Według opublikowanych niedawno danych statystycznych z 2002 roku poziom wykształcenia mieszkańców Tybetańskiego Regionu Autonomicznego (TRA) poprawił się w stosunku do stanu z roku 2000 dzięki zwiększeniu inwestycji i nakładów na oœwiatę. Owe postępy wydajš się jednak ograniczać do regionów miejskich i dzieci uczęszczajšcych do szkół podstawowych. Poziom wykształcenia w TRA jest nadal znacznie niższy niż w zajmujšcej przedostatnie miejsce w tej klasyfikacji prowincji ChRL, Qinghai, a od Sichuanu, z którego pochodzi większoœć imigrantów w TRA, dzieli go przepaœć. Poziom wykształcenia Tybetańczyków poza TRA jest niemal identyczny, co wskazuje na podobne uwarunkowania.

O wykluczeniu bšdŸ włšczeniu Tybetańczyków w obecny proces rozwoju gospodarczego decydujš kwalifikacje populacji w wieku produkcyjnym. Poprawa sytuacji w szkołach podstawowych jest kluczowym elementem strategii edukacyjnej, ale będzie miała wpływ na siłę roboczš za dziesięć lat lub jeszcze póŸniej. Tymczasem do TRA napływajš nowi imigranci z innych regionów Chin, wykorzystujšcy subsydiowany przez państwo boom gospodarczy, który koncentruje się przede wszystkim w regionach miejskich. Ubodzy mieszkańcy tybetańskich miast i imigranci z regionów wiejskich muszš konkurować z napływowš ludnoœciš chińskš. 15 procent Tybetańczyków z wykształceniem œrednim lub wyższym może sobie znaleŸć miejsce i nie ulec marginalizacji w takim œrodowisku, ale stanowiš oni niewielki odsetek populacji – niepokój musi budzić sytuacja pozostałych, słabo lub w ogóle niewykształconych 85 procent Tybetańczyków.

Pozbawieni wykształcenia i kwalifikacji Tybetańczycy, zwłaszcza kobiety, konkurujš w miastach z przybyszami z innych prowincji ChRL na bardzo nierównych warunkach. Niezwykle słabe wykształcenie tybetańskich kobiet i brak innych perspektyw sprawia, że często pozostaje im tylko prostytucja.

Bez programów i szkoleń zawodowych dla dorosłych oraz polityki afirmacyjnej w sferze zatrudnienia i oœwiaty Tybetańczycy mogš zostać ofiarami rozwoju gospodarczego.

Raport ten opiera się na opublikowanych ostatnio statystykach edukacyjnych czterech prowincji – TRA, Qinghai, Sichuanu i Gansu – oraz œredniej krajowej. Z Sichuanu pochodzi większoœć imigrantów, przybywajšcych do TRA i Qinghai. W Qinghai jest również wielu imigrantów z Gansu, zatem dane z tej prowincji oraz z całych Chin pomagajš lepiej zrozumieć sytuację. Najpierw przedstawiamy informacje dotyczšce analfabetyzmu, a następnie grup z okreœlonym wykształceniem. Porównanie z imigrantami ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia procesu marginalizacji Tybetańczyków, którzy nie sš w stanie korzystać z możliwoœci, jakie stwarza obecny boom gospodarczy. Choć rozwój handlu i napędzane coraz wyższymi subsydiami projekty budowlane niewštpliwie pozwalajš na znalezienia zatrudnienia, szanse większoœci Tybetańczyków sš bardzo niewielkie z uwagi na ich słabe wykształcenie i konkurencję ze strony o wiele lepiej przygotowanych imigrantów.

Analfabetyzm w grupie wiekowej powyżej 15 lat

Ostatnie dane pochodzš z badań zmian zachodzšcych w populacji TRA w 2002 roku; objęto nimi tylko stałych mieszkańców. Dane z miast dotyczš głównie Tybetańczyków, ponieważ w czasie spisu z 2000 roku ponad połowa Chińczyków przebywała w TRA „tymczasowo”. W chińskich statystykach występujš z reguły kategorie „miasta” i „wielkie miasta”, ale w badaniach z TRA „miast” nie wyodrębniono. Zapewne wiele mniejszych oœrodków, takich jak Szigace, zaliczono do kategorii „wielkomiejskiej”.

Uderza wysoki odsetek analfabetów w miastach TRA – niemal trzy czwarte niezwykle wysokich jak na Chiny wyników z tybetańskich regionów wiejskich (prawie 50 procent). Może to wyjaœniać, dlaczego problem ubóstwa w miastach TRA należy do najpoważniejszych w kraju. W całej ChRL – również w Qinghai – poziom analfabetyzmu w miastach jest znacznie niższy niż na wsi i zwykle zbliżony do miejskiej œredniej krajowej. W poprzednich badaniach TRA wypadał pod tym względem jeszcze gorzej: 44,2 procent analfabetów w miastach i niemal tyle samo, 46,2 procent, w regionach wiejskich.

Na tym tle warto spojrzeć na imigrantów (których nie objęto badaniami w TRA) – zwłaszcza z najbardziej dla nich reprezentatywnego, bliskiego œredniej krajowej Sichuanu. Uderza zestawienie danych z wielkich miast tej prowincji z regionami wiejskimi TRA. Jest ono uprawnione, ponieważ większoœć imigrantów z Sichuanu pochodzi z miast i wielkich miast i kieruje się, podobnie jak mieszkańcy tybetańskich wsi, do miast i wielkich miast (Lhasa) TRA. 49 procent analfabetów w wioskach TRA jest ostrym kontrastem dla 6,4 procent w wielkich miastach Sichuanu. W zestawieniu dla TRA najkorzystniejszym Tybetańczycy z wielkich miast wypadajš dwa razy gorzej od sichuańskich wieœniaków – 36 do 18 procent analfabetów. Przeciętny imigrant z sichuańskiej wsi jest zatem znacznie lepiej wykwalifikowany od przeciętnego mieszkańca Lhasy. Takich anomalii nie odnotowuje się w żadnym innym miejscu w Chinach.

W Qinghai istnieje ogromna różnica między wynikami z regionów wiejskich (przedostatnie miejsce w ChRL) a miastami, w których liczba analfabetów jest zbliżona do œredniej krajowej. W istocie ukazuje to kontrast między zurbanizowanym, północno-wschodnim krańcem prowincji (Xining), który jest œciœle zwišzany z Chinami, a resztš zubożałych ziem Qinghai. Do tybetańskich regionów Qinghai migrujš właœnie mieszkańcy Xiningu i jego okolic. Według spisu powszechnego z 2000 roku 91 procent Tybetańczyków z Qinghai żyje na wsi. Pod względem analfabetyzmu przepaœć między wiejskimi i miejskimi regionami tej prowincji przypomina dysproporcje między Sichuanem i TRA. Podobne wyniki daje porównanie Qinghai z Gansu.

Odsetek analfabetów wydaje się spadać, ale różnice w sposobie prowadzenia badań uniemożliwiajš dokonanie dokładnego szacunku. Wydaje się, że od 1998 do spisu powszechnego w 2000 roku zawyżano liczbę analfabetów w całej ChRL. Po spisie wyniki uległy poprawie, niemniej np. w Gansu i skali całego kraju póŸniejsze badania wykazały liczbę analfabetów wyższš od spisowej. Spis powszechny uważa się za pomiar najdokładniejszy, zatem do wyników badań dorocznych należy podchodzić z pewnš ostrożnoœciš.

Dane ze spisu nie pokrywały się z tymi, które przedstawiały władze centralne i rzšdy różnych prowincji. W 2000 roku urzędnicy z TRA z reguły mówili o 32,5 procent analfabetów w regionie. Liczba ta pojawiła się również w opublikowanej przez Pekin białej księdze poœwięconej rozwojowi Tybetu.

Różnice w wynikach spowodowane sš statystycznš sztuczkš. W roczniku z 2001 roku [dane z roku 2000] liczbę analfabetów, którzy ukończyli 15 rok życia, zestawiono z całš populacjš, a nie, co byłoby rzetelniejsze, z liczbš osób w tej grupie wiekowej. Podwyższajšc mianownik ułamka, zmniejszono odsetek i stworzono wrażenie dramatycznego spadku liczby analfabetów. Różnica ta była stosunkowo duża w TRA, który ma jednš z najmłodszych populacji w ChRL. Ponieważ w innych prowincjach jest mniej dzieci, które nie ukończyły 14 roku życia, różnice w wynikach badań były nieco mniejsze.

Rozbicie na płeć wskazuje, że w TRA różnica między wykształceniem kobiet i mężczyzn jest mniejsza niż w Qinghai, Gansu, Sichuanie i całej ChRL, ale tylko dlatego, że odsetek analfabetów-mężczyzn jest tu bardzo wysoki (wynik dwa razy gorszy od przedostatniego na liœcie Qinghai). Co ciekawe, wracajšc do wczeœniejszych zestawień, kobieta z sichuańskiej wsi, choć dwa razy bardziej zagrożona analfabetyzmem niż jej sšsiad, ma większe szanse na elementarne wykształcenie niż tybetański mężczyzna w Lhasie.

Niezwykle wysoki odsetek analfabetek wœród tybetańskich kobiet nie œwiadczy jednoznacznie o dyskryminowaniu ich przez państwo, choć z tendencjš takš mamy do czynienia w całej ChRL. Na wynik ten składajš się uwarunkowania społeczne i kulturowe. W wiejskich regionach Tybetu z reguły zatrzymuje się w domu córkę lub dziewczynę z sšsiedztwa (do pomocy w pracach polowych itd.), posyłajšc do szkoły syna.

Wykształcenie w grupie wiekowej powyżej 6 lat

Wyniki badań dotyczšcych wykształcenia osób, które ukończyły szósty rok życia, wydajš się bardziej spójne od omawianych wyżej wskaŸników analfabetyzmu. W poszczególnych grupach umieszczono osoby posiadajšce wykształcenie okreœlonego szczebla lub wyższe. Autorzy badań najwyraŸniej uznajš „brak wykształcenia” za synonim analfabetyzmu. Wykształcenie podstawowe obejmuje naukę czytania i pisania; œrednie – gimnazja, licea i wyspecjalizowane szkoły œrednie, a wyższe – licencjat, uniwersytet i studia podyplomowe.

W TRA uderza odsetek osób, rezygnujšcych z wykształcenia ponadpodstawowego; pod tym względem Qinghai i Gansu znalazły się również poniżej œredniej krajowej. Oznacza to, że w TRA jest nie tylko bardzo wielu analfabetów, ale trudno tu także o wykwalifikowanš siłę roboczš. W 2002 roku zaledwie 15 procent populacji TRA powyżej szóstego roku życia miało wykształcenie wyższe od podstawowego. W Qinghai odsetek ten wynosił 40, w Sichuanie – 48, a w całej ChRL – 55 procent.

Podobnie jak w poprzednich, również w tych badaniach uwzględniono płeć. W TRA rozziew między poziomem wykształcenia kobiet i mężczyzn jest większy niż w Qinghai, Gansu, Sichuanie i całej ChRL. W 2002 roku 46 procent mieszkanek TRA (i 30 procent mężczyzn) w tej grupie wiekowej było analfabetkami. Inaczej wyglšda sytuacja na poziomie wykształcenia œredniego i wyższego. W TRA faktycznie studiuje więcej kobiet niż mężczyzn (choć nie wynika to z przedstawionych tu danych), ale grupa ta jest tak niewielka, że łatwo o poważny błšd statystyczny. Mimo tej pozornej równoœci odsetek osób z wykształceniem wyższym jest w TRA niezwykle niski dla obu płci. Wykształcenie œrednie odebrała podobna – również bardzo niska – liczba kobiet i mężczyzn.

Podobnie jak w przypadku analfabetyzmu, wieœniaczka z Sichuanu ma większe szanse na uzyskanie wykształcenia œredniego od Tybetańczyka z wielkiego miasta w TRA. Sytuacja mieszkańca sichuańskiego miasta jest pod tym względem dziesięć razy lepsza niż rezydenta Lhasy. Innymi słowy, na rynku pracy Tybetańczycy nie mogš się równać ze znacznie lepiej wykształconymi i wykwalifikowanymi imigrantami z innych prowincji ChRL.

Brak kwalifikacji – zwłaszcza na poziomie wykształcenia œredniego i wyższego – najbardziej rzuca się w oczy w wiejskich regionach TRA, które od miast dzieli przepaœć. Tylko siedem procent wiejskiej populacji w tej grupie wiekowej na wykształcenie œrednie; w miastach – 29 procent. W Sichuanie proporcja ta wynosi 36 do 70, a całej ChRL 45 do 74 procent.

Spróbujmy przekonać się, jakie zmiany zaszły w systemie oœwiaty po ogłoszeniu Programu rozwijania ziem zachodnich w 2000 roku, porównujšc aktualne dane z poszczególnych prowincji z wynikami spisu powszechnego z owego roku. Wynika z nich, że na poziomie edukacji podstawowej dokonano w TRA dużych postępów. Znacznie gorzej wyglšda to w Qinghai – zwłaszcza w porównaniu z Gansu, Sichuanem i całymi Chinami – gdzie odsetek osób z wykształceniem podstawowym lub wyższym w grupie wiekowej powyżej szeœciu lat wydaje się spadać. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z podobnymi trendami, jak w przypadku analfabetyzmu w grupie wiekowej powyżej lat 15.

Warto zwrócić uwagę na dwa zjawiska w TRA. W grupie wiekowej powyżej szeœciu lat odsetek analfabetów spadł w tym okresie o osiem procent, z 46 do 38, czyli o wiele bardziej, niż w grupie wiekowej powyżej lat 15 (z 47 do 44 procent). Oznacza to, że walka z analfabetyzmem polega przede wszystkim na zapisywaniu do szkół podstawowych dzieci w wieku od pięciu do 14 lat. Co więcej, w roku 2002 odsetek analfabetów w regionach wiejskich utrzymywał się na poziomie 42,7 procent, podczas gdy w miastach spadł do 30,1 procent. Wysiłki władz najwyraŸniej ograniczajš się więc do miast.

Z drugiej strony, na płaszczyŸnie edukacji œredniej dokonano w TRA znacznie mniejszych postępów niż na przykład w Sichuanie. Jeœli idzie o odsetek osób o wykształceniu wyższym, w TRA i Qinghai najwyraŸniej on spada, systematycznie rosnšc w całej ChRL i w Sichuanie. Wyniki te mogš być skutkiem błędu badaczy, ale mogš też œwiadczyć o wyjeżdżaniu z TRA najlepiej wykształconych Tybetańczyków.

Z danych tych należy wycišgnšć dwa wnioski. Po pierwsze, choć według spisu z 2000 roku ponad 80 procent populacji TRA żyje w regionach wiejskich, system edukacyjny najwyraŸniej wcišż koncentruje się na miastach. Po drugie, sytuacja poprawia się tylko w szkołach podstawowych, a to oznacza, że nie będzie miała wpływu na rynek pracy jeszcze przez dziesięć lat.

Problem w tym, że jednoczeœnie mamy do czynienia ze zjawiskiem migracji. W cišgu dziesięciu lat utrwalš się skutki wykluczenia z obecnego rozwoju gospodarczego oraz migracji. Jedynš metodš przeciwdziałania wypieraniu Tybetańczyków z rynku pracy jest jednoczesne podnoszenie kwalifikacji – poprzez organizowanie szkoleń, kursów zawodowych itd. – ludzi w wieku produkcyjnym w regionach miejskich i wiejskich.

Zestawienie grup etnicznych

Aktualne dane z prowincji nie uwzględniajš pochodzenia etnicznego, jednak w roczniku statystycznym z 2003 roku przedstawiono wyniki takich badań ze spisu powszechnego z roku 2000. Choć danych nie rozbito na prowincje, można z nich wycišgnšć wiele wniosków.

Poziom wykształcenia wszystkich Tybetańczyków jest niemal identyczny (przy ponad dwukrotnie większej populacji), jak dane z TRA z 2000 roku – nieco wyższy na szczeblu podstawowym i œrednim, odrobinę niższy na wyższym. Można z tego wnosić, że poziom wykształcenia Tybetańczyków w innych prowincjach jest taki sam jak w TRA.

W kategorii braku wykształcenia Tybetańczycy wypadajš najgorzej na tle większych grup etnicznych ChRL; w całym zestawieniu, obejmujšcym 56 narodowoœci, zajmujš miejsce pište od końca. Monpowie i Lhopowie (chiń. Moinba, Loba) znaleŸli się, odpowiednio, na drugim i czwartym miejscu od końca. Te dwie grupy etniczne zamieszkujš TRA i sš blisko spokrewnione z Tybetańczykami; każda liczy około 10 tys. osób. Trzecie miejsce od końca zajęła równie niewielka grupa Baoanów z Qinghai.

Wymowne sš też słabe wyniki grup muzułmańskich, zamieszkujšcych na pograniczu prowincji Qinghai, Gansu i Ningxia. Hui, chińscy muzułmanie, na œrednim poziomie edukacji radzš sobie tak dobrze, jak inne duże grupy etniczne – tzn. gorzej niż Chińczycy, ale znacznie lepiej od Tybetańczyków. Hui sš jednak rozsiani po całych Chinach, zatem wyniki w regionach tybetańskich mogš być inne. Natomiast Salarowie zamieszkujš niemal wyłšcznie Qinghai i sš blisko spokrewnieni z innymi muzułmańskimi mniejszoœciami z tej prowincji. W kategorii braku edukacji zajęli szóste miejsce od końca, nieznacznie wyprzedzajšc Tybetańczyków. Ostatnie miejsce w tym zestawieniu zajęli Dongxiangowie, inna muzułmańska mniejszoœć zamieszkujšca przede wszystkim w Gansu.

Wyniki te potwierdzajš relacje obserwatorów, którzy informowali o społecznej izolacji muzułmanów w Qinghai i Gansu. W Tybecie i wielu regionach Chin uchodzš oni jednak za doskonałych kupców. Społecznoœć muzułmańska jest najwyraŸniej głęboko podzielona. Hui i Salarowie prosperujš, podczas gdy inne grupy sš marginalizowane. Te wyniki mogš œwiadczyć o istnieniu mechanizmu wykluczenia. Poważnym problemem jest brak utrzymywanych ze œrodków publicznych szkół, w których szanowano by odrębnoœć kulturowš. W przypadku muzułmanów oznaczałoby to edukację religijnš i segregację płciowš. Zarówno Tybetańczycy, jak muzułmanie z Qinghai i Gansu sš marginalizowanymi grupami etniczno-religijnymi i pierwotnymi mieszkańcami tych regionów.

Z drugiej strony Ujgurzy, muzułmanie pochodzenia tureckiego, zamieszkujšcy niemal wyłšcznie w położonym na północ od TRA Ujgurskim Regionie Autonomicznym Xinjiang, znajdujš się zupełnie innej sytuacji. Sš stosunkowo dobrze wykształceni – odsetek analfabetów w ich populacji jest bliski krajowej œredniej, aczkolwiek na œrednim i wyższym poziomie edukacji jest już znacznie gorzej. Ujgurzy mogš być celowo dyskryminowani na rynku pracy, podczas gdy marginalizacja Tybetańczyków może być prostš konsekwencjš braku wykształcenia i kwalifikacji. Z drugiej strony, wyjštkowo niskie nakłady na oœwiatę w TRA wydajš się jawnš dyskryminacjš i przyczyniajš się do słabych wyników regionu.

Mongołowie należš natomiast do najlepiej wykształconych grup etnicznych w Chinach; jeœli idzie o wykształcenie wyższe, wypadajš nawet lepiej od Chińczyków. Nie musi to dotyczyć jednak Mongołów z Qinghai, choć wielu obserwatorów zwraca uwagę na dobrš politykę edukacyjnš na poziomie podstawowym i œrednim w Mongolskim Okręgu Autonomicznym Henan (tyb. Sogpo) prowincji Qinghai. Wielu mongolskich pasterzy wysyła na przykład dzieci do szkół z internatem w miastach, podczas gdy w tybetańskich koczownikach nadal budzi to opór.