Rozdział czternasty

Dalsze zobowišzania
 

Edukacja i media

Kiedy odwiedzam nasze szkoły dla tybetańskich uchodŸców w Indiach czy zagraniczne uczelnie, zawsze jestem bardzo szczęœliwy, gdy spotykam się z młodymi ludŸmi. Majš w sobie naturalny entuzjazm dla sprawiedliwoœci i pokoju; majš też znacznie bardziej otwarte i elastyczne umysły niż doroœli. Niezależnie od tego, jak przychylnie patrzymy na zmiany, sš one znacznie trudniejsze dla nas, dorosłych. Spotkania z młodzieżš przypominajš mi również, że dzieci stanowiš największy skarb ludzkoœci. A ponieważ wychowanie kształtuje ich postawę moralnš, odpowiedzialna edukacja jest kwestiš najwyższej wagi.
Umysł, lo, jest zarazem Ÿródłem, jak i – jeżeli właœciwie go ukierunkujemy – rozwišzaniem wszystkich naszych problemów. Ludzie posiadajšcy wielkš wiedzę, ale nie majšcy dobrego serca, często padajš ofiarš lęków i niepokojów, zrodzonych z pragnień, których nie da się zaspokoić. Dlatego mówię, że wiedza „materialna” często staje się Ÿródłem negatywnych myœli i uczuć. Natomiast prawdziwe zrozumienie wartoœci duchowych przynosi spokój. Jeżeli damy naszym dzieciom wiedzę, nie dajšc im współczucia, ich stosunek do innych będzie kongolmeratem zazdroœci wobec tych, którzy nad nimi górujš, agresywnego współzawodnictwa z tymi, którzy sš im równi, oraz pogardy dla słabszych. Mieszanina takich uczuć rodzi skłonnoœć do chciwoœci, arogancji, nieumiarkowania oraz, bardzo szybko, odbiera poczucie szczęœcia. Wiedza jest ważna, niemniej o wiele większe znaczenie ma sposób, w jaki jš wykorzystujemy. A to zależy od serca i umysłu.
Edukacja jest czymœ więcej, niż przekazywaniem wiedzy i umiejętnoœci, pozwalajšcych osišgać konkretne cele. Polega też na otwieraniu oczu dziecka na potrzeby i prawa innych. Musimy pokazać mu, że jego działania majš wymiar powszechny. Musimy też znaleŸć sposób na rozwijanie jego naturalnej zdolnoœci empatii, by poczuło się odpowiedzialne wobec innych i, tym samym, motywowane do działania. W rzeczy samej, gdybyœmy mieli wybierać między wiedzš a prawoœciš, ta druga jest z pewnoœciš bardziej wartoœciowa. Dobre serce, owoc cnoty, stanowi, samo w sobie, wielkie dobrodziejstwo dla ludzkoœci. Sama wiedza – nie.
Jak więc uczyć nasze dzieci moralnoœci? Mam wrażenie, że współczesne systemy edukacyjne w gruncie rzeczy omijajš dyskusję o sprawach etyki. Nie wydaje mi się, żeby było to zamierzone – wynika raczej z historycznych uwarunkowań. Współczesne systemy edukacji kształtowały się w czasach, gdy instytucje religijne odgrywały jeszcze ogromnš rolę w życiu społeczeństwa. Ponieważ wartoœci ludzkie i etyczne uważano wówczas – i z reguły uważa się nadal – za domenę religii, zakładano, iż tę edukację dziecko otrzyma w koœciele. Działało to nie najgorzej, dopóki wpływy religii nie zaczęły słabnšć. Dziœ, choć potrzeba istnieje nadal, nie jest zaspokajana. Musimy zatem znaleŸć inny sposób na pokazanie dzieciom, że podstawowe wartoœci etyczne sš ważne, i pomóc im je rozwijać.
Znaczenia troski o innych uczymy się, naturalnie, nie ze słów, ale przede wszystkim z czynów: z przykładów, jakie mamy wokół siebie. Dlatego najważniejszš rolę w wychowaniu dziecka odgrywa rodzina. Nietrudno się zorientować, w których domach brakuje atmosfery troski i współczucia i rodzice zaniedbujš swoje potomstwo: ich dzieci sš bezradne, niespokojne, często czujš się zagrożone. Natomiast dzieci, którym nie brakuje czułoœci i opieki, sš z reguły znacznie szczęœliwsze i bardziej pewne swoich możliwoœci. Wydajš się też zdrowsze. I interesujš się nie tylko sobš, ale i innymi. Dzieci wynoszš z domu nie tylko dobro: uczš się od rodziców również negatywnego postępowania. Jeżeli ojciec awanturuje się z kolegami, jeżeli rodzice cišgle się kłócš, dziecko, choć poczštkowo budzi to jego sprzeciw, uzna to w końcu za normalne. I tę wiedzę poniesie w œwiat.
Rozumie się samo przez się, że to, czego dzieci nauczš się o etycznym postępowaniu, muszš utrwalać ćwiczeniem. Tu brzemię szczególnej odpowiedzialnoœci spoczywa na nauczycielach. Postępowanie wychowawcy może zostawić œlady w pamięci dziecka na całe życie. Jego zasady, dyscyplina wewnętrzna i współczucie szybko odciskajš się w umyœle dziecka. Dzieje się tak dlatego, że to, czego naucza się z pozytywnš motywacjš (kun-long), najgłębiej zapada w pamięć ucznia. Wiem to z własnego doœwiadczenia. Byłem bardzo leniwym chłopcem. Jeœli jednak czułem miłoœć i troskę nauczyciela, zapamiętywałem znacznie więcej niż wtedy, gdy był surowy albo pochłonięty własnymi myœlami.
Szczegóły zostawmy fachowcom, pozwolę sobie jednak na kilka sugestii. Po pierwsze, jeżeli mamy uprzytomnić dzieciom wagę podstawowych wartoœci, nie przedstawiajmy problemów społecznych w kategoriach etycznych czy, tym bardziej, religijnych. Mówmy o nich w kategoriach przetrwania. Dzięki temu zrozumiejš, że przyszłoœć leży w ich rękach. Po drugie, jestem przekonany, że można i trzeba uczyć w szkole sztuki dialogu. Przedstawmy kontrowersyjne zagadnienie i pozwólmy uczniom o nim dyskutować. Nie ma lepszego sposobu nauczania, jak rozwišzywać konflikty. Wydaje mi się, że gdyby szkoły uznały to za priorytet, mogłyby pomóc wielu rodzinom. Na widok kłócšcych się rodziców, dziecko, które rozumie wartoœć dialogu, instynktownie wykrzyknie: „O nie, nie tędy droga. Musicie najpierw porozmawiać, musicie to przedyskutować”.
I wreszcie musimy usunšć z programów szkolnych wszystko, co przedstawia innych w negatywnym œwietle. W niektórych częœciach œwiata, na przykład, nauczajšc historii, podsyca się fanatyzm i zaszczepia rasistowskie postawy wobec innych społecznoœci. Dziœ bardziej niż kiedykolwiek musimy pokazywać naszym dzieciom, że różnice między „moim krajem” a „twoim krajem”, „mojš religiš” a „twojš religiš” to kwestie drugorzędne. Trzeba natomiast wpajać im przekonanie, że własne prawo do szczęœcia nie jest ważniejsze od praw innych ludzi. Nie mówię, oczywiœcie, że mamy zachęcać dzieci do porzucenia albo lekceważenia kultury i tradycji, w których zostały wychowane. Wprost przeciwnie, muszš znaleŸć w niej oparcie. Trzeba je uczyć miłoœci do ojczyzny, religii, kultury i tak dalej. Niebezpieczne jest tylko przekształcenie tej miłoœci w ciasny nacjonalizm, etnocentryzm i fanatyzm religijny. I znów przychodzi na myœl przykład Mahatmy Gandhiego, który, choć bardzo długo kształcił się na Zachodzie, nigdy nie zapomniał przebogatego dziedzictwa kultury Indii ani się go nie wyparł.
Jeżeli edukacja stanowi pierwsze z najważniejszych narzędzi budowania lepszego, spokojniejszego œwiata, to drugim sš œrodki masowego przekazu. Każdy polityk wie, że nie jest już jedynym władcš. Filmy i telewizja, gazety, ksišżki, radio wywierajš dziœ na jednostki wpływ, o jakim przed stuleciem nikt nawet nie œnił. Ta władza nakłada ogromnš odpowiedzialnoœć na wszystkich, którzy pracujš w mediach. A także na nas – odbiorców – którzy słuchajš, czytajš i oglšdajš. My również odgrywamy tu rolę, decydujšc, co czerpiemy ze œrodków masowego przekazu. W końcu to my trzymamy pilota.
Nie znaczy to, oczywiœcie, że opowiadam się za dziennikarstwem dobrotliwym, nudnym, pozbawionym elementu rozrywki. Wprost przeciwnie, jeœli idzie o dziennikarstwo zaangażowane, szanuję i doceniam interwencje mediów. Nie wszystkie osoby publiczne, niestety, sumiennie wywišzujš się ze swoich obowišzków. Trzeba nam więc dziennikarzy, którzy wtykajš nosy, długie jak tršba słonia, w sprawy notabli, ujawniajšc zło i bezprawie. Gdy jakaœ sława lub znakomitoœć ukrywa coœ przed œwiatem za promiennym uœmiechem, powinniœmy o tym wiedzieć. Obraz siebie, jaki prezentujemy œwiatu, nie powinien odbiegać od naszego życia wewnętrznego. W końcu osoba jest jedna. Jeżeli kłócš się one ze sobš, nie zasługujemy na zaufanie. Dziennikarze nie mogš jednak działać z niskich pobudek. Brak bezstronnoœci i szacunku dla praw innych ludzi splami ich pracę, odbierze jej wartoœć.
Jeœli idzie o seks i przemoc w mediach, należy wzišć pod uwagę wiele czynników. Po pierwsze, nie ulega wštpliwoœci, że wielu odbiorców lubi wrażenia, jakie wywołujš w nich takie materiały. Po drugie, szczerze wštpię, by producenci i nadawcy programów pełnych seksu i przemocy kierowali się pragnieniem zrobienia komuœ krzywdy. Niewštpliwie idzie im wyłšcznie o zysk. Czy, samo w sobie, jest to pozytywne czy negatywne – to dla mnie kwestia drugorzędna. Najważniejsze pytanie brzmi, czy może przynieœć pozytywne – z perspektywy etyki – skutki. Jeżeli pokazanie przemocy w filmie wzbudza w widzach współczucie, to być może jest ona usprawiedliwiona. Jeœli jednak nagromadzenie obrazów gwałtu prowadzi do zobojętnienia, to, moim zdaniem – nie. Takie znieczulanie serc może być wręcz potencjalnie niebezpieczne. Łatwo bowiem prowadzi do obojętnoœci.
Kiedy media poœwięcajš zbyt wiele uwagi negatywnym aspektom natury ludzkiej, istnieje niebezpieczeństwo, że damy się przekonać, iż gwałt i agresja sš naszymi głównymi cechami. Tak jednak nie jest. Fakt, iż przemoc interesuje dziennikarzy, œwiadczy o czymœ wręcz przeciwnym. O rzeczach dobrych nie mówi się właœnie dlatego, że jest ich bardzo wiele. Zastanówmy się nad tym: w każdej chwili, w tej chwili, wyœwiadcza się na całym œwiecie setki milionów uprzejmoœci. Choć niechybnie zadaje się również gwałt, sytuacji takich jest z pewnoœciš znacznie mniej. Jeœli media majš być etycznie odpowiedzialne, powinny odzwierciedlać ten prosty fakt.
Niewštpliwie działalnoœć mediów musi być regulowana. Fakt, iż nie pozwalamy dzieciom na oglšdanie niektórych programów, œwiadczy o tym, że w okreœlonych okolicznoœciach pewne rzeczy uznajemy za stosowne, a inne nie. Trudno jednak powiedzieć, czy należy to robić za pomocš przepisów. Dyscyplina jest skuteczna tylko wtedy, gdy pochodzi z wnętrza człowieka. Być może najlepszš receptš na zdrowe media jest edukacja naszych dzieci. Jeżeli zaszczepimy im œwiadomoœć spoczywajšcych na nich obowišzków, będš bardziej zdyscyplinowane, podejmujšc pracę w œrodkach masowego przekazu.
Choć trudno chyba liczyć na to, że media zacznš promować ideały i zasady współczucia, powinniœmy przynajmniej oczekiwać, iż będš œwiadome swego negatywnego potencjału. Nie może być w nich miejsca na podżeganie do zła – na przykład, wzniecanie konfliktów na tle rasowym. Ale czy coœ więcej? Nie wiem. Być może powinniœmy szukać sposobu na zbliżenie autorów wiadomoœci do tych, którzy je czytajš, oglšdajš i słuchajš.
 

Œrodowisko naturalne

Jeżeli edukacja i media majš szczególne zobowišzania wobec jakiejœ dziedziny – to jest niš, moim zdaniem, œrodowisko naturalne. Owe zobowišzania wišżš się nie tyle z kwestiš dobra lub zła, ile przetrwania. I powinny mieć do czynienia nie tyle z ideš, że przyroda jest czymœ œwiętym, ile z przekonaniem, iż œrodowisko naturalne jest domem, w którym żyjemy. Dbanie o nie leży więc w naszym interesie – trudno zaprzeczyć tej zdroworozsšdkowej prawdzie. Ogrom naszej populacji i potęga współczesnej nauki wywierajš silne piętno na œrodowisku. Innymi słowy, Matka Ziemia długo tolerowała nasze domowe niechlujstwo. Sprawy zaszły jednak tak daleko, że nie może już w milczeniu znosić naszego zachowania. Problemy wywoływane dewastacjš œrodowiska sš jej krzykiem. Jak gdyby chciała nas ostrzec, że jej tolerancja na nasz brak odpowiedzialnoœci ma swoje granice.
Konsekwencje naszego braku dyscypliny w relacjach ze œrodowiskiem nigdzie chyba nie sš tak widoczne, jak w dzisiejszym Tybecie. Nie ma przesady w stwierdzeniu, że Tybet mojej młodoœci był dla przyrody rajem. Każdy podróżnik, który dotarł do Tybetu w pierwszej połowie XX wieku, zwracał uwagę na mnogoœć dzikich zwierzšt. Wydaje mi się, że głównym powodem takiego stanu rzeczy był fakt, iż rzadko na nie polowano (z wyjštkiem najbardziej oddalonych, dzikich regionów, gdzie nie było warunków do uprawy roli). Jak nakazywał zwyczaj, każdego roku urzędnicy państwowi wydawali dekret, chronišcy zwierzynę: „Nikt, czy wysoko czy nisko urodzony – stanowił ów dokument – nie skrzywdzi żadnego żywego stworzenia, zamieszkujšcego wody lub ziemię”. Wyjštek stanowiły tylko szczury i wilki.
Pamiętam, że ilekroć wyjeżdżałem z Lhasy, widywałem niezliczone zwierzęta. Kiedy formalnie ogłoszono mnie Dalajlamš, wyruszyłem z położonego na wschodzie, rodzinnego Takceru do stolicy. Z tej trzymiesięcznej podróży najlepiej pamiętam zwierzęta. Po bezkresnych pustkowiach wędrowały ogromne stada kiangów (dzikich osłów) i drongów (dzikich jaków). Od czasu do czasu na horyzoncie migotało stadko goła, płochliwych tybetańskich gazel, ła, jeleni o białych pyskach, lub co, naszych majestatycznych antylop. Pamiętam, że fascynowały mnie czibi, małe, ciekawskie i bardzo przyjacielskie gryzonie, od których roiło się na łškach. Uwielbiałem też patrzeć na ptaki: dostojne gho (orły brodate), szybujšce wysoko nad dachami zagubionych w górach klasztorów i stada gęsi nangbar. Nocš słyszałem czasem krzyki łukpy, długouchej sowy.
Zwierzęta towarzyszyły nam nawet w Lhasie. Kiedy mieszkałem w Potali, zimowej rezydencji dalajlamów, godzinami obserwowałem czerwonodziobe khiungkary, które wiły gniazda w szczelinach murów. W Norbulingce, pałacu letnim, widywałem trung trungi, bagienne żurawie o czarnych szyjach, uosobienie wdzięku i elegancji. Nie mogę też nie wspomnieć arystokracji wœród zwierzyny Tybetu: były to niedŸwiedzie i górskie lisy, czanku – wilki, saziki – przepiękne œnieżne pantery, wielkie pandy o łagodnych pyskach, żyjšce na tybetańsko-chińskim pograniczu, i siejšce grozę w sercach chłopów siki, rysie.
Tych zwierzšt już nie ma. Częœć wybito, resztę pozbawiono jej naturalnego œrodowiska. Po pół wieku okupacji Tybetu zostały tylko pojedyncze sztuki. Każdy bez wyjštku Tybetańczyk, który odwiedził naszš ojczyznę po czterdziestu, pięćdziesięciu latach wygnania, mówił mi, że wstrzšsnęła nim nieobecnoœć dzikich zwierzšt. Przed laty podchodziły one pod drzwi domów, dziœ trudno je nawet zobaczyć. Równie niepokojšce jest karczowanie tybetańskich lasów. Niegdyœ nasze wzgórza porastały gęste lasy. Dziœ przypominajš one ogolone głowy mnichów. Pekin przyznał niedawno, że przyczynš tragicznej powodzi w zachodnich Chinach – i w innych regionach kraju – jest właœnie brak lasów, które nie mogš już zatrzymywać w górach wody. Nadal jednak słyszę o konwojach wyładowanych drewnem ciężarówek, które cišgnš z Tybetu na wschód. To szczególnie tragiczne w górzystym kraju i surowym klimacie. W takich warunkach zalesianie wymaga szczególnej troski i uwagi. Niestety, nic mi nie wiadomo o podejmowaniu podobnych zabiegów.
Nie chcę przez to powiedzieć, że Tybetańczycy byli od wieków œwiadomymi ekologami. Nie byli. Po prostu nigdy nie przyszło nam do głowy, że może istnieć coœ takiego, jak zanieczyszczenie œrodowiska. Pod tym akurat względem byliœmy niewštpliwie zepsuci. Maleńka populacja zamieszkiwała ogromne tereny. Oddychaliœmy czystym, górskim powietrzem, nie brakowało nam czystej, górskiej wody. Niezależnie od tego, co robiliœmy, Matka Ziemia tolerowała nasze zachowanie, jakbyœmy byli jej jedynym dzieckiem. W rezultacie nie mieliœmy pojęcia o czystoœci i higienie. Pluliœmy i smarkaliœmy na ulice. Przypomina mi się pewien starszy Khampa, były członek mojej straży przybocznej, który każdego ranka przychodził się modlić, obchodzšc wokoło mojš rezydencję w Dharamsali (okršżanie œwiętych miejsc to powszechna w Tybecie praktyka religijna). Niestety, cierpiał na bronchit. Z pewnoœciš nie służył mu więc dym z kadzidła, które trzymał w dłoniach. Przystawał na każdym rogu i odkaszliwał z takš zawziętoœciš, że czasem zastanawiałem się, czy przychodzi się pomodlić czy popluć!
Ta naiwna nieœwiadomoœć sprawiła, że gdy przyszło nam uciekać z Tybetu, nie mogliœmy się nadziwić, że istniejš strumienie, których woda nie nadaje się do picia.
Wtedy też zaczęło się moje zainteresowanie ekologiš. Tybetański rzšd emigracyjny przykłada ogromnš wagę do wpajania dzieciom œwiadomoœci obowišzków, jakie spoczywajš na mieszkańcach naszej kruchej planety. Ja sam mówię o nich, ilekroć nadarza się po temu okazja. Zawsze podkreœlam, że musimy się zastanawiać, jak nasze działania mogš wpłynšć na œrodowisko i na naszych bliŸnich. Przyznaję, że często bardzo trudno to przewidzieć. Nie wiemy, jakie będš dalekosiężne skutki karczowania lasów, jak wpłynie ono na glebę, lokalne opady czy wreszcie na klimat całej planety. Żadnych wštpliwoœci nie budzi tylko fakt, że my, ludzie, jesteœmy jedynym gatunkiem, który może zniszczyć Ziemię. Nie zrobiš tego ptaki, nie zrobiš owady, nie zrobi żaden inny ssak. Jeœli jednak możemy Ziemię zniszczyć, to możemy też jš chronić.
Musimy znaleŸć sposób na osišganie słusznych celów bez szkodzenia œrodowisku: np. technologie produkcji, które nie będš niszczyć przyrody. Musimy nauczyć się właœciwie œcinać drzewa i korzystać z ograniczonych zasobów naturalnych. Nie jestem ekspertem, nie wiem więc, jak to zrobić. Wiem tylko, że jest to możliwe. Przed paru laty byłem w Sztokholmie. Mówiono mi, że po raz pierwszy od wielu, wielu lat do płynšcej przez miasto rzeki wróciły ryby, które znikły z niej na skutek zanieczyszczeń. I to wcale nie dlatego, że zlikwidowano tam przemysł. W Niemczech pokazywano mi przyjazne œrodowisku fabryki. NajwyraŸniej możemy więc chronić przyrodę, nie rezygnujšc z przemysłu.
Nie znaczy to, że wierzę, iż wszystkie nasze problemy mogš rozwišzać nowe technologie. Nie wydaje mi się również, żebyœmy mogli nadal niszczyć œrodowisko, liczšc na rychłe rozwinięcie się technik naprawy zniszczeń. Poza tym, œrodowisko naturalne nie potrzebuje, żeby je „naprawiano”. Zmian wymaga wyłšcznie nasze względem niego postępowanie. Wštpię też, by istniał, nawet teoretycznie, sposób „naprawienia” tak potężnej katastrofy, jakš jest grożšcy nam efekt cieplarniany. A gdyby nawet, czy owo rozwišzanie dałoby się zastosować na tak ogromnš skalę? Jakim kosztem? I jakim kosztem dla œrodowiska? Obawiam się, że mogš one być zbyt wysokie. Faktem jest, że w innych dziedzinach – takich jak pomoc humanitarna i walka z głodem – już brakuje funduszy na działania, które można by podjšć. A więc gdyby nawet okazało się, że można znaleŸć niezbędne œrodki, przeznaczenie ich na cele inne niż pomoc humanitarna miałoby w sobie coœ niemoralnego w obliczu takich potrzeb. Dlaczego wydawać ogromne sumy pieniędzy po to tylko, by kraje uprzemysłowione mogły kontynuować swe szkodliwe praktyki, podczas gdy mieszkańcy innych regionów nie majš co jeœć? To nie jest słuszne.
Wszystko to wskazuje, że musimy zdawać sobie sprawę z powszechnego wymiaru naszych poczynań i praktykować umiar. O koniecznoœci takiej postawy boleœnie przypomina zwiększanie się naszej populacji. Choć wszystkie wielkie religie zgadzajš się, że im więcej ludzi, tym lepiej, i choć z niektórych badań wynika, że w następnym stuleciu liczba ludnoœci zacznie spadać, nadal uważam, że nie należy zamykać oczu na ten problem. Planowanie rodziny to ważna sprawa. Ludzkie życie ma ogromnš wartoœć. Małżeństwa powinny więc mieć dzieci, o ile oczywiœcie nie ma po temu istotnych przeciwwskazań. Pomysł nieposiadania dzieci, by móc cieszyć się pełniš życia, wydaje mi się zupełnym nonsensem. Niemniej trzeba też brać pod uwagę wpływ, jaki ma na œrodowisko naturalne wielkoœć naszej populacji. Szczególnie ważne wydaje się to dziœ, w dobie gwałtownego rozwoju techniki.
Na szczęœcie coraz więcej osób zaczyna rozumieć wagę dyscypliny etycznej jako œrodka, gwarantujšcego zdrowš przestrzeń życiowš. Patrzę więc w przyszłoœć z optymizmem i wierzę, że uda się nam uniknšć katastrofy. Do niedawna tylko garstka zastanawiała się nad tym, jak nasze postępowanie wpływa na tę planetę. Dziœ istniejš nawet partie polityczne, które opierajš na tej refleksji swoje programy. Nadziejš napawa mnie również fakt, iż powietrze, którym oddychamy, woda, którš pijemy, lasy i oceany, które zamieszkujš miliony innych istot, czynniki, od których zależy pogoda i klimat – nie znajš żadnych granic politycznych. Znaczy to, że żaden kraj, nawet najpotężniejszy, nie może pozostać bierny i musi podjšć odpowiednie działania.
Co się tyczy jednostek, problemy zwišzane z zaniedbywaniem œrodowiska naturalnego przypominajš nam, że każdy ma coœ do zrobienia. Choć poczynania jednej osoby mogš nie mieć wielkiego znaczenia, połšczone rezultaty wysiłków milionów z pewnoœciš je majš. Najwyższy czas, by wszyscy mieszkańcy państw uprzemysłowionych zaczęli się poważnie zastanawiać nad zmianš trybu życia. I znów nie wydaje się to kwestiš li tylko etyki. Mówiłem już, że pławienie się w luksusach jest i niestosowne, i niegodziwe. Niemniej fakt, iż reszta mieszkańców œwiata ma takie samo prawo do podnoszenia stopy życiowej jak najbogatsi, jest w pewnym sensie znacznie ważniejszy. Jeżeli majš to osišgnšć, nie powodujšc nieodwracalnych zniszczeń œrodowiska naturalnego – z ich wszystkimi bolesnymi konsekwencjami – kraje bogate muszš dać im przykład. Co więcej, muszš też zrozumieć, że pogoń za wyższym standardem życia ma swoje granice. Cena, jakš płaci za niš nasza planeta, a więc i inni ludzie, jest po prostu zbyt wysoka.
 

Polityka i gospodarka

W cišgu ostatnich pięćdziesięciu lat zdumiewajšco wzrosło finansowe bogactwo œwiata. I choć podniosło to stopę życiowš do poziomu przerastajšcego najœmielsze wyobrażenia, to jednak poprawa warunków życia dotyczy tylko mniejszoœci. Zapewne połowa populacji naszej planety cierpi nędzę. Wielu, zbyt wielu naszym braciom i siostrom brakuje żywnoœci, dachu nad głowš i leków. Elementarne poczucie sprawiedliwoœci i uczciwoœci podpowiada, że tak dalej być nie może. Gdyby cokolwiek wskazywało na to, że postępujšc tak, jak postępujemy w tej chwili, za pięćdziesišt czy nawet za sto lat zlikwidujemy problem nędzy, mielibyœmy coœ na swoje usprawiedliwienie. Ale cóż, nie mamy.
O ekonomii wiem, oczywiœcie, bardzo mało. Trudno mi jednak nie podejrzewać, że za sprawš międzynarodowego zadłużenia i stosunkowo niskich kosztów eksploatacji bogactw naturalnych, bogaci pozostajš bogatymi kosztem ubogich. Nie twierdzę, że państwa biedniejsze nie ponoszš częœci odpowiedzialnoœci za swoje problemy. Nie ulega wštpliwoœci, że wielu przywódców politycznych dba bardziej o własne interesy, niż o dobro swoich rodaków. Sytuację pogarsza trwonienie skromnych zasobów na zbrojenia.
Niemniej nie możemy zostawić wszystkich problemów gospodarczych i społecznych politykom i urzędnikom państwowym. Nie przeczę, że nawet w najstarszych demokracjach stale słyszy się polityków, którzy wychwalajš swoje zalety i obiecujš wyborcom gruszki na wierzbie. Ale ci ludzie nie spadajš z nieba. Jeœli w jakimœ kraju klasa polityczna jest szczególnie skorumpowana, z reguły okazuje się, że moralnoœci brakuje całemu społeczeństwu, że jednostki, z których składa się owa społecznoœć, nie praktykujš etyki w codziennym życiu.  W takiej sytuacji elektorat nie powinien krytykować polityków. Z drugiej strony, jeœli ludzie wyznajš zdrowe wartoœci i, powodowani troskš o innych, praktykujš dyscyplinę etycznš, osoby publiczne wywodzšce się z tego społeczeństwa będš, w sposób zupełnie naturalny, przestrzegać tych samych zasad. Na każdym z nas spoczywa więc odpowiedzialnoœć za tworzenie społeczeństwa opartego na empatii, w którym szacunek i troska o innych majš bezwzględne pierwszeństwo.
Jeœli idzie o politykę gospodarczš, obowišzujš te same zasady, co w każdej innej dziedzinie. Kluczowe znaczenie ma poczucie powszechnej odpowiedzialnoœci. Muszę jednak przyznać, że trudno mi się zdobyć na praktyczne sugestie, dotyczšce stosowania wartoœci moralnych w handlu, ponieważ tak ważnš rolę odgrywa w nim współzawodnictwo. Dlatego też zwišzki między empatiš a zyskiem wydajš się, z koniecznoœci, kruche. Niemniej nie widzę powodu, dla którego konkurencja nie miałaby być konstruktywna. Kluczowym czynnikiem jest tu motywacja wszystkich zainteresowanych. Małodusznoœć i chęć wykorzystania innych doprowadzš, rzecz jasna, do negatywnych skutków. Jeœli jednak konkurencji przyœwiecajš dobre intencje, rezultaty – choć niechybnie ci, którzy stracš, będš cierpieć – nie muszš być zbyt szkodliwe.
Znowu Czytelnik może zaprotestować: realia w handlu sš takie, jakie sš, i trudno oczekiwać, że biznesmeni postawiš na pierwszym miejscu ludzi, a na drugim zysk. Pamiętajmy jednak, że przemysłem i handlem też kierujš ludzie. Nawet najbardziej zaangażowani muszš chyba przyznać, że zysk nie uœwięca wszystkich œrodków. Gdyby tak było, nie widzielibyœmy nic zdrożnego w handlu narkotykami. Tak więc każdy z nas musi po prostu rozwijać współczucie. Im bardziej będziemy się o to starać, tym więcej znajdziemy nawet w handlu ludzkich wartoœci. Jeżeli je odrzucimy, nieuchronnie odrzuci je i handel. To nie jest naiwny idealizm. Jak uczy historia, większoœć pozytywnych i pożytecznych zmian społecznych wyrasta z troski i współczucia. Pomyœlmy chociażby o zniesieniu niewolnictwa. Sposób, w jaki rozwijała się ludzkoœć, pokazuje, że aby wprowadzać zmiany na lepsze, trzeba mieć wyobraŸnię i wizję. Motorem postępu sš ideały. Zamykanie oczu na tę prawdę i obstawanie przy potrzebie „realizmu” w polityce jest po prostu błędem.
Problem nierównoœci ekonomicznej stanowi wyzwanie dla całej ludzkiej rodziny. Myœlę jednak, że u progu nowego tysišclecia mamy wiele powodów do optymizmu. Przez większš częœć naszego stulecia niemal wszędzie władzę politycznš i gospodarczš stawiano ponad prawdš. Teraz to się zmienia. Nawet najbogatsze i najpotężniejsze kraje rozumiejš, że lekceważenie podstawowych wartoœci mija się z celem. Coraz bardziej przychylamy się do zdania, że w stosunkach międzynarodowych jest miejsce dla etyki. Mniejsza o to, czy przekłada się to na poważne działania – pojęcia takie jak „pojednanie”, „niestosowanie przemocy” i „współczucie” weszły przynajmniej do słownika polityków. To dobry poczštek. Kiedy podróżuję po œwiecie, bywam często proszony o wykłady na temat pokoju i współczucia. Nierzadko mówię do bardzo dużych, kilkutysięcznych audytoriów. Wštpię, by taki wykład przycišgnšł tyle osób przed czterdziestu czy pięćdziesięciu laty. Wszystkie te zjawiska wskazujš, że my, ludzie, przywišzujemy coraz większš wagę do fundamentalnych wartoœci, takich jak sprawiedliwoœć i prawda.
Znajduję też pociechę w fakcie, że rozwój gospodarki œwiatowej oznacza coraz œciœlejsze współzależnoœci. W rezultacie każde państwo zależy, w mniejszym lub większym stopniu, od innych państw. Nowoczesna ekonomia, podobnie jak œrodowisko naturalne, nie zna granic. Nawet kraje, okazujšce sobie otwartš wrogoœć, muszš wspólnie korzystać z zasobów naturalnych – na przykład z tych samych rzek. Zależnoœci w sferze gospodarki muszš przekładać się na zależnoœci w sferze polityki. I tak grupka partnerów handlowych przeobraziła się potężnš federację państw Unii Europejskiej. Podobne, choć mniej rozbudowane grupy pojawiajš się w innych częœciach œwiata: Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, Organizacja Jednoœci Afrykańskiej, Organizacja Krajów Eksportujšcych Ropę Naftowš, żeby wymienić tylko trzy. Każda z nich œwiadczy o impulsie do jednoczenia się w imię wspólnego dobra i o społecznej ewolucji ludzkoœci. To, co zaczęło się od małych wspólnot plemiennych i przeobraziło z czasem w miasta-państwa i państwa narodowe, ewoluuje teraz w kierunku sojuszy milionów ludzi, coraz bardziej przekraczajšc granice geograficzne, kulturowe i etniczne. Wierzę, że ta tendencja będzie trwała i że nie ma innej drogi.
Nie da się jednak zaprzeczyć, że obok tendencji do zawierania politycznych i gospodarczych sojuszy pojawia się impuls do zwiększania konsolidacji etnicznej, językowej, religijnej i kulturowej – często w atmosferze przemocy i gwałtu, towarzyszšcych rozpadowi państw narodowych. Cóż mamy poczšć z tym pozornym paradoksem – ponadnarodowymi organizacjami współpracy z jednej, i patriotyzmem lokalnym z drugiej strony? W gruncie rzeczy dšżenia te nie muszš być ze sobš sprzeczne. Można przecież wyobrazić sobie społecznoœci regionalne, jednoczone handlem, politykš społecznš i systemem bezpieczeństwa, składajšce się z wielu grup, autonomicznych etnicznie, kulturowo czy religijnie. Można też wyobrazić sobie system prawny, który chroniłby podstawowe, wspólne dla wszystkich prawa człowieka, gwarantujšc owym społecznoœciom swobodę wyboru własnego stylu życia. Takie unie i sojusze, co bardzo ważne, muszš powstawać dobrowolnie, w oparciu o przekonanie, że współpraca najlepiej służy interesom wszystkich zainteresowanych. Nie wolno ich narzucać. Wyzwanie, jakiemu będziemy musieli sprostać w nowym tysišcleciu, polega w istocie na wypracowaniu takiego modelu międzynarodowej współpracy – czy, jeszcze lepiej: wspólnoty – który będzie szanować wszelkš odmiennoœć i prawa wszystkich ludzi.

 (...)