Po torturach, jakie zadawano im w więzieniu, zmarł młody mnich, a stan dwóch Tybetańczyków, skazanych za przestępstwa polityczne, jest ciężki. Jesze Samten, dwudziestodwuletni mnich z Gandenu, umarł 12 maja na skutek tortur, jakim poddano go w więzieniu Trisam w pobliżu Lhasy. Według ludzi przygotowujšcych jego zwłoki do “pogrzebu przez powietrze” - caiało zmarłego ćwiartuje się, by “ofiarować” je drapieżnym ptakom; dla tybetańskich buddystów jest to ostatni akt szczodroœci - miał złamane dwa żebra, odbite nerki i zniekształconš wštrobę. Jesze, który słynšł z żarliwoœci i pilnoœci w monastycznych studiach, został aresztowany w maju 1996 roku. Należał do grupy mnichów, którš uwięziono za zorganizowanie protestu w klasztorze Ganden przeciwko zakazowi posiadania zdjęć Dalajlamy. Zwolniono go 6 maja po odbyciu kary dwóch lat więzienia - najpierw w areszcie Guca, a od lipca 1996 w więzieniu Trisam, w okręgu Toelung, oddalonym o dziesięć kilometrów na zachód od Lhasy. Zmarł w tydzień po zwolnieniu.

Jesze Samten, imię œwieckie: Tenzin Jesze, urodził się w okręgu Takce, należšcym do Lhasy. Dwanaœcie lat póŸniej wstšpił do klasztoru Ganden. “Od najmłodszych lat pragnšł być mnichem - wspomina jego krewny, który żyje dziœ na wychodŸstwie. - Œwietnie się uczył, po kilku latach znał już na pamięć wszystkie najważniejsze pisma religijne”. Z więzienia wyszedł o kulach. Stan jego zdrowia cišgle się pogarszał; zmarł po szeœciu dniach.

Aresztowano go, gdy mnisi Gandenu zmusili rzšdowš grupę roboczš do opuszczenia klasztoru. Grupa przybyła do oddalonej o 40 kilometrów od Lhasy œwištyni 6 maja i kazała mnichom usunšć wszystkie zdjęcia Dalajlamy. Na filmie zdobytym wówczas przez TIN widać kilkudziesięciu rozradowanych mnichów, którzy, przegnawszy urzędników, wylegli przed klasztor, krzyczšc: “Niech żyje Dalajlama!”. Następnego dnia klasztor ostrzelali żołnierze. Czterdziestoletni Kelsang Njendrag zginšł na miejscu, pięciu innych mnichów odniosło rany. Ponad szeœćdziesięciu - w tym Jesze Samtena - aresztowano. Po 10 maja aresztowano jeszcze co najmniej 25 mnichów, a około stu wydalono z Gandenu. Na zdjęciu zrobionym przed przybyciem grupy roboczej widać Jesze Samtena przy ołtarzu, na którym stojš zdjęcia Dalajlamy i X Panczenlamy.

Po tym incydencie władze chińskie zamknęły klasztor, by dokonać “koniecznej restrukturyzacji i reorganizacji”. 4 paŸdziernika zeszłego roku agencja Xinhua ogłosiła zakończenie renowacji Gandenu, gdzie tradycyjne maœlane lampki zastšpiło “500 żarówek zasilanych energiš słonecznš” oraz zbudowano nowe ujęcie wody pitnej. “Renowacja ta to kolejne potwierdzenie wiernoœci Komunistycznej Partii Chin zasadzie wolnoœci praktyk religijnych w Tybecie, a także dowód poœwięcenia, z jakim partia chroni i wspiera tradycyjnš kulturę Tybetu”, stwierdził Legczog, mianowany niedawno przewodniczšcym rzšdu TRA, w przemówieniu cytowanym przez Xinhua 4 paŸdziernika 1997 roku.

Nie wiadomo, dlaczego akurat Jesze Samtena traktowano w tak okrutny sposób. Pracował w chlewie i na polu, jak inni więŸniowie obozu reedukacyjnego. Co najmniej 50 więŸniów z Trisam to osoby skazane za przestępstwa polityczne. Z raportów wynika, że niektórzy, osadzeni w trybie administracyjnym, przebywajš tam do czterech i pół roku. Za izolatki służy osiem cel; wtršca się do nich osoby, które odmówiły składania wyjaœnień w œledztwie lub stawiały opór. Cele takie majš około dwóch metrów kwadratowych i sš pozbawione okien. Zamykanym w nich więŸniom skuwa się ręce i nogi. Jesze Samtena zwolniono z Trisam w kilka dni po demonstracjach w lhaskim więzieniu Drapczi (1 i 4 maja), podczas których zastrzelono lub pobito na œmierć co najmniej pięciu więŸniów. Nie wiadomo, czy informacje o tych protestach dotarły do Trisam, a jeœli tak, to czy wywołały tam jakieœ reakcje.

Wpływ tortur na zdrowie psychiczne więŸniów

Poważny niepokój budzi stan psychiczny innego więŸnia z Drapczi, Lodroe Gjaco, byłego tancerza z zespołu okręgu Sog w prowincji Nagczu, którego piętnastoletni wyrok za zabójstwo podniesiono w 1995 roku o szeœć lat za rozprowadzanie niepodległoœciowych ulotek w więzieniu. Po incydencie z ulotkami trzydziestopięcioletniego Lodroe poddawano tak brutalnym torturom, że uszkodzono mu obie nerki. Niezależne Ÿródła informujš TIN, że teraz zagrożone jest również jego zdrowie psychiczne.

Kiedy w styczniu przyjechali do więzienia jego krewni, Lodroe był tak obolały, że nie mógł siedzieć i nie zezwolono mu na odwiedziny. “Zamknięto go w izolatce - mówi informator z Tybetu. - Stracił pamięć i nie może utrzymać moczu”.

Po podniesieniu wyroku Lodroe w 1995 roku ambasador ChRL w Niemczech, Mei Zharong, zapewniał niemieckich parlamentarzystów, że skazany jest zdrowy. “Za wzniecanie niepokojów w celu obalenia rzšdu i podzielenia macierzy został on dodatkowo skazany na szeœć lat więzienia i na trzy lata pozbawienia praw publicznych - napisał Mei Zharong 23 czerwca 1995 roku. - Obecnie przebywa w więzieniu w Tybecie i cieszy się dobrym zdrowiem”.

Dwudziestodziewięcioletni mnich Ngałang Dziungne, imię œwieckie: Taszi Cering, który odbywa karę w więzieniu Drapczi, również cierpi na zaburzenia psychiczne. Były więzień, który po zwolnieniu uciekł za granicę, powiedział TIN, że tortury i długotrwałe przebywanie w izolatce doprowadziło Ngałanga do szaleństwa. Ngałang Dziungne pochodzi z okręgu Damszung; aresztowano go w styczniu 1993 roku, po powrocie z Indii. Osadzonego w lhaskim Seitru - głównym areszcie TRA - przeniesiono następnie do Drapczi, gdzie, jak wynika z raportów, spędził ponad szeœć miesięcy w izolatce. Najprawdopodobniej skazano go na dziewięć lat.

Ngałanga traktowano szczególnie brutalnie zaraz po aresztowaniu, gdy odmówił wyrzeczenia się Dalajlamy. PóŸniej przeniesiono go do tybetańskiego więzienia nr 2, Poło Tromo, położonego o 550 kilometrów na wschód od Lhasy w rejonie nazywanym tradycyjnie Kongpo, na który Chińczycy mówiš Linzhi. “Stracił pamięć, nie je, nie ubiera się - mówi raport. - Jest w strasznym stanie, jak Lodroe Gjaco”.