W niniejszym raporcie omówimy sytuację demograficznš ludnoœci tybetańskiej i zmiany, jakie zaszły od poprzedniego spisu w 1990 roku. Należy podkreœlić, że oficjalne dane, na których się opieramy, dotyczš wyłšcznie szczebla prowincji, co utrudnia analizę sytuacji we wschodnim Tybecie, gdzie Tybetańczycy stanowiš niewielkš częœć populacji tych jednostek administracyjnych.

Wyniki spisu potwierdzajš relacje z pierwszej ręki. We wszystkich pięciu prowincjach, w przeciwieństwie do Hanów i Hui, czyli chińskich muzułmanów, Tybetańczycy – 87,2 procent – mieszkajš przede wszystkim na wsi. W Tybetańskim Regionie Autonomicznym (TRA) stanowiš 97,6 proc. populacji wiejskiej. Ludnoœć chińska skupia się przede wszystkim w większych miastach. Stopień urbanizacji populacji Hui jest również wyższy od œredniej. W TRA mieszkajš oni głównie w Lhasie; pozostała częœć populacji żyje w dużych i œrednich miastach wschodniego i północno-wschodniego Tybetu. Nietybetańskie grupy etniczne, takie jak Qiang i Yi, zamieszkujšce tybetańskie, autonomiczne regiony wschodniego Tybetu, sš natomiast jeszcze mniej zurbanizowane niż Tybetańczycy.

W latach 1990-2000 rosła liczba ludnoœci tybetańskiej i chińskiej w regionach tybetańskich. Populacja tybetańska zwiększała się naturalnie (stosunek liczby urodzeń do zgonów), natomiast chińska – z przyczyn naturalnych i za sprawš migracji. WskaŸnik przyrostu naturalnego Tybetańczyków należy do najwyższych w ChRL – zmiany w etnicznej strukturze populacji zależš więc od tego, czy migracja Chińczyków niweluje owe dysproporcje. W TRA liczba Chińczyków rosła szybciej z powodu imigracji – z 80 do 160 tysięcy, czyli z czterech do szeœciu procent populacji – natomiast we wschodnim i północno-wschodnim Tybecie, nawet uwzględniajšc imigrację Chińczyków, szybciej zwiększała się populacja Tybetańczyków i innych mniejszoœci.

Dane te nie ukazujš jednak ważnych czynników jakoœciowych. Ze wskaŸników urbanizacji z 2000 roku wynika, że największe zmiany w etnicznym rozkładzie populacji w regionach tybetańskich zachodziły w miastach. Podczas gdy Tybetańczycy pozostajš populacjš wiejskš, gwałtowna urbanizacja jest skutkiem migracji Chińczyków i chińskich muzułmanów – w granicach prowincji lub między nimi. Ponieważ duże i œrednie miasta sš oœrodkami władzy politycznej i gospodarczej, najważniejszš kwestiš jest nie tyle struktura etniczna, co rosnšca przewaga Chińczyków, którzy – niezależnie od udziału procentowego w całej populacji – zdominowali oœrodki miejskie.

Niski poziom urbanizacji Tybetańczyków œwiadczy o tym, że nie uczestniczš oni w boomie rozwojowym ostatniej dekady, który – bardziej niż w innych regionach Chin – dokonuje się przede wszystkim w miastach. Pod tym względem znacznie lepiej od Tybetańczyków i innych mniejszoœci radzš sobie chińscy muzułmanie.

Istotny jest zatem nie tylko wzrost populacji jako takiej, ale i zmiany sytuacji poszczególnych grup etnicznych. Grupa dominujšca, czyli Chińczycy, może rosnšć wolniej niż populacja Tybetańczyków i innych podporzšdkowanych jej mniejszoœci etnicznych, konsolidujšc jednoczeœnie władzę gospodarczš i politycznš. Rosnšca populacja tybetańska może być marginalizowanš wiejskš podklasš społeczeństwa przechodzšcego głębokie zmiany – większoœciš w regionach położonych powyżej 3.000 m n.p.m., większoœciš w rozproszonych regionach wiejskich, większoœciš pozbawionš œrodków i szans w rywalizacji w miastach.

Według spisu w 2000 roku cała populacja tybetańska w ChRL liczyła 5.416.021 osób. W TRA żyło 2.427.168, w Sichuanie – 1.269.120, w Qinghai – 1.086.592, w Gansu – 443.228, a w Yunnanie – 128.432 Tybetańczyków. 61.481 Tybetańczyków z rubryki “inne” zamieszkiwało w Chinach właœciwych lub za granicš (liczba te nie obejmuje tybetańskiej diaspory). Ponieważ większoœć Tybetańczyków mieszka na stałe w regionach tybetańskich, statystyki prowincji mogš być w miarę dokładne w przeciwieństwie do danych dotyczšcych przemieszczajšcych się imigrantów, np. Chińczyków w Tybecie czy mieszkańców Sichuanu w Szanghaju.

Liczby te podzielono dalej według spisowych kategorii “miasto duże”, “miasto œrednie”, “wieœ”, ukazujšc stopień urbanizacji Tybetańczyków w poszczególnych prowincjach. “Miasto duże” – ponad 500 tys. osób – w przypadku TRA oznacza jedynie Lhasę. “Miasta œrednie” obejmujš również wiejskie oœrodki administracyjne, którym nadano ten status.

W dniu spisu, 1 paŸdziernika 2000 roku, 87 proc. populacji tybetańskiej w ChRL żyło na wsi. Co ciekawe, wskaŸnik urbanizacji Tybetańczyków w TRA – 15 proc. – był nieco wyższy od œredniej krajowej tej grupy etnicznej. Najniższy, w Qinghai, wynosił 8,5 proc. W Sichuanie tylko jeden procent Tybetańczyków żył w “dużych miastach” – czyli w stolicy prowincji, Czengdu – a 9,5 proc. w “miastach œrednich”, będšcych stolicami prefektur i okręgów. Najbardziej zurbanizowana – 20 proc. – była populacja tybetańska w Yunnanie. Wysoki odsetek urbanizacji w kategorii “inne” wynika z faktu, iż większoœć Tybetańczyków, którzy wyemigrowali z terenów tybetańskich, mieszka w wielki miastach, takich jak Pekin i Szanghaj.

Tybetańczycy i inne narodowoœci

Wyniki spisów z 1990 i 2000 roku œwiadczš o znaczšcych zmianach populacji w regionach tybetańskich. W niektórych przypadkach autorzy podajš dwa odmienne wyniki – z pierwotnego zestawienia i z dodatkowych szacunków pospisowych. W tym miejscu będziemy się posługiwać tymi drugimi. W większoœci przypadków różnice sš marginalne, ale np. w Qinghai populację oszacowano najpierw na 4,83, a potem na 5,18 miliona. Nie miało to jednak większego znaczenia dla proporcji etnicznych – pierwotnie liczbę Chińczyków szacowano na 54, a w badaniach pospisowych na 54,4 proc. Eksperci twierdzš, że podobne różnice nie sš niczym nadzwyczajnym i zdarzajš się również w krajach zachodnich, jednak w przypadku ChRL takie rozbieżnoœci pojawiły się tylko w przypadku prowincji Qinghai i Xinjiang.

W TRA populacja niechińska (niemal wyłšcznie tybetańska) rosła szybciej niż populacja całej ChRL, niemniej wolniej niż inne “mniejszoœci” w zachodnich prowincjach Chin. Największy wzrost odnotowano w Qinghai (wœród Tybetańczyków, stanowišcych dwie trzecie, i chińskich muzułmanów – trzeciej częœci populacji mniejszoœciowej). Przyrost ten jest jednak nieco niższy, niż wskazywałyby statystyki (stosunek liczby narodzin do zgonów) z lat dziewięćdziesištych, co œwiadczy o pewnym odpływie ludnoœci tybetańskiej z tego regionu. Z drugiej strony, znacznie szybciej (aczkolwiek przy bardzo niskiej liczbie wyjœciowej) rosła populacja chińska w TRA, która podwoiła się między spisami. Przyczynš tego trendu – który sprawił, że liczba Tybetańczyków spadła tu z 96 do 94 proc. – była niewštpliwie imigracja.

Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w innych prowincjach, co najlepiej widać na przykładzie Qinghai. Tu – mimo migracji – populacje “mniejszoœciowe” rosły znacznie szybciej niż chińska. Dotyczyło to przede wszystkim Tybetańczyków i chińskich muzułmanów, Hui, którzy odnotowali jeden z najwyższych przyrostów naturalnych w całej ChRL. Dzięki temu między spisami odsetek ludnoœci niechińskiej w Qinghai wzrósł z 42 do 45,5 proc. Jeœli ten trend się utrzyma, w cišgu dwudziestu lat “mniejszoœci” mogš stać się większoœciš. Z danych spisowych wynika, że w populacji Qinghai zwiększał się – kosztem Hanów – udział procentowy wszystkich grup mniejszoœciowych: Tybetańczyków, Hui, Tu, Mongołów i Salarów.

Warto zwrócić uwagę, że napływ Chińczyków równoważy ich odpływ. Od połowy lat osiemdziesištych wynik tych procesów był w Qinghai negatywny, tzn. w prowincji spadała liczba Hanów. Nie wiadomo, czy trend ten odwróci uruchomiony w 2000 roku program “rozwijania ziem zachodnich”. Innymi słowy, chińska dominacja w Tybecie wschodnim ma charakter jakoœciowy, a nie iloœciowy. Nie powinno to zaskakiwać, ponieważ nigdzie na œwiecie nie odnotowuje się dodatkowej migracji w ubogich regionach peryferyjnych. Zapewne podobnie przedstawia się sytuacja w innych częœciach Tybetu wschodniego.

Kontrowersyjne dane z Tybetańskiego Regionu Autonomicznego

Dane z TRA potwierdzajš relacje z regionu: Tybetańczycy mieszkajš przede wszystkim na wsi, a Chińczycy i chińscy muzułmanie w miastach. Na dwa miliony Tybetańczyków z regionów wiejskich przypada ledwie 32.501 Hanów i 1.834 Hui.

Hanowie i Hui – nie należšcy do rdzennych mieszkańców regionu – sš w 80 proc. zurbanizowani. Innymi słowy, w TRA ludnoœć napływa przede wszystkim do miast, które zamieszkuje tylko 20 proc. populacji regionu. Debata na temat napływu Chińczyków i sinizacji Tybetu dotyczy więc miast, a nie regionów wiejskich, które zamieszkuje większoœć Tybetańczyków.

Ze spisu z 2000 roku wynika, że wiejska populacja TRA jest w 97,6 proc. tybetańska. Dane te wydajš się wiarygodne; liczbę ludnoœci chińskiej zaniża się w miastach, nie na wsi.

Czy ChRL ukrywa liczbę Chińczyków w TRA?

Liczba Chińczyków w TRA, którš podano w spisie, wzbudza kontrowersje. Przytaczane wyżej dane istotnie wydajš się znacznie zaniżone. Na przykład sami urzędnicy z TRA często szacujš liczbę mieszkańców Lhasy (bez personelu wojskowego) na 300 tysięcy – z czego połowę, lub więcej, majš stanowić Chińczycy. Wynikałoby z tego, że w Lhasie, nie liczšc wojska, mieszka ponad 150 tys. Chińczyków, czyli tyle, co – wedle spisu – cała chińska populacja w TRA. Ponieważ Chińczycy napływajš głównie do miast, zaniżone dane dotyczš przede wszystkim Lhasy i takich oœrodków miejskich, jak Szigace, Cetang i Czamdo. Jeżeli uznamy liczbę Hanów w regionach wiejskich za wiarygodnš, można założyć, że w TRA mieszka obecnie, nie liczšc personel wojskowego, około 250 tys. Chińczyków. Stanowiłoby to 10 proc. mieszkańców regionu. Podobne szacunki opierajš się na liczbie stałych i czasowych mieszkańców (nie liczšc turystów) Lhasy w lecie. Ponieważ wielu Chińczyków przyjeżdża tu tylko na “sezon”, populacja miasta jest znacznie większa latem niż zimš.

Innymi słowy, poza teoriami o celowym zaniżaniu danych, mogš istnieć inne przyczyny stosunkowo niskiej, odbiegajšcej od nieoficjalnych szacunków, spisowej liczby Chińczyków w TRA.

Po pierwsze, spis przeprowadzano 1 paŸdziernika 2000 roku. W tym czasie wielu sezonowych chińskich mieszkańców TRA wraca już w rodzinne strony. 160 tys. może więc doœć dokładnie oddawać liczbę stałych chińskich mieszkańców TRA (nie liczšc wojska). Po drugie, nieoficjalne, letnie szacunki mogš zawyżać liczbę Chińczyków z uwagi na ruch turystyczny. Większoœć z 700-800 tys. chińskich turystów przyjeżdża do TRA latem, między majem a wrzeœniem. Warto zauważyć, że większoœć niezależnych szacunków, których autorami sš turyœci, dziennikarze, naukowcy i pracownicy organizacji pozarzšdowych, powstaje właœnie w lecie. Po czwarte, statystyki wszystkich chińskich prowincji nie obejmujš personelu wojskowego, którego obecnoœć jest bardzo widoczna w Lhasie i w innych miastach. I wreszcie, gospodarka rynkowa sprawia, że grupa dominujšca gospodarczo bardziej rzuca się w oczy – gdyż o to zabiega – niż grupy mniej uprzywilejowane. Większa widocznoœć może przyczyniać się do przeszacowania wielkoœci grupy dominujšcej, czyli Chińczyków.

Często słyszy się, że w spisie zaniżono prawdziwš liczbę Chińczyków, ponieważ nie obejmował on mieszkańców czasowych i imigrantów, którzy przyjeżdżajš do TRA w poszukiwaniu pracy. Argument ten jest jednak chybiony. Spis ludnoœci, który obejmuje również mieszkańców czasowych i imigrantów, różni się zasadniczo od badań na grupie mieszkańców stałych, które pokazujš jedynie trendy między spisami.

Zamęt potęguje fakt, że “zamieszkanie” i “zameldowanie” nie sš synonimami. Spis obejmował również ludzi, którzy nie dopełnili procedur meldunkowych (stałych lub czasowych), a zatem nie posiadali okreœlonego statusu. Na przykład w TRA ujęto w nim 13.578 osób, które nie zakończyły formalnoœci meldunkowych; 15.728 osób, które opuœciły miejsce stałego zameldowania na ponad pół roku, lecz w nowym miejscu pobytu nie spędziły jeszcze szeœciu miesięcy; 198.049 osób, które posiadały stały meldunek w innym miejscu, lecz zamieszkiwały w nowym od ponad pół roku, itd. Ponad połowa mieszkańców czasowych (tzn. nie posiadajšcych stałego meldunku w miejscu aktualnego pobytu) była zameldowana na stałe poza TRA: 108.682 z 213.777 osób, czyli ponad cztery procent populacji prowincji (nieco więcej niż œrednia krajowa). Nie ulega wštpliwoœci, że odsetek ten jest znacznie wyższy latem.

Innymi słowy, spis nie obejmował tylko ludzi, którzy – celowo lub nie – ukrywali się w czasie jego prowadzenia. Poza politycznie motywowanš manipulacjš nie ma powodów, dla których miałby nie ujšć imigrantów. Choć, ma się rozumieć, trudniej trafić ruchomy cel. Co więcej, podwyższone œrodki bezpieczeństwa w TRA sprawiajš, że na jednego mieszkańca przypada tam znacznie więcej funkcjonariuszy niż w innych prowincjach, co pozwala na skuteczniejszš kontrolę populacji. Można więc wręcz zakładać, że spis z TRA precyzyjniej ujmuje liczbę włóczęgów niż statystyki z innych regionów ChRL. Badania pospisowe z Chin właœciwych wykazywały znaczne rozbieżnoœci w szacunkach populacyjnych, podczas gdy wyniki z TRA były niemal takie same, co wydaje się potwierdzać te spostrzeżenia.

Sytuacja poza TRA

Statystyki z Sichuanu sš trudniejsze do odszyfrowania, gdyż prowincja ta jest podzielona na dwie częœci. Zachodniš, tybetańskš, słabo zaludnionš – mniej niż 20 osób na kilometr kwadratowy – zamieszkuje ledwie 10 proc. populacji. Reszta żyje w gęsto zaludnionej – ponad 300 osób na kilometr kwadratowy – częœci wschodniej, chińskiej. Statystyki szczebla prowincji opisujš więc przede wszystkim wschód. Podziały etniczne widać we wskaŸnikach urbanizacyjnych. Populacja tybetańska jest znacznie mniej zurbanizowana od chińskiej – 10,5 wobec 28 proc. – i zamieszkuje w miastach œrednich, nie dużych. Tybetańczycy sš jednak bardziej zurbanizowani niż Yi – regiony wiejskie zamieszkuje aż 94 proc. tej populacji. (Mniejszoœci Yi i Qiang zamieszkujš niektóre tereny tybetańskie, niemniej większa częœć tych grup żyje w innych regionach.)

Najbardziej złożona pod względem etnicznym jest sytuacja w Qinghai. Tu w statystykach ujęto razem ludnoœć Hui (chińskich muzułmanów) i Salarów (również mniejszoœć muzułmańskš, lecz pochodzenia tureckiego) oraz, także wspólnie, Mongołów i Tu (Mongołów, którzy w znacznym stopniu ulegli wpływom tybetańskim) – jako “buddystów nietybetańskich”.

W przeciwieństwie do Sichuanu, Tybetańczycy stanowiš najmniej zurbanizowanš grupę w Qinghai – 8,6 proc. – choć jeœli idzie o regiony zachodnie, prowincja ta ma wyższy od przeciętnego wskaŸnik urbanizacji. Populacja chińska jest tu niemal w połowie zurbanizowana (z czego dwie trzecie zamieszkuje duże miasta, czyli przede wszystkim Xining), a muzułmańska (Hui i Salarowie) – w 30 proc. Tybetańczycy, podobnie jak w Sichuanie, migrujš natomiast do miast mniejszych, okręgowych, a nie stolicy prowincji.

“Miasto duże”, Xining, jest w 80 proc. chińskie. Resztę mieszkańców stanowiš muzułmanie i garstka Tybetańczyków. W miastach mniejszych sytuacja jest bardziej zrównoważona, a w regionach wiejskich wszystkie “mniejszoœci” dominujš nad Chińczykami – 55,8 do 44,2 proc. Tybetańczycy, Tu i Mongołowie niemal dwukrotnie przeważajš nad muzułmanami (odpowiednio 37,6 oraz 18,1 proc.).

Podobnie jak w Qinghai, wskaŸnik urbanizacji Tybetańczyków w Gansu nie przekracza 10 proc., ale nie jest najniższy w prowincji (w miastach mieszka zaledwie ledwie 3,7 proc. mniejszoœć Dongxiang). Odsetek wiejskiej populacji Han w tej prowincji należy do najwyższych w ChRL, niemniej chińscy chłopi żyjš przede wszystkim w okolicach Lanzhou i w południowo-wschodniej częœci Gansu, a więc nie na terenach tybetańskich. Tybetańczycy sš tu bardziej zurbanizowani niż inne mniejszoœci.