych, a struktura samego Dżokhangu z całš pewnoœciš nie poniesie żadnego uszczerbku”. W drugim artykule – “Jeszcze jeden niezbity dowód ochrony pradawnej [gulao] kultury: Ocalanie starej dzielnicy Lhasy” – czytamy: “Ostatnio, za granicš, osoby, które nie rozumiejš prawdziwej sytuacji, wywoływały zażarte spekulacje, a nawet oczerniały chiński rzšd, oskarżajšc go o niszczenie antycznych tybetańskich budynków. Propagowano teorie “niszczenia tybetańskiej kultury”, a kilka powodowanych ukrytymi pobudkami osób do przypuszczenia ataku wykorzystało wręcz 26. posiedzenie Komitetu Œwiatowego Dziedzictwa” (Xinhuanet, 4 wrzeœnia). NajwyraŸniej władze chińskie nadal czujš się zmuszone do “odpierania” każdego zarzutu o naruszanie norm UNESCO.

Podsumowanie

W 2002 roku Lhasa “przeobrażała” się szybciej niż kiedykolwiek. Choć owe zmiany uzasadniano niewštpliwie autentycznymi potrzebami mieszkańców, wiele wskazuje na to, że większoœć z nich nie odniesie żadnych korzyœci z “modernizacji” miasta. W najbliższej przyszłoœci z pewnoœciš straci na niej – gospodarczo i społecznie – lwia częœć Tybetańczyków, którzy znaleŸli się w orbicie przemian.

Z perspektywy ochrony zabytków “modernizacja” za wszelkš cenę jest niewštpliwie krokiem wstecz w stosunku do postępów, jakich dokonano w ostatnich latach. Jeœli dziœ władze w ogóle zaprzštajš sobie głowę “unikalnym” charakterem Lhasy, w gruncie rzeczy ma to charakter symboliczny i w oczywisty sposób kłóci się z międzynarodowymi standardami. Ochrona, jakš zapewnia starej Lhasie wcišgnięcie jej zabytków na listę Œwiatowego Dziedzictwa UNESCO, okazała się za słaba, by przeciwdziałać “trendom rozwojowym”. Zagraniczni eksperci najwyraŸniej powštpiewajš, czy planowana przez nich misja kontrolna będzie mogła zrobić coœ więcej, niż przedstawić raport o nieodwracalnych szkodach. Choć, teoretycznie, UNESCO może odebrać Lhasie status Œwiatowego Dziedzictwa, tak konfrontacyjna postawa wydaje się mało prawdopodobna.

Przebudowa Lhasy przynosi korzyœci lokalnym elitom – koalicji wpływów gospodarczych i politycznych. Rzšd centralny dawał do zrozumienia, że jest gotów rzeczywiœcie bronić kulturowego dorobku Tybetu i zwišzać, na tej płaszczyŸnie, ręce władzom lokalnym TRA, niemniej nic nie wskazuje na to, by podjšł jakieœ znaczšce kroki, majšce chronić dziedzictwo Lhasy. W ostatnich latach wydalano ze stolicy Tybetu zagraniczne organizacje pozarzšdowe – np. Tibet Heritage Fund – które usiłowały prowadzić prace konserwatorskie najwyższej jakoœci, poprawiajšc jednoczeœnie warunki bytowe mieszkańców Lhasy.

Według dziesištego planu pięcioletniego, Lhasa ma się przeobrazić w “nowoczesne miasto œredniej wielkoœci o charakterze etnicznym”. “Rozwijajšc małe miasta – czytamy dalej – należy kłaœć nacisk na ich cechy charakterystyczne; z całš pewnoœciš nie wolno nam stosować wszędzie tej samej sztancy. Za wszelkš cenę trzeba chronić zabytki kultury i naturalny krajobraz o cechach etnicznych lub lokalnych”. Profesor Zhu Tiezhen, zastępca dyrektora Ogólnochińskiego Instytutu Badań nad Rozwojem Miast, poddaje ostrej krytyce “stare praktyki” i stwierdza: “Tradycyjne miasta niszczy się dlatego, że “nowe” wydaje się “dobre”. W ostatniej dyskusji o rozwoju urbanistycznym mówi się wyłšcznie o “zupełnie nowym obliczu”, w ogóle nie zastanawiajšc się nad tym, czy “nowy” równa się “dobry”. Choć niektóre historyczne ulice i antyczne budynki strawił czas – mogš więc wyglšdać na stare i zniszczone – ich historyczna wartoœć cišgle roœnie. Nic nie zrekompensuje ich zniszczenia lub rozbiórki. W wielu miastach bezlitoœnie niszczy się dziœ wiekowe i naprawdę cenne budynki, wydajšc jednoczeœnie mnóstwo pieniędzy na podróbki i kopie, które nie majš żadnej wartoœci historycznej. (...) Historia miasta jest historiš państwa, musimy więc za wszelkš cenę chronić specjalnymi przepisami miejskie zabytki, otwarte przestrzenie, budynki, ulice i dzielnice – zwłaszcza starówki [gucheng]. Rozwój – to osišgnięcie, ale osišgnięciem jest również ochrona” (drcnet.com, 15 sierpnia).

Z niniejszego raportu wynika, że ostatnie i obecne zmiany w Lhasie nie majš wiele wspólnego z duchem dziesištego planu pięcioletniego i idei profesora Zhu. Odciski podobnych matryc “modernizacji” znajdziemy w wielu miastach Chin właœciwych, częœciej widać je przecież w regionach “mniejszoœciowych”. Nawet jeœli poglšdy autorytetów takich jak prof. Zhu zyskajš w końcu nie tylko teoretycznš, ale i praktycznš aprobatę władz, dla Lhasy i innych miast Tybetu może być już za póŸno.