Wielu cudzoziemców w ogóle nie rozumie Tybetu. W Chinach mamy stare porzekadło: „Lepiej raz zobaczyć, niż sto razy usłyszeć”. Mam więc nadzieję, że będš oni przyjeżdżać do Tybetu, oglšdać go i rewidować swoje stronnicze poglšdy.

Walka z „międzynarodowymi siłami antychińskimi”

Nigdy wczeœniej komunistyczne Chiny nie były tak zaniepokojone swoim wizerunkiem na arenie międzynarodowej. Widać to było szczególnie wyraŸnie podczas zabiegów o wejœcie do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO), goršcej debaty nad kandydaturš Pekinu do organizowania Igrzysk Olimpijskich w 2008 roku czy przyjęcia (z wielkš pompš) Dalajlamy przez prezydenta George’a Busha 23 maja w Białym Domu. „Sprawa Tybetu”, którš cišgle interesujš się zagraniczne media, jest jednš z głównych przeszkód, utrudniajšcych Chinom przekonanie œwiatowej opinii publicznej o postępie, którego, jak utrzymujš, dokonały w dziedzinie praw człowieka. Podczas gdy wiele organizacji protybetańskich krytykuje zachodnie rzšdy za brak stanowczoœci w naciskaniu na Pekin w sprawie Tybetu, dla władz ChRL każda uwaga zagranicznego rzšdu na temat Tybetu jest „mieszaniem się w wewnętrzne sprawy Chin”.
Chiny pragnš zmienić wizerunek Tybetu w oczach cudzoziemców z powodów gospodarczych i politycznych. Pekin zdaje sobie sprawę, że jego „tybetańska” propaganda okazała się mało skuteczna, od kilku lat stara się więc korygować jš i ulepszać. Władze wierzš, że „walczš o opinię publicznš” ze „zorganizowanymi międzynarodowymi siłami antychińskimi”[1]. Oskarżajš Stany Zjednoczone i inne państwa zachodnie o usiłowanie „okcydentalizowania” (czy też „westernizowania”) i dzielenia Chin, a od czasu konfliktu w Jugosławii mówiš o „nowej kulturze interwencjonizmu”. Jednoczeœnie czujš się zagrożone zagranicznymi wizytami Dalajlamy i „więzami”, które majš go łšczyć z innymi „separatystami etnicznymi” i siłami „antychińskimi”, takimi jak ruchy niepodległoœciowe z Tajwanu i Xinjiangu czy Falun Gong; oraz działaniami organizacji popierajšcych Tybet – protestami podczas podróży chińskich dygnitarzy i kampaniami wymierzonymi w projekty gospodarcze (np. przyznanie Chinom stałego normalnego statusu w wymianie handlowej z USA, kredyt Banku Œwiatowego na przesiedlenia w tybetańskim regionie prowincji Qinghai czy wejœcie państwowego koncernu naftowego Petrochina na nowojorskš giełdę)[2].
W czerwcu 2000 Zhao Qizheng, architekt chińskiej propagandy zagranicznej, przyznał, że jeœli idzie o „propagandę zewnętrznš, wróg jest silny, a my słabi” i że trend ten „trudno będzie odwrócić”[3]. Kiedy Chiny zdały sobie sprawę, że ich oficjalne oœwiadczenia na temat Tybetu sš często uznawane za mało wiarygodne, wezwały tybetologów do „chwycenia za broń” na „polu bitwy propagandowej”. Polityczne przesłanie ChRL niosš dziœ za granicę „delegacje kulturalne”; władze zapraszajš też do Tybetu cudzoziemców – dyplomatów, polityków, uczonych, turystów i dziennikarzy – by na własne oczy, choć poddawani œcisłej kontroli, zobaczyli postęp, jakiego dokonał tu Pekin w cišgu ostatnich pięćdziesięciu lat.

„Oręż wojenny”: badania tybetologiczne jako narzędzie propagandy

Tak zwanš „sprawę Tybetu” spreparowali imperialiœci, knujšcy, wraz z klikš Dalaja, separatystyczny spisek przeciwko naszemu krajowi. Wywołało to zażartš, skomplikowanš wojnę politycznš między separatystami i antyseparatystami na płaszczyŸnie tybetologii.

Chiny zwiększyły nakłady na tybetologię i od kilku lat nagłaœniajš „gwałtowny rozwój” studiów tybetańskich. Z jednej strony wišże się to z dumš narodowš: na Zachodzie badania tybetologiczne sš popularne i doœć zaawansowane, a Chiny uważajš się za „naturalnš ojczyznę” tej dyscypliny i chcš w niej dzierżyć palmę pierwszeństwa. Niemniej Pekin kieruje się tu przede wszystkim interesami politycznymi. Dla Chin rozwój tybetologii na Zachodzie jest elementem kampanii „międzynarodowych sił antychińskich”, które próbujš „westernizować” i dzielić ChRL. Pekin potrzebuje więc własnych naukowców, którzy będš obalać „wrogie”, obce prace i kształtować międzynarodowš opinię publicznš. Podstawowym kryterium oceny dokonań naukowych – i dziennikarskich – jest ich „pro-” lub „antychińskoœć”. Większoœć prac naukowych (i mediów) z Zachodu uchodzi za „antychińskie”, gdyż nie stosujš się one œciœle do zaleceń Komunistycznej Partii Chin. Pekin zrozumiał, że badania naukowe cieszš się na Zachodzie szacunkiem i podkopujš próby legitymizowania chińskich rzšdów i polityki w Tybecie oraz chińskš wersję historii i rozwoju Tybetu.
Cering Szakja, tybetański historyk i badacz z londyńskiej Akademii Studiów Orientalnych i Afrykańskich uważa, że Chiny „wyolbrzymiajš wpływy zachodniej tybetologii – rozwój tych badań właœciwie nie przekłada się na politykę zagranicznš”. Choć studia tybetologiczne mogš mieć minimalny wpływ na stosunki międzyrzšdowe, w których najważniejszy jest handel i problemy bezpieczeństwa, Chiny sš bardzo wrażliwe na krytykę i wszystko, co podważa ich wiarygodnoœć (narażajšc na „utratę twarzy”). Władze szczególnie Ÿle znoszš prace, dotyczšce legalnoœci chińskiego panowania nad Tybetem, a więc podważajšce partyjne dogmaty.
12 czerwca 2000 zwołano konferencję, która miała „wypracować lepszš strategię wykorzystywania tybetologii w zagranicznej robocie propagandowej”. Otworzył jš dyrektor Biura Informacji Rady Państwa Zhao Qizheng, wygłaszajšc długie zagajenie, w którym podsumował obecnš sytuację „na froncie walki o międzynarodowš opinię publicznš” w sprawie Tybetu, a następnie omówił rolę, jakš w owej walce powinna odgrywać tybetologia, i przedstawił jej najważniejsze zadania.
Zhao Qizheng, który piastuje również stanowisko dyrektora Biura Propagandy Zagranicznej, wezwał tybetologów i intelektualistów do „zorganizowanego” uczestniczenia w życiu intelektualnym na Zachodzie i promowania poglšdów Chin za granicš, podkreœlajšc wagę wykorzystywania zachodnich intelektualistów jako „tub propagandowych”. Według Zhao, do realizacji tej strategii potrzebna jest większa wydajnoœć naukowców, zwiększenie liczby przekładów na obce języki oraz nowe seminaria, konferencje i programy wymiany, które pozwolš chińskim tybetologom zaistnieć na Zachodzie i œcišgnšć do Chin zagranicznych badaczy.
Były urzędnik rzšdu Tybetańskiego Regionu Autonomicznego, obecnie uchodŸca, uważa czerwcowš konferencję za „wielki krok” w dziedzinie propagandy. Udział uczonych œwiadczy o tym, że władze widzš w nich ważny element propagandy zagranicznej. „Uczeni stojš nisko, daleko im do statusu polityków – powiedział TIN. – W normalnych okolicznoœciach nikt nie zaprosiłby ich na konferencję, zorganizowanš przez departament polityczny szczebla Biura Informacji Rady Państwa”.
O miejscu uczonych w propagandowej machinie państwa mówiono również na poczštku tego miesišca, po IV Forum Roboczym w sprawie Tybetu, które obradowało w Pekinie między 25 a 27 czerwca. W IV Forum – konferencji na szczeblu centralnym, która ocenia i wyznacza politykę Chin wobec Tybetu – wzięli udział wszyscy członkowie Stałego Komitetu Biura Politycznego Komunistycznej Partii Chin: Jiang Zemin, Li Peng, Zhu Rongji, Hu Jintao, Li Ruihuan, Wei Jianxing i Li Lanqing. Choć nie ma jeszcze pełnej relacji z obrad, Dziennik Tybetański cytował dyrektora departamentu propagandy partii TRA Xiao Huaiyuana, który 6 lipca miał powiedzieć, iż „zgodnie z życzeniem Jiang Zemina” – sformułowanym zapewne podczas IV Forum – na filozofach, socjologach i tybetologach z TRA spoczywa „wielkie brzemię odpowiedzialnoœci” za „wzmocnienie badań teoretycznych, zwłaszcza dotyczšcych narodowoœci, religii, historii, kultury, suwerennoœci i praw człowieka, które pomogš w systematycznym odpieraniu reakcyjnych kłamstw kliki Dalaja i międzynarodowych sił antychińskich, w walce z reakcjonistami wszelkiej maœci, w walce z błędnym, zacofanym myœleniem i ideologiš oraz w budowaniu dobrego klimatu społecznego dla modernizacji” (Dziennik Tybetański, 9 lipca 2001).

„Propaganda apolityczna”

Podczas czerwcowego spotkania tybetologów i propagandzistów Zhao Qizheng przyznał, że chińska propaganda nie zjedna sobie międzynarodowej opinii publicznej, o ile nie zmieni tonu. Zhao mówił o apolitycznej „propagandzie Dalajlamy”, który prezentuje się jako „nauczyciel duchowy (...) i udaje, że zabiega o dialog i autonomię”, by zdobyć „większš sympatię i poparcie na arenie międzynarodowej”. Zhao dowodził, że po fiasku „oficjalnej” propagandy, która nie przekonała cudzoziemców do stanowiska Chin, pałeczkę powinni przejšć uczeni – gremium „pozarzšdowe”.
„Wnikliwa, dobrze napisana ksišżka jest niczym rakieta balistyczna na polu walki propagandowej – przekonywał Zhao. – Oczywiœcie musi być naprawdę skuteczna, ciężka i trafiać prosto w cel szkodliwych obcojęzycznych publikacji naszych wrogów, musi przedstawiać jasne i spójne argumenty, czerpać z wiarygodnych Ÿródeł, posiadać przypisy i, na końcu, bibliografię”. Zhao oœwiadczył, że „zachodnia publika z definicji nie ufa propagandzie rzšdowej, (...) nasi zagraniczni przyjaciele chętnie słuchajš jednak specjalistów i uczonych”, w których widzš niezależne autorytety.
Przykładem pracy tego typu może być opublikowany niedawno raport Chińskiego Stowarzyszenia Praw Człowieka, organizacji pozarzšdowej, która oskarżyła rzšd Stanów Zjednoczonych o kierowanie tybetańskim ruchem „separatystycznym” (China Daily, 25 maja 2001), powołujšc się na zachodnie prace naukowe i media. Publikacja ta wpisuje się w ostatnie napięcia między USA a ChRL, ale i œwiadczy o wadze, jakš Chiny przywišzujš dziœ do badań akademickich, które majš stanowić przeciwwagę dla zachodnich stereotypowych wyobrażeń na temat historii i obecnej sytuacji Tybetu.

Polityka a wiarygodnoœć naukowca: sprzeczne cele

Bez solidnej podstawy badań teoretycznych nasza propaganda zagraniczna w sprawie Tybetu przypominać będzie jezioro bez Ÿródła. Trudno będzie zapewnić jej głębię i skutecznoœć.

Żaden tybetolog nie może pozwolić sobie na ignorowanie walki politycznej, prowadzić „czystych badań” jako „czysty uczony”. Œrodowiska tybetologiczne w naszym kraju muszš pilnie ustanowić gałšŸ studiów politycznych w łonie studiów tybetańskich. Badania polityczne majš skutecznie strzec suwerennoœci i honoru państwa, jednoœci macierzy i solidarnoœci między narodowoœciami.

Mamy tu do czynienia z wewnętrznš sprzecznoœciš w systemie. Chiny każš uczonym przedstawiać „fakty” i prace „o wysokim poziomie akademickim”, zamykajšc ich jednoczeœnie w niezwykle wšskich granicach, które œciœle wyznacza polityka partii.
Zhao Qizheng podkreœlał, że „dogłębne badania” majš służyć „wypracowaniu teorii narodowoœci, religii, praw człowieka i kultury, które zrozumie i przyjmie społecznoœć międzynarodowa”. Owe teorie trzeba wykorzystać do „uzasadnienia słusznoœci każdego aspektu naszej polityki w Tybecie (...) jasnego dowiedzenia, dlaczego Tybet jest integralnš częœciš Chin, dlaczego musiał przeprowadzić reformę demokratycznš, dlaczego obecny poziom (...) autonomii Tybetu jest najkorzystniejszym i najlepszym gwarantem równoœci i praw narodowoœci (...) i dlaczego partia komunistyczna, która jest orędownikiem ateizmu, umie realizować politykę wolnoœci wierzeń religijnych”.
Były urzędnik rzšdu TRA powiedział TIN, że z perspektywy chińskiego komunizmu nie ma żadnej sprzecznoœci między „stanem faktycznym” i „obiektywizmem” a podporzšdkowaniem badań interesom partii. Wedle ideologii marksistowskiej, słowo pisane jest narzędziem, które ma służyć „masom”. Ideologia ta nie zostawia miejsca na niezależne głosy, które, z jej perspektywy, sš z definicji subiektywne i nie mogš się równać z „kolektywnš mšdroœciš” partii. Sprzeczne jest więc tylko zachodnie i komunistyczne rozumienie „faktów” i „obiektywizmu”. Wedle chińskiego komunizmu, właœciwe poglšdy opierajš się na pojęciu walki klasowej, podczas gdy na Zachodzie o wiarygodnoœci naukowej stanowi po częœci niezależnoœć od instytucji politycznych (choć każdy naukowiec ma, oczywiœcie, swojš ideologię i poglšdy polityczne).
Choć znaczšce jest już to, że Chiny zaczynajš brać pod uwagę jakoœć badań naukowych jako takich, w oderwaniu od walki klasowej i klasowego pochodzenia uczonego, najwyraŸniej nadal nie rozumiejš, że dopóki nie pozwolš na głoœne wyrażanie prawdziwie niezależnych myœli, chińskie badania naukowe nie będš dla Zachodu w pełni wiarygodne. Obecna próba zrozumienia i wykorzystania zachodnich standardów wiarygodnoœci i obiektywizmu badań naukowych musi prowadzić do konfliktu z dogmatami marksizmu, a uparte obstawanie przy czynieniu z pracy uczonych narzędzia partii – odebrać wynikom badań wiarygodnoœć mierzonš owymi normami. „Chińska tybetologia nie cieszy się dziœ opiniš niezależnej. Uczeni sš postrzegani jako funkcjonariusze, wspierajšcy politykę KPCh”, uważa Cering Szakja (którego ksišżka „Dragon in the Land of Snows” wywarła, zdaniem Zhao Qizhenga, „głęboki wpływ” na opinię publicznš na Zachodzie).

„Wpływ wewnętrzny”

Uznanie badań naukowych za kręgosłup propagandy zagranicznej odcisnęło już swoje piętno na uczonych w Tybecie. Studia tybetologiczne otrzymały kategorię „priorytetowych” i znacznie zwiększono ich budżet.
Tybetańscy uczeni zawsze byli poddawani kontroli politycznej, a partia wyznaczała granice tego, co wolno im mówić. Niemniej nowa, skoordynowana strategia wprzęgania ich w tryby machiny propagandowej oraz wyraŸne polecenie skoncentrowania się na zagadnieniach politycznych muszš oznaczać zwiększenie kontroli tak nad samymi uczonymi, jak ich badaniami i kontaktami. Przyznanie większych œrodków na badania przy jednoczesnej centralizacji zamknie drogę dla inicjatyw indywidualnych i lokalnych.
Rzšd centralny przyznał uniwersytetom regionalnym œrodki na otwieranie wydziałów i instytutów tybetologii. W roku 2000 powstał Chiński Instytut Studiów Tybetańskich w Czengdu (Sichuan), który majš prowadzić wspólnie uniwersytety Sichuański i Tybetański. Ministerstwo Edukacji przyznało mu rocznš dotację w wysokoœci 300 tys. yuanów (ponad 36 tys. USD; Xinhua, 10 listopada 2000). Choć poza największymi uczelniami studia tybetologiczne sš jeszcze w powijakach, wszystko wskazuje na to, że podejmie je teraz wielu Hanów.
Głównymi oœrodkami tybetologii w Chinach sš Chińskie Tybetologiczne Centrum Badawcze w Pekinie, które podlega Departamentowi Frontu Jednoœci KPCh, oraz Akademia Nauk Społecznych TRA w Lhasie, będšca oddziałem Chińskiej Akademii Nauk Społecznych, która jest instytucjš Rady Państwa. Tybetologiczne Centrum Badawcze, nazywane również Ogólnochińskim Centrum Studiów Tybetańskich, jest organizatorem międzynarodowego seminarium tybetologicznego, które odbędzie się w Pekinie między 24 a 28 lipca 2001. Centralny Instytut Narodowoœci w Pekinie oraz Północno-Zachodni Instytut Mniejszoœci w Lanzhou (Gansu), który staje się jednym z najważniejszych oœrodków studiów tybetańskich w Chinach, podlegajš Ministerstwu Edukacji.

Wymiany i wizyty

Głoszenie oficjalnych poglšdów za granicš

Kluczowym elementem chińskiej strategii propagandowej jest przeciwdziałanie „umiędzynaradawianiu” sprawy Tybetu przez Dalajlamę i organizacje protybetańskie oraz zablokowanie tego „trendu” w krajach rozwijajšcych się. Dalajlama, uważa Zhao Qizheng, wykorzystuje w tym celu podróże zagraniczne, konferencje i spotkania, podczas których udziela nauk duchowych: „Konsolidujšc tradycyjnš bazę w Europie i Stanach Zjednoczonych, jednoczeœnie wzmaga infiltrację w rozwijajšcych się państwach Ameryki Południowej, Azji i Afryki, zabiegajšc wszelkimi kanałami o zainteresowanie sprawš Tybetu Sekretarza Generalnego ONZ i ekspertów od praw człowieka”. Chiny próbujš zapobiegać owej „infiltracji”, spotykajšc się z zagranicznymi uczonymi i politykami i „przekazujšc swoje przesłanie” międzynarodowej opinii publicznej. „Bardzo ważnym elementem” stosunków zagranicznych sš dla Zhao organizacje pozarzšdowe, w których działa wielu intelektualistów i ekspertów. Większoœć zajmujšcych się Tybetem organizacji pozarzšdowych, skłania się, zdaniem Chin, ku Dalajlamie. Zhao proponuje więc częstsze podróże zagraniczne i programy wymiany, by tendencję tę odwrócić, „roztasować, za poœrednictwem odpowiednich organizacji pozarzšdowych, lokalnych tybetologów i skutecznie wejœć w organizacje międzynarodowe, które zajmujš się Tybetem”.
W ostatnich latach znacznie wzrosła liczba „delegacji kulturalnych”, złożonych z chińskich i tybetańskich artystów, tancerzy i uczonych, oraz wysyłanych za granicę wystaw, przedstawiajšcych „dobre życie” w Tybecie. Grupy takie odwiedzały Europę, Stany Zjednoczone, Kanadę, Amerykę Południowš i Afrykę, promujšc lepsze „kontakty kulturalne” ze œwiatem. Przyœwiecały im przecież i cele polityczne. Na wszystkich delegatach spoczywała odpowiedzialnoœć za głoszenie oficjalnej wizji postępu, jaki dokonał się w Tybecie po wyzwoleniu, swobód religijnych i praw człowieka oraz podkopywanie wpływów i reputacji Dalajlamy.
W maju, na przykład, jedna z takich delegacji odwiedziła Chile, Argentynę, Meksyk i Brazylię. Jej członkowie uczestniczyli w seminariach i wystawach, pokazywali filmy i udzielali wywiadów lokalnym mediom. Według agencji Xinhua, „delegacja obnażyła knowania Dalajlamy, który usiłuje oderwać Tybet od Chin” i pomogła mieszkańcom Ameryki Łacińskiej „zobaczyć w nim separatystę”. W tym samym materiale cytowano przewodniczšcego parlamentarnego Zespołu PrzyjaŸni Brazylijsko-Chińskiej, Haroldo Limę, który mówił: „Jest tak zwany Tybetańczyk, który niestrudzenie udziela się na arenie międzynarodowej i spiskuje, by podzielić Chiny. To Dalajlama. I nie jest on tu mile widziany” (Xinhua, 6 maja 2001).
Tybetańskim uczonym, którzy brali udział w IX Seminarium Międzynarodowego Towarzystwa Studiów Tybetańskich (Lejda, 24-30 czerwca 2000), wręczono przed wyjazdem z kraju tekst czerwcowego wystšpienia Zhao Qizhenga, by „przypomnieć” im o koniecznoœci zachowania właœciwej „postawy politycznej” za granicš.
Delegacje te zabiegajš przede wszystkim o publiczne gesty poparcia dla polityki chińskich władz ze strony zachodnich uczonych i polityków. W paŸdzierniku 2000 grupa tybetologów złożyła oficjalne wizyty w Danii, Niemczech, Włoszech i Hiszpanii. Według stojšcego na czele delegacji Kelsanga Gjalcena, wiceprzewodniczšcego Tybetańskiej Akademii Nauk Społecznych, celem wyprawy było „poinformowanie gospodarzy o postępach w studiach tybetologicznych i rozwoju kultury tybetańskiej oraz o osišgnięciach regionu autonomicznego w dziedzinie stabilizacji społecznej i wzrostu gospodarczego” (Dziennik Ludowy, 10 paŸdziernika 2000). W tym samym artykule podano, że delegacja została dobrze przyjęta. „Wszystko, co robi chiński rzšd, by pchnšć Tybet naprzód, zasługuje na pochwałę –miała powiedzieć niemiecka parlamentarzystka Christa Luft. – Uważam, że nie powinniœmy patrzeć na Tybet przez zachodnie okulary”, natomiast włoski profesor Silvio Calzolani powitał jakoby delegatów jako „tych, którzy majš najlepsze kwalifikacje do informowania nas o sprawie Tybetu”.

„Zobaczyć to uwierzyć”: zagraniczne delegacje w Tybecie

Wszyscy zagraniczni przyjaciele majš dziœ własnš wizję współczesnego Tybetu i po takiej wizycie nigdy już nie uwierzš w pogłoski, rozgłaszane przez Dalajlamę i jego uczniów. (...) Zobaczyć – to uwierzyć.

W ostatniej dekadzie jednym z najważniejszych elementów chińskiej propagandy było zapraszanie do Tybetu zagranicznych delegacji i reżyserowanie ich wizyt. Standardowš odpowiedziš na krytykowanie Chin za gwałcenie praw człowieka jest dziœ oficjalne zaproszenie do złożenia wizyty w Tybecie. 25 czerwca 2001 Zhao Qizheng powiedział dziennikarzom, że „cudzoziemcy sš mile widziani w Tybecie; niech na własne oczy zobaczš rozwój i warunki, w jakich żyjš ludzie”. Ta pozorna otwartoœć, lekarstwo na międzynarodowš krytykę, odzwierciedla przekonanie władz, iż sš one w stanie przekonać cudzoziemców do swojej wizji sytuacji w Tybecie.
Zagraniczne delegacje i dziennikarze podlegajš œcisłej kontroli. Każdy punkt wizyty musi zostać znacznie wczeœniej zaakceptowany przez władze, a goœcie majš stałe – widoczne i niewidzialne – towarzystwo. Członkowie oficjalnych delegacji nie mogš swobodnie, bez dozoru kontaktować się Tybetańczykami, którzy nie zostali im przedstawieni przez gospodarzy.
Wiele zachodnich rzšdów widzi w owych wizytach dowód skutecznoœci „dwustronnych rozmów” na temat praw człowieka. Rzšd Wielkiej Brytanii uważa chińskš „gotowoœć” i „stosunkowo otwarte podejœcie do dialogu” za krok „w dobrym kierunku”. Niemniej „dialog” – jako przeciwieństwo „konfrontacji” – w oczywisty sposób służy celom Chin. „Stanowisko Chin i ich polityka w sprawie praw człowieka nie zmieniły się na jotę – stwierdza jasno China Daily w paŸdzierniku 1998. – Zmienił się, na lepsze, klimat na arenie międzynarodowej, pozwalajšc Chinom na pełne wyjaœnienie ich perspektywy”.
Charakter dialogu dwustronnego pozwala Chinom na unikanie poważnej dyskusji o kluczowych kwestiach praw człowieka, dajšc im czas na wzmacnianie pozycji na arenie międzynarodowej. Chiny tworzš strukturę prawnš, która – w każdym razie z pozoru – ma zbliżyć je do międzynarodowych standardów, zaspokajajšc w ten sposób oczekiwania przywišzanych do idei rzšdów prawa polityków i biznesmenów z państw rozwiniętych. Jednoczeœnie Pekin coraz skuteczniej lawiruje – udaje gotowoœć do poddania się naciskom społecznoœci międzynarodowej, która domaga się reform, nie robišc przy tym nic, by reformy te faktycznie wprowadzać.
Sytuacja w Tybecie nie uległa żadnej poprawie od czasu rozpoczęcia dialogu między Chinami a Zachodem na temat praw człowieka. Stawia to pod znakiem zapytania sensownoœć tego procesu. Chiny konsekwentnie ignorujš zachodnie rzšdy. Brak nowych, wiarygodnych informacji o więŸniach politycznych, o warunkach w więzieniach i o innych ważnych problemach wskazuje na fundamentalny brak gotowoœci do wymiany informacji. Zagraniczne delegacje, które odwiedzajš Tybet, by „na miejscu badać sytuację w dziedzinie praw człowieka”, rzadko – o ile w ogóle – przywożš jakiekolwiek wartoœciowe informacje.
Chiny natomiast – w ramach strategii „konstruktywnego zaangażowania” i, bardziej bezpoœrednio, uzyskujšc poparcie, czy też pozory poparcia, zagranicznych polityków – wykorzystujš te wizyty do legitymizowania swojej polityki w Tybecie. Lokalne media często cytujš członków zachodnich delegacji, wygłaszajšcych zdania, które dokładnie pokrywajš się ze sloganami partii. Anglojęzyczna wersja oficjalnej strony WWW China Tibet Information Centre, tibetinfor.com (założona na poczštku 2000 roku na wniosek dziewištej konferencji poœwięconej propagandzie zagranicznej), ma dział „poglšdów zagranicznych”, w którym prominentne miejsce zajmujš wypowiedzi członków wspomnianych delegacji. Brazylijski „sekretarz rady państwa ds. praw człowieka”, który odwiedził Lhasę w czerwcu 1999, miał na przykład powiedzieć, że zmiany, jakie zaszły w Tybecie po wprowadzeniu „reformy demokratycznej” w 1959 roku, wywarły na nim ogromne wrażenie. Chiński rzšd, jego zdaniem, zrobił bardzo wiele dla społecznego i gospodarczego rozwoju Tybetu, a Tybetańczycy cieszš się pełniš swobód religijnych. Ugoszczony przez „tybetańskich chłopów”, oœwiadczył: „Nie sš bogaci, ale nie trapiš ich żadne troski. To doprawdy wspaniałe!”. Tibetinfor.com cytuje też włoskiego parlamentarzystę, który powiada: „Tybet rozwija się szybko, bo ma dobrych przywódców. W Lhasie spotkałem się z sekretarzem regionalnego komitetu KPCh. To przenikliwy człowiek, naprawdę oddany swojej pracy” (http://www.tibetinfor.com).

„Nigdy nie jesteœmy sami”

Inni członkowie oficjalnych delegacji i wycieczek dla dziennikarzy zauważali, że trudno wyrobić sobie zdanie na temat prawdziwej sytuacji w Tybecie, nie mogšc swobodnie porozmawiać z „szarymi” Tybetańczykami. Minister spraw zagranicznych Nowej Zelandii Phil Goff stwierdził, że podczas wizyty w Tybecie nie mógł rozmawiać ze zwykłymi ludŸmi. „Możemy się swobodnie poruszać – powiedział przez telefon dziennikarzowi agencji Reuters – ale nigdy nie jesteœmy sami. Żadnych szans na prywatnš rozmowę” (Reuters, 31 maja 2001).
Charlie Bird, dziennikarz Radio Telefis Eireann, publicznej telewizji i radia z Irlandii, opowiadał o doœć niecodziennej technice, jakš zastosował chiński nadzorca, by uniemożliwić sfilmowanie spotkania Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka, pani Mary Robinson z władzami w Lhasie. „Kiedy pani Komisarz wypowiedziała słowo „Dalajlama”, kazano opuœcić salę kamerzyœcie. Chiński urzędnik – który zresztš póŸniej za to przepraszał – zaczšł go szczypać, bo nie wyłšczył kamery”. PóŸniej Birdowi przerwano nagranie przed œwištyniš Dżokhang, gdyż powiedział do kamery, że Tybet jest „państwem”. „Jakie państwo! – oburzyła się obstawa. – To region Chińskiej Republiki Ludowej”.
Nie udała się wycieczka, jakš zorganizowano zachodnim dziennikarzom w czerwcu 1999 roku w zwišzku z pierwszš po ceremonii intronizacji (1995) wizytš w Tybecie dziewięcioletniego Gjalcena Norbu, którego Chiny mianowały XI Panczenlamš. Rzšd ChRL chciał pokazać œwiatu „naoczny dowód” wolnoœci religii w Tybecie, ale dziennikarze pisali tylko o nadzwyczajnych œrodkach bezpieczeństwa i cytowali Tybetańczyków, deklarujšcych oddanie „prawdziwemu Panczenlamie”, czyli wskazanemu przez Dalajlamę Gendunowi Czokji Nimie, którego władze chińskie uprowadziły w 1995 roku i nie pokazały dotšd żadnej delegacji zagranicznej, choć zabiegało o to wiele rzšdów i Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Wizyty w więzieniach

W cišgu ostatnich dziesięciu lat Tybet odwiedziło jakieœ pięćdziesišt oficjalnych delegacji. Wiele z nich zaproszono do więzienia nr 1 Tybetańskiego Regionu Autonomicznego, znanego lepiej jako Drapczi. Wszyscy goœcie mieli dostęp tylko do jednej, „modelowej” częœci tej placówki. Delegacja Unii Europejskiej, która była w Drapczi 4 maja 1998 roku, opisała tę wizytę w swoim raporcie. Delegaci wysłuchali najpierw pogadanki przed bramš więzienia, a następnie zwiedzili „stosunkowo wygodny” blok mieszkalny. W celach nie było żadnych więŸniów, delegaci widzieli jednak kilku skazanych na bloku edukacyjnym i w produkujšcym dywany warsztacie. „Wszyscy więŸniowie, z którymi zetknęli się delegaci, sprawiali wrażenie stosunkowo zdrowych”, konkludowali autorzy.
W dniu wizyty delegatów UE, podczas „ceremonii wcišgania flagi”, doszło w Drapczi do protestu, będšcego powtórkš podobnych wydarzeń, które miały miejsce trzy dni wczeœniej, 1 maja 1998. Protesty te kosztowały życie co najmniej dziewięciu więŸniów – w tym pięciu mniszek. Delegaci Unii nie mieli pojęcia o tych zajœciach. W swoim raporcie napisali, że „nie zauważyli wzmocnionych straży ani nadzwyczajnych œrodków bezpieczeństwa”.
Rzadko zdarza się, by delegaci oparli się pokusie odwiedzenia Drapczi, choć majš niezbite dowody na to, że nie mogš zapewnić bezpieczeństwa więŸniom, którzy z nimi rozmawiajš lub protestujš, by zwrócić ich uwagę na gwałcenie praw człowieka w więzieniu. W kwietniu 1991 roku brutalnie pobito i przeniesiono do innego zakładu penitencjarnego więŸniów, którzy próbowali przekazać list wizytujšcemu Drapczi ambasadorowi USA w Chinach, Jamesowi Lilleyowi. W grudniu 1991 strażnicy pobili sędziwego Dzigme Sangpo, który „wznosił okrzyki” podczas odwiedzin ambasadora Szwajcarii. Za to wykroczenie podniesiono mu wyrok o osiem lat – w sumie, do dwudziestu oœmiu. Dzigme Sangpo powinien wyjœć na wolnoœć w 2011 roku. Będzie miał wtedy 85 lat. Z napływajšcych z Tybetu raportów wynika, że po latach bicia w więzieniu jest bardzo słaby i chory.
W paŸdzierniku 1997 złożyła wizytę w Drapczi Grupa Robocza ONZ ds. Arbitralnych Uwięzień. Na oczach delegatów jeden z więŸniów – Sonam Cełang – wstał i powiedział: „Niech żyje Dalajlama”. Po wyjœciu delegatów protestowali jeszcze dwaj inni więŸniowie: Trinkar i Łangdu. Władze zapewniały przedstawicieli ONZ, że skazanym nic nie grozi, niemniej z zebranych przez TIN relacji wynika, że co najmniej dwóch z protestujšcych brutalnie pobito, a wszystkich ukarano podniesieniem wyroków. Od trzech do dziesięciu lat.
Władze starajš się przedstawiać więzienia jako instytucje resocjalizacyjne, a nie represyjne, w których skazani mogš się uczyć lub zdobyć nowe, pożyteczne umiejętnoœci. Głoszš, iż więŸniom przysługujš wszelkie prawa i że nie wolno się nad nimi znęcać. „Kiedy goœcie z trudem chwytali powietrze w położonym na wysokoœci 3.672 m n.p.m. więzieniu [Drapczi], odziani w niebieskie uniformy skazani grali w koszykówkę, pokrzykiwali i sypali żartami – donosiła 21 maja agencja Xinhua. – Menu na tablicy w stołówce: herbata z masłem i prażona jęczmienna mška na œniadanie; ryż, gotowane mięso, surówka z rzodkiewki na obiad; na kolację chleb i zupa jarzynowa. (...) Na dziedzińcu kwitnš zasadzone przez więŸniów róże. Oœmiu skazanych przygotowuje się do występu. Rozœpiewujš się, strojš gitary, brzdškajš na elektrycznych organach”. Trzeba powiedzieć, że takie doniesienia najczęœciej nie sš uznawane na Zachodzie za wiarygodne.

Polityka propagandowa w latach dziewięćdziesištych

Chiny zaczęły się interesować swoim wizerunkiem i kształtować międzynarodowš opinię publicznš w latach dziewięćdziesištych. Podczas Konferencji roboczej w sprawie propagandy zagranicznej, która obradowała w Pekinie od 19 paŸdziernika do 7 listopada 1991, powołano Biuro Propagandy Zagranicznej przy Radzie Państwa, majšce poprawić wizerunek ChRL na arenie międzynarodowej. Zadanie Biura polegało na promowaniu wizerunku stabilizacji i reform, odpieraniu zarzutów o naruszanie praw człowieka i krytyki politycznej oraz promowaniu handlu i inwestycji. Wtedy też oficjalnie uznano, że cudzoziemcy i Chińczycy zza granicy sš „inni” i że „propagandę zagranicznš należy prowadzić inaczej niż wewnętrznš” (Xinhua, 2 listopada 1991).
Rok wczeœniej, 9 listopada 1990, Komitet Propagandy TRA miał już swoje priorytety: „zapewniać stabilizację i walczyć z separatyzmem” oraz „kontynuować przedstawianie Tybetu zewnętrznemu œwiatu” (Telewizja Tybetańska, 12 listopada 1990). Miesišc póŸniej, 10 grudnia, zwołano w Lhasie „Regionalne forum w sprawie zewnętrznej roboty propagandowej”, by opracować strategię odpierania oskarżeń o deptanie praw człowieka i prowadzenie represji politycznych. Zastępca sekretarza partii TRA Ragdi powiedział wówczas, że „trzeba stworzyć obraz socjalistycznego, nowego Tybetu i zaczšć go propagować” (Telewizja Tybetańska, 12 grudnia 1990). Propaganda miała skupić się na postępie, jakiego dokonano w Tybecie, perspektywach dla turystyki i inwestycji, łagodnoœci i pomocy komitetu centralnego KPCh oraz państwa, „heroicznych dokonaniach Tybetańczyków i Hanów w budowaniu nowego Tybetu” i „przymiotach Hanów” (jw.). Cele te nie uległy zmianie do dziœ, choć w ostatnich latach propaganda poœwięca coraz więcej uwagi „renesansowi” tybetańskiej kultury i religii.
III Forum robocze, które obradowało w Pekinie w lipcu 1994 roku, postanowiło wycofać się z obowišzujšcej wówczas polityki promowania języka i kultury Tybetańczyków[4]. Chen Kuiyuan, sekretarz partii TRA od 1992 do paŸdziernika 2000, dał się poznać jako radykalny wróg tybetańskiej religii i kultury, które atakował otwarcie od 1997 roku. W latach dziewięćdziesištych zachodnie media szczegółowo informowały o represjach wobec religii i kultury Tybetańczyków – pod koniec dekady stało się oczywiste, iż wizerunek ten zaczyna przeszkadzać władzom ChRL. Pekin próbował odpierać zarzuty, szeroko informujšc o swoich dokonaniach na niwie ochrony i rozwoju kultury tybetańskiej, np. o nakładach rzšdu centralnego na ochronę zabytków, renowację klasztorów czy rozwój studiów tybetańskich. 22 czerwca 2000 – w dziesięć dni po wystšpieniu dyrektora Zhao Qizhenga na konferencji propagandowo-tybetologicznej – Biuro Informacji Rady Państwa opublikowało białš księgę poœwięconš rozwojowi kultury tybetańskiej.

Strategia zaczepna

Od dziesięciu lat Chiny publikujš liczne obcojęzyczne materiały propagandowe o Tybecie. Jak grzyby po deszczu pojawiajš się filmy, lœnišce periodyki i strony WWW, dostarczajšce gotowe artykuły o rozwoju gospodarczym i kulturalnym, które coraz częœciej trafiajš na łamy zagranicznej prasy. Państwowe media poœwięcajš Tybetowi znacznie więcej uwagi niż innym regionom ChRL. „Walczšc o międzynarodowš opinię publicznš”, Chiny postawiły jednak nie tylko na iloœć, ale i jakoœć produktów swej propagandy, by zagraniczny odbiorca mógł traktować je poważnie.
Wizerunek na arenie międzynarodowej ma przede wszystkim legitymizować rzšdy i politykę KPCh w Tybecie, ale i służyć dumie narodowej i rozwojowi gospodarczemu. Jeœli Chiny majš uzyskać zagraniczne technologie i inwestycje, bez których nie zrealizujš swoich programów „rozwoju gospodarczego”, muszš uchodzić za państwo stabilne i, gospodarczo, obiecujšce. Aby przekonać œwiat do takiego wizerunku, wypracowały strategię, majšcš przeciwdziałać licznym informacjom zagranicznych mediów, które z owym obrazem się kłócš.
„Tybetańska” propaganda ChRL koncentruje się dziœ na gospodarczych zdobyczach ostatniego pięćdziesięciolecia oraz zasługach partii i państwa. Coraz chętniej głosi renesans kultury i religii Tybetańczyków. Jej strategia polega na regularnych atakach na „antychińskie” poczynania obcych rzšdów, mediów i uczonych, połšczonych z próbami przekonania tych samych polityków, badaczy i dziennikarzy – poprzez zapraszanie ich do Tybetu – o otwartoœci i wiarygodnoœci władz ChRL. O tym, czy zabiegi te okażš się skuteczne, zdecyduje odbiorca, czyli Zachód, kupujšc bšdŸ odrzucajšc wizerunek, jaki próbujš sprzedać mu Chiny.
 

1. Por. Zhao Qizheng, Tybet a propaganda zagraniczna i zadania tybetologii w nowej epoce; Wystšpienie z 12 czerwca 2000, dokument poufny. (Tu cytaty za przekładem TIN.)
2. Por. raporty TIN o projekcie Banku Œwiatowego, kolei i Petrochina.
3. Por. 1.
4. Por. „Odcinanie głowy węża”, TIN i Human Rights Watch/Asia, 1996.