Premier Atal Behari Vajpayee kończy dziœ szeœciodniowš wizytę w Chinach, podczas której podpisano kilka umów dotyczšcych najpoważniejszej kwestii spornej, dzielšcej oba kraje w ostatnim półwieczu – współistnienia w regionie Himalajów i Tybetu. Jeden z dokumentów, w którym Indie uznały “Tybetański Region Autonomiczny za częœć terytorium Chińskiej Republiki Ludowej”, wzbudził wiele kontrowersji, choć w istocie nie oznacza zmiany dotychczasowej polityki Indii wobec Dalajlamy i tybetańskich uchodŸców. Obie strony postanowiły także mianować specjalnych przedstawicieli, którzy będš pracować nad “ramami porozumienia granicznego”, co wskazuje, że w tej kwestii nie osišgnięto znaczšcych postępów. Najważniejsza umowa okreœla procedury przyznawania wiz umożliwiajšcych “handel krótkoterminowy” i ponownie otwiera szlak wiodšcy przez przełęcz Nathu La na granicy tybetańsko-sikkimskiej. Otwarcie granicy może ożywić gospodarkę Tybetańskiego Regionu Autonomicznego (TRA) i północno-wschodnich regionów Indii. Mimo indyjskiej deklaracji w sprawie statusu TRA, Chiny formalnie nie uznały Sikkimu za częœć Indii, przyznajšc jedynie, że kontrolujš one to dawne himalajskie królestwo. Wydaje się, że oba państwa zmierzajš do stopniowego przywrócenia niegdyœ bardzo ożywionego handlu w tym regionie i, z czasem, rozwišzania sporów granicznych. Nie wiadomo, co będzie to oznaczać dla Tybetu.

“Trzeba szanować historię”

Po ogłoszeniu niepodległoœci Indii w 1947 roku i proklamowaniu Chińskiej Republiki Ludowej w roku 1949 oba kraje uważały się za liderów państw rozwijajšcych się i były nastawione na współpracę, a nie rywalizację. Największš przeszkodš w stosunkach dwustronnych okazały się skrajnie odmienne poglšdy w sprawie Tybetu i Himalajów. Indie chciały zachowania status quo, podczas gdy Chiny roœciły sobie “historyczne prawa” do tego regionu. Szczególnš niechęć Pekinu budziło trójstronne porozumienie między przedstawicielami Chin, Indii brytyjskich i Tybetu, zawarte w 1914 roku w Simli w północnych Indiach. Konwencja przyznawała Tybetowi mglisty status autonomiczny i okreœlała – na podstawie brytyjskich pomiarów – jego granicę z Indiami. Chiny nigdy nie ratyfikowały tego traktatu. W 1949 roku ChRL uznała wszystkie ziemie tybetańskie za terytoria chińskie. Roszczenia te obejmowały również Aksai Ćin – rozległe pustkowie na zachodniej granicy tybetańsko-indyjskiej, na którym latem wypasali stada koczownicy z Tybetu i Ladakhu. Według Chińczyków wschodnia granica tego regionu przebiegał u podnóża Himalajów, a nie wzdłuż łšczšcej szczyty brytyjskiej linii MacMahona.

W latach 1950-51 oddziały Armii Ludowo-Wyzwoleńczej odebrały Tybetowi faktycznš niepodległoœć. W tym okresie Indie były stosunkowo bierne. W 1954 roku premier Nehru podpisał traktat uznajšcy Tybet za częœć Chin. Na podstawie tego dokumentu Indie otworzyły w Lhasie konsulat i prowadzono handel graniczny, niemniej samej granicy nie wyznaczono, gdyż Delhi nie chciało uznać terytorialnych roszczeń Pekinu. Nehru był ostro krytykowany za “złożenie Tybetu na ołtarzu przyjaŸni chińsko-indyjskiej”, która nie przynosiła Indiom żadnych istotnych korzyœci.

Chiny nie zamierzały zrezygnować ze swoich planów, które najlepiej wyłożył ówczesny minister spraw zagranicznych Zhou Enlai, mówišc: “Tybet jest prawš rękš Chin, a Ladakh, Nepal, Sikkim, Bhutan i Terytorium Północno-Wschodnie (NEFA) [obecnie indyjski stan Arunćal Pradeœ] – jej pięcioma palcami”. Relacje między Pekinem i Delhi zepsuły się po brutalnym stłumieniu powstania w Lhasie w 1959 roku i ucieczce Dalajlamy oraz tysięcy tybetańskich uchodŸców do Indii. Chiny zamknęły granicę Tybetu i przez kilka lat, mimo traktatowych gwarancji z 1954 roku, nie zezwalały na wyjazd tybetańskim muzułmanom pochodzenia indyjskiego, co jeszcze bardziej pogorszyło stosunki dwustronne. W Aksai Ćin Chiny potajemnie budowały drogę łšczšcš Xinjiang z Tybetem. Doprowadziło to w końcu do wybuchu wojny w 1962 roku, podczas której AL-W odebrała słabo uzbrojonym, zupełnie nie przygotowanym wojskom indyjskim częœć spornych terytoriów, w tym całe Aksai Ćin.

Sytuacja skomplikowała się ponownie w latach 1974-75, kiedy to Indie przyłšczyły Sikkim, który od końca XIX wieku był protektoratem brytyjskim, a po 1947 roku – indyjskim. Indie postanowiły interweniować, gdy Sikkim znalazł się na progu wojny domowej. Choć decyzja ta z trudem mieœciła się w ramach prawa międzynarodowego, póŸniej zatwierdził jš demokratycznie wybrany parlament sikkimski. Do końca XIX wieku Sikkim był wasalem Tybetu i w tym zapewne należy upatrywać przyczyn szczególnego zainteresowania Chin tym terytorium. Pekin uparcie odmawia uznania legalnoœci indyjskiej “okupacji” Sikkimu. Według witryny chińskiego MSZ Sikkim jest nadal niepodległym państwem, a “rzšd Chin nie uznaje” jego “bezprawnej aneksji”.

“Kontrowersje” i “stosunki gospodarcze”

Głównym celem pierwszej od dziesięciu lat wizyty premiera Indii w Chinach było ustalenie “wspólnej płaszczyzny”, która pomogłaby w ostatecznym rozwišzaniu omawianych sporów. Chiny i Indie zawarły wiele umów, które odzwierciedlajš tę intencję, lecz nie rozwišzujš samych problemów. Deklaracja, iż Tybet stanowi częœć Chin, jest jedynie powtórzeniem oficjalnego stanowiska Indii, które obowišzuje od 1954 roku. W 1959 roku Indie udzieliły azylu Dalajlamie pod warunkiem, że nie będzie on prowadził “działalnoœci politycznej”. “Stanowisko Indii jest nam znane – tak skomentował wypowiedŸ premiera Taszi Łangdi, przedstawiciel Dalajlamy w New Delhi. – Cieszymy się tu pełnš swobodš. (...) Premier Vajpayee wypowiada się na temat Tybetu od 50 lat i doskonale zna ten problem. (...) Nie budzi to naszego niepokoju”. Ludzie, którzy od lat popierajš sprawę Tybetu, tacy jak minister obrony George Fernandes, zajmujš wysokie stanowiska w rzšdzie Vajpayee.

Otwarcia przełęczy Nathu La domagały się od końca lat osiemdziesištych władze Sikkimu, sšsiedniego, autonomicznego Dardżylingu i TRA. Indie i Chiny odrzucały te proœby z powodów politycznych i strategicznych. Pekin obawiał się konsekwencji uznania Sikkimu za częœć Indii, a eksperci z Delhi, jak utrzymujš Ÿródła TIN, “otwarcia szlaku inwazji” na słabo broniony region. W ostatnich latach w zwišzku z rozwojem turystyki, która dla władz lokalnych jest “główna gałęziš przemysłu”, wzmogły się naciski TRA. Droga Kalimpong-Lhasa jest o jednš trzeciš krótsza – i łatwiejsza – od szlaku Katmandu-Lhasa, który obecnie łšczy Tybet z południowš Azjš. Historycznie, ten szlak i jego przedłużenie do Kalkuty w Zatoce Bengalskiej przynosiły ogromne dochody centralnemu Tybetowi i północno-wschodnim Indiom. Jego zamknięcie w 1959 roku utworzyło “œlepe ulice” po obu stronach granicy i przyniosło recesję gospodarczš w całym regionie. Chiński ekonomista Wu Jinguo uważa, że rozwój handlu granicznego i otwarcie Tybetu na rynki południowoazjatyckie przyczyni się do “skokowego” rozwoju “industrialnego zaplecza i nowych gałęzi gospodarki” w TRA, czynišc z Tybetu “most”, którym będš transportowane produkty z Chin wewnętrznych do południowej Azji.

W nowych umowach wspomina się również o otwarciu innych przejœć granicznych na granicy tybetańsko-indyjskiej. Możliwym kandydatem jest np. Ladakh w północno-zachodnich Indiach. Choć trasa ta nie ma wielkiego potencjału gospodarczego, droga na Kailaœ, jednš z największych atrakcji turystycznych w TRA, jest znacznie łatwiejsza i krótsza niż szlaki z Lhasy i Nepalu. Otwarcie tej granicy pomogłoby w rozwoju turystyki w zachodnim Tybecie, gdyż Kailaœ jest œwięto górš dla wyznawców hinduizmu i chce na niš pielgrzymować coraz więcej Hindusów.

Otwarcie Tybetu i Himalajów przyniesie więc oczywiste korzyœci gospodarcze. Z czasem wymiana handlowa stworzy również polityczny klimat do ostatecznego, wzajemnego uznania granicy. Premier ChRL Wen Jiabao udzielił wywiadu indyjskiemu dziennikowi The Hindu, w którym mówił pojednawczo o rozwišzaniu sporów granicznych na drodze “wzajemnych ustępstw”. Kwestiš otwartš pozostaje, na jakie ustępstwa gotowe sš obie strony.

Trudno chyba spodziewać ustępstw Chin w sprawie zachodniej częœci granicy, która obejmuje strategiczny region Aksai Ćin. W 1962 roku Chiny nie zyskały wiele na wschodzie, niemniej uparcie odmawiajš uznania linii MacMahona. Można sšdzić, że po osišgnięciu większoœci celów strategicznych powody, dla których Pekin domaga się “rozwišzania sporów granicznych”, majš charakter polityczno-symboliczny, służšc “odzyskaniu twarzy” po, cytujšc Wen Jiabao, “agresji i upokorzeniu”, jakich w przeszłoœci “doznał naród chiński”. “Wzajemne ustępstwa” sprowadzš się więc zapewne do uznania faktów dokonanych.

Warto zwrócić uwagę, że choć Chiny obstajš przy fikcji niepodległego Sikkimu, nie majš żadnych pretensji terytorialnych do tego himalajskiego królestwa. Sikkim z dumš podkreœla swš kulturowš i historycznš odrębnoœć, ale jego demokratycznie wybrany rzšd w pełni popiera integrację z Indiami i trudno znaleŸć rzeczników “niepodległoœci” tego stanu. Z tej perspektywy niechęć Chin – które wiedzš, że zajęcie Aksai Ćin w 1962 roku pozostaje dla Hindusów jštrzšcš ranš – do uznania aneksji Sikkimu wydaje się kartš przetargowš w ewentualnych negocjacjach. Pekin może też w ten sposób wywierać presję na Delhi w sprawie Dalajlamy i tybetańskich uchodŸców, a zwłaszcza Karmapy, którego główny klasztor poza granicami Tybetu znajduje się właœnie w Sikkimie. Karmapa uciekł z Tybetu w 2000 roku i choć Sikkim wielokrotnie o to zabiegał, rzšd Indii do tej pory nie udzielił mu zgody na odwiedzenie tego regionu.

Wszystko wskazuje na to, że Chiny realizujš strategię opisanš przez cytowanego już Wu Jianguo: “Skoro Indie uprawiajš podwójnš politykę [tj. uznajš roszczenia Chin do Tybetu, udzielajšc jednoczeœnie goœciny Dalajlamie], należy rozwijać handel i stosunki gospodarcze, gdyż pomoże to w szukaniu wspólnej płaszczyzny i stworzy atmosferę sprzyjajšcš rozwišzywaniu sporów”.