Urodziłem się w 1973 roku w położonej na południe od Lhasy prefekturze Lhoka. Moi rodzice byli chłopami – uprawiali ziemniaki, jęczmień i rzodkiew. U nas na wsi większoœć dzieci chodzi do szkoły dwa, góra trzy lata, ale rodzice doskonale zdawali sobie sprawę z wagi wykształcenia. I tak dane mi było uczyć się czternaœcie lat, do dwudziestego pierwszego roku życia. W szkole wpajali nam chińskš wersję historii Tybetu, ale gdy miałem szesnaœcie lat, jeden z nauczycieli zaczšł zapraszać kilku z nas do siebie i uczyć prawdziwej historii. Ogrom zbrodni i krzywd, jakie wyrzšdzili memu narodowi Chińczycy, sprawił, że postawiłem zrobić coœ dla Tybetu. W 1994 roku wraz z kilkoma kolegami i nauczycielami rozlepiliœmy pięćset plakatów niepodległoœciowych. 15 czerwca, o trzeciej w nocy, do mego pokoju wpadło siedmiu policjantów. Oprócz mnie aresztowali jeszcze dwóch uczniów i dwóch nauczycieli. Koledzy wyszli do dwóch tygodniach, nauczyciele – po dwóch miesišcach. Mnie uznano za prowodyra. Po szeœciu miesišcach odsiadki w areszcie œledczym dostałem pięć lat więzienia. 1 grudnia 1994 przewieziono mnie z rodzinnych stron do Drapczi. Trafiłem na rukhag 5: jeden z dwóch – obok kobiecej “trójki” – oddziałów politycznych tego więzienia. W tym czasie w Drapczi odbywało kary 1.600 skazanych, w tym 290 politycznych.

W Drapczi

Dni upływały nam na musztrach, ciężkich robotach lub pracy w ogrodzie. Rano ćwiczyliœmy. Czasami strażnicy kazali nam skandować jakieœ hasła – o walce z separatyzmem, wyznawaniu win, obietnicy “resocjalizacji”. Bywało, że odmawialiœmy. W zimie zalewali wtedy plac wodš i kazali nam siedzieć w tej marznšcej brei. Wielu nabawiło się od tego reumatycznych bólów i biegunek, ale nigdy nikogo nie leczyli.

W szklarniach obwišzywały wyœrubowane normy. Jeœli się ich nie wyrobiło, bili, zamykali w karcerach albo odbierali prawo do przyjmowania comiesięcznych odwiedzin.

W grupie roboczej było nas trzydziestu. Wykonywaliœmy rozmaite prace budowlano-remontowe na terenie więzienia. Najgorsze było taszczenie kamieni na czterogodzinnych zmianach. Pracowaliœmy codziennie, bezustannie obserwowani przez strażników. Dawali nam jeœć dopiero po zakończeniu wyznaczonego zadania. Wszyscy mieliœmy poranione plecy.

W marcu 1995 roku miejsce pracy zajęły musztry pod okiem trzech czy czterech oficerów Ludowej Policji Zbrojnej. Z reguły biegaliœmy i maszerowaliœmy, ale czasami kazali stać bez ruchu, a potem, na komendę, wykonać pięćdziesišt przysiadów. To było trudne. Jeœli ktoœ się zachwiał lub nie mógł dokończyć “ćwiczenia”, bili pałkami albo pasami. Mniej więcej raz na miesišc kazano nam stać, bez ruchu, w palšcych promieniach słońca. Godzinami. Sytuację pogarszały nasze ogolone głowy. Każdy, kto się poruszył, zachwiał czy upadł, był odsyłany do ogrodu, gdzie musiał stać z wycišgniętymi rękoma, na które strażnicy kładli stare gazety lub szczapy. Za upuszczenie kopali i odbierali “prawo do posiłku”. Nie umiem policzyć, ile razy przechodziłem przez ten koszmar.

4 maja 1995 roku Lode Gjaco, więzień kryminalny z okręgu Sog, zaczšł nagle wznosić niepodległoœciowe hasła i rozrzucać ulotki. Natychmiast zbiegli się chińscy strażnicy, którymi dowodził oficer, Tang. Zwišzanego Lode ustawili twarzš do œciany. Po kilku ciosach upadł, a wtedy deptali mu ręce, okładali stalowymi prętami, wciskali do ust pałkę elektrycznš. Byliœmy w szoku. Choć wyglšdał tak, jakby miał zaraz umrzeć, cišgle wykrzykiwał swoje hasła. Przestali go katować, gdy stracił przytomnoœć. Spędził dwa miesišce w karcerze, a potem przenieœli go na “nowš pištkę”. Pamiętam, że cały dzień stał, skuty, w drzwiach oddziału, czytajšc na głos więzienny regulamin.

16 grudnia 1995 roku wezwali nas wszystkich na plac. Trzech nie stanęło do apelu (jeden był ciężko chory). Paldzior, oddziałowy, postanowił sprawdzić funkcyjnego, Ngałanga Tensanga, i spytał, czy sš wszyscy. Funkcyjny nie chciał wydać współwięŸniów, odpowiedział więc, że tak. Paldzior wpadł w furię, oskarżył Ngałanga o kłamstwo i odesłał do izolatki. Przez godzinę staliœmy twarzami do œciany, a potem ustawiono nas w szeregu i kazano “ćwiczyć” – patrzeć to w lewo, to w prawo. Paldzior uznał, że Kelsang Gjalcen, mnich z klasztoru Dhinga, rzucił mu “wyzywajšce spojrzenie” i za karę uderzył go w twarz. Kelsang otarł krew rękš i wytarł jš w mundur Paldziora. Czujšc, co się œwięci, zaczęliœmy głoœno protestować. Po chwili na placu pojawił się wyższy oficer, uspokoił sytuację i odesłał krwawišcego Kelsanga na izbę chorych. (Zaraz po powrocie na oddział został jeszcze raz pobity przez Paldziora.)

Po południu strażnicy zaczęli wywoływać do biura rzekomych “prowodyrów” porannego protestu: Sangje Tenphela, Topdziora, Dordże i Dhondupa Jugjala. Wszystkich brutalnie pobito. Wieczorem Paldzior wezwał do siebie Cejanga, mnicha z klasztoru Serkhang. Trinle Ngałang, Topgjal i ja baliœmy się, że będzie go torturować, i wezwaliœmy cały oddział do protestu. Paldzior przestraszył się, że sytuacja wymknie się spod kontroli. Zadał Cejangowi kilka głupich pytań i odesłał go do celi.

Komendantura zawsze się bała, że informacje o więziennych protestach mogš się wydostać za mury Drapczi, i starała się temu zapobiegać z całš bezwzględnoœciš. Pod koniec stycznia 1996 roku przyłapano Ngałanga Pekara ze starego oddziału i Kelsanga Gjalcena z “nowej pištki” na spisywaniu danych i wyroków wszystkich skazanych. Ngałang trafił do izolatki, a po kilku dniach przewieziono go do karceru w Utritru. Wrócił do Drapczi – do izolatki – z wyrokiem podniesionym o szeœć lat. Potem dawali mu najgorsze szmaty i mniejsze racje żywnoœciowe. Kelsanga ukarano karcerem.

Œmierć w Drapczi

28 lutego 1996 roku odbywał się specjalny, doroczny apel, w którym uczestniczyli wszyscy więŸniowie i funkcjonariusze. Na poczštku odczytywano raporty indywidualne, dotyczšce pracy i postawy każdego z nas. Przez cały czas byliœmy prowokowani i poszturchiwani przez strażników. Bhuczung i Trinle Ngałang zostali brutalnie pobici i zamknięci w karcerach.

Około trzeciej wezwali na przesłuchanie mnie i Sangje Tenphela. Kazali mi napisać, jak wyrok zmienił mojš “postawę”. Napisałem, że nie zmienił. Zapytali, dlaczego. Napisałem, że zostałem fałszywie oskarżony i że chiński rzšd wyrzšdził mi wielkš krzywdę. W tej samej chwili znalazłem się na podłodze. Strażnik kopał mnie po nerkach, a potem kazał uklęknšć i bił dagjukiem [wypełniony pisakiem kawałek plastikowego węża]. Na kilka minut straciłem przytomnoœć. Potem bili mnie na zmianę, dyskutujšc przy tym o torturach, jakie czekajš Sangje. Kiedy się mnš znudzili, zawlekli mnie do izolatki. Żaden z nas nie dostał nic do jedzenia. W izolatkach nie było poœcieli ani koców, a zostawili nam tylko spodnie i cienkie koszule. Nigdy nie myœlałem, że człowiekowi może być aż tak zimno.

PóŸniej dowiedziałem się, co spotkało Sangje Tenphela. Ponieważ milczał i nie chciał “współpracować”, Paldzior tłukł go po twarzy plastikowym wężem. Ktoœ zgasił mu papierosa na policzku, a potem zabrali się za niego Nima, Cenam i Hatuk. Dwóch trzymało, a trzeci kopał w brzuch, nerki, głowę, kolana. Sangje opowiadał, że zachowywali się tak, jakby ich to bawiło. PóŸniej skakali mu po plecach i bili w potylicę. Kiedy wrócił na oddział, Lobsang Gelek ułożył go delikatnie na taczce i zapytał, czy może go zawieŸć do szpitala. Został za to brutalnie pobity, a gdy sami strażnicy skierowali Sangje na izbę chorych, lekarze orzekli, że nic mu nie dolega.

2 marca wszyscy więŸniowie oddziału usiedli na dziedzińcu i zaczęli się domagać wypuszczenia z karcerów Trinle Ngałanga, Bhuczunga i mnie. Powiedzieli strażnikom, że jeœli nie wrócimy, podejmš strajk głodowy. Natychmiast wezwano Lobsanga z komendantury, a plac otoczyła LPZ. WięŸniowie dostali pięć minut na opuszczenie dziedzińca. Starsi uważali, że należy przerwać protest, ale młodzi nie chcieli się poddać. Choć kilku pobito, Trinle Ngałang i Bhuczung zostali zwolnieni. Ja zostałem w karcerze.

10 marca przez cały dzień przesłuchiwał mnie Paldzior. Uważał, że byłem prowodyrem wszystkich protestów. Następnego dnia pobili mnie strażnicy i kazali napisać następujšce oœwiadczenie:

“Szanowny Oddziałowy, Jestem ciemnym, prostym człowiekiem. Wydaje mi się, że Tybet był przez całe wieki niepodległym krajem. Proszę więc o wyznaczenie nauczyciela, który przedstawi mi prawdziwe fakty i przybliży prawdę o Tybecie, więzień Phuncog Łangczuk”.

Od tego dnia mojš dziennš rację ograniczono do dwóch tingmo [gotowana na parze bułka] i kubka przegotowanej wody. Odebrano mi także koc, który właœnie dostałem. Dzięki temu uœwiadomiłem sobie, co musiał przeżywać Milarepa [słynny jogin i poeta, który medytował w górach bez ubrania i jedzenia], i moje serce przepełniło wielkie oddanie dla tego œwiętego.

17 marca – czyli trzydziestego dnia miesišca naszego kalendarza – wszyscy więŸniowie oddziału znów poprosili o wypuszczenie mnie z izolatki. Przesłali mi gryps w tingmo, proszšc, bym robił dobre wrażenie na strażnikach. Koło południa przyszli do mnie Apho i Nima z komendantury i zapytali, co sšdzę o niepodległoœci Tybetu. OdpowiedŸ musiała się spodobać, bo odesłali mnie na oddział, gdzie zgotowano mi wspaniałe powitanie.

Kiedy wróciłem do celi, przeraził mnie widok zmasakrowanego Sangje Tenphela. Jego stan cišgle się pogarszał, więc 30 kwietnia Tenzin Czedrak położył go na taczce i poprosił strażników o zgodę na wizytę w szpitalu. Paldzior odmówił i ostrzegł, że za następny taki pomysł ukarze nas z całš surowoœciš.

5 maja Sangje był już tak słaby, że nie mógł jeœć. WspółwięŸniowie znów ułożyli go w taczce, ale strażnik zatrzymał ich na bramie. Po godzinie pojawili się Paldzior i Penpa, którzy nie zgodzili się na zawiezienie go do szpitala. Penpa œmiał się, uršgał Sangje i zaczšł go nawet szarpać. Choć w nocy chory raz po raz tracił przytomnoœć, nie podano mu żadnych leków. Tuż przed œwitem cały oddział podjšł protest, domagajšc się przewiezienia go do szpitala. Dopiero gdy było jasne, że umiera, strażnicy pozwolili Tenzinowi Czedrakowi zabrać go na izbę chorych.

6 maja Tenzin Czedrak wrócił na oddział z nisko opuszczonš głowš. Powiedział nam, że Sangje Tenphel zmarł o czwartej rano. PóŸniej dowiedzieliœmy się, że podczas przygotowywania zwłok do pogrzebu wyszło na jaw, iż miał połamane żebra i uszkodzone płuca.

Nie mogliœmy puœcić tego płazem. 7 maja podzieliliœmy się na dwie grupy, które miały przygotować apele do władz. List starszych więŸniów był bardziej wyważony. Domagali się w nim oficjalnego podania przyczyny zgonu na jutrzejszym apelu oraz udzielenia zgody więŸniowi politycznemu na udział w pogrzebie i rozmowę z osobš, która przygotowywała zwłoki. W drugim, ostrzejszym liœcie żšdaliœmy formalnego ogłoszenia żałoby po Sangje, poszanowania praw człowieka i poprawy warunków w Drapczi oraz przeniesienia Penpy, strażnika, który kpił z umierajšcego. Wieczorem przekazaliœmy władzom pierwszy list. Drugi zatrzymaliœmy na wypadek zignorowania pierwszego apelu.

8 maja więzień Cering Phuncog był œwiadkiem ofiarowania szczštków Sangje orłom i sępom. Około jedenastej Phuncog, Lobsang i inni z komendantury wezwali nas na wiec. Przed wejœciem na plac Paldzior odczytał nam stosowny ustęp regulaminu, zabraniajšcy więŸniom odzywania się do funkcjonariuszy. Wiec rozpoczšł Phuncog, który stwierdził, że Sangje umarł na wylew krwi do mózgu, wywołany chronicznš chorobš, która nie miała nic wspólnego z jego “pobytem” w Drapczi. Lobsang dodał, że rzšd Chin nie ponosi żadnej odpowiedzialnoœci za jego zgon, a każdy, kto będzie twierdzić inaczej, zostanie surowo ukarany. W tym momencie Phuncog Leksang wykrzyknšł, że nie przyjmuje do wiadomoœci tych wyjaœnień i że Sangje został pobity na œmierć. Kiedy poderwał się drugi więzień, interweniowali strażnicy, wyprowadzajšc obu z placu. Przedstawiciele komendantury ogłosili, że wiec jest skończony, ale my nadal siedzieliœmy w milczeniu. Po chwili otoczyli nas funkcjonariusze LPZ, którzy zagrozili biciem, jeœli nie wrócimy do cel. Musieliœmy przerwać protest.

Następnš ofiarš Paldziora był Kelsang Thutop, czterdziestodziewięcioletni mnich Drepungu, skazany w 1989 roku na 18 lat więzienia i rok póŸniej przeniesiony do Drapczi. 4 lipca 1996 wezwano go nagle do biura, gdzie był przesłuchiwany przez Paldziora i Penpę. Dwie godziny póŸniej dowlókł się na oddział. Był tak skatowany, że nie mógł mówić. Udało się nam ubłagać strażników, żeby zabrali go na izbę chorych, ale żaden z nas nie mógł mu towarzyszyć. Władze musiały się obawiać kolejnego protestu, bo zamknięto nas w celach i kazano czytać gazety. Dowiedzieliœmy się póŸniej, że Kelsang zmarł około drugiej w nocy. Podczas przygotowań do pogrzebu okazało się, że miał zmiażdżone jšdra.

Niestety, nie był ostatni. W 1997 roku rozchorował się Pasang Dała, młody mnich z klasztoru Deczen Sangak, którego dwa lata wczeœniej skazano na pięć lat więzienia za indywidualny protest na lhaskim Barkhorze. Zimš było już z nim bardzo Ÿle. Nie udzielono mu żadnej pomocy. Choć cišgle szczękał zębami, kazano mu uczestniczyć we wszystkich apelach i odmówiono drugiego koca. W listopadzie posłano go w końcu na izbę chorych. Lekarze orzekli, że nic mu nie jest. Co gorsza, od czasu do czasu nie dostawał tam, za karę, jedzenia. Wrócił na oddział w jeszcze cięższym stanie. Tracił pamięć, nie mógł jeœć ani chodzić o własnych siłach. Był zdany na naszš pomoc. Nie tylko nie przeniesiono go do szpitala ani nie podano leków, ale oskarżono o symulowanie. 16 grudnia zemdlał. Następnego dnia zmarł w szpitalu.

Majowe protesty

1 maja 1998 roku komendantura postanowiła uczcić Międzynarodowe Œwięto Pracy. Dwóch więŸniów miało wcišgnšć na maszt chińskš flagę, a szeœciuset – w tym stu dwudziestu politycznych – oddać jej czeœć. Plac otoczyli funkcjonariusze LPZ, których obecnoœć miała wybić nam z głów wszelkie myœli o protestach. Około dziesištej na główny plac apelowy spędzono wszystkich skazanych z wyjštkiem “starej trójki” i (mojej) “starej pištki”. Mieli odœpiewać “Socjalizm jest dobry” i – w trakcie wcišgania flagi – hymn państwowy. Wszystko szło gładko do hymnu, kiedy to Karma Dała i Sonam, więŸniowie kryminalni z “szóstki”, zaczęli skandować “Wolny Tybet!”, rzucajšc w górę niepodległoœciowe ulotki. Natychmiast dołšczyli do nich więŸniowie polityczni z “nowej trójki” i “pištki” oraz kryminalni z innych oddziałów. Funkcjonariusze potrzebowali ponad godziny na zagnanie skazanych na oddziały. Politycznych z “nowej pištki” zatrzymano na oddziałowym dziedzińcu i kazano usišœć na ziemi. Szeœciu – Norbu Phuncoga, Kapasanga, Kungtuka, Migmara, Tenzina i Logju – brutalnie pobito i zamknięto w karcerach. Wyroki inicjatorów demonstracji, Karma Dały i Sonama, podniesiono póŸniej o dziewięć lat.

Flagę musieli wcišgnšć na maszt dwaj samotni funkcjonariusze.

4 maja przypadał Międzynarodowy Dzień Młodzieży i komendantura postanowiła powtórzyć ceremonię. Tym razem na główny plac spędzono czterystu więŸniów, w tym szeœćdziesięciu politycznych, i podwojono obstawę. Na południowym krańcu dziedzińca kręciło się kilkanaœcie osób z kamerami. Przed głównš bramš stały cztery ciężarówki z żołnierzami. Nawet lekarze, sprzštacze, kucharze i inni cywilni pracownicy więzienia trzymali w rękach stalowe pręty, pałki elektryczne i plastikowe węże. Kiedy około dziesištej padła komenda: “Do hymnu!”, przed szereg wystšpił Lobsang Gelek, dwudziestoczteroletni mnich z klasztoru Nagczu Khamar, i podnoszšc w górę prawš rękę, wykrzyknšł: “Wolny Tybet! Niech żyje Jego Œwištobliwoœć Dalajlama!”. Natychmiast dołšczyli do niego wszyscy polityczni, rozpoczynajšc kolejny protest. Funkcjonariusze LPZ zaczęli strzelać w powietrze, na dziedziniec wtargnęli czekajšcy pod bramš żołnierze. Szeœciuset żołdaków skatowało więŸniów politycznych i około pięćdziesięciu kryminalnych. Dziedziniec spłynšł krwiš. Wszystko to filmowano. Wielu skazanych wtršcono do karcerów lub wywieziono na przesłuchania do Sangjip i Guca. Pięciu politycznych przeniesiono na oddziały kryminalne. Pozostałych zamknięto w oddziale. Byliœmy ledwie przytomni. Jedni myœleli o odebraniu sobie życia, inni chcieli walczyć z Chińczykami do ostatniego tchu.

Około drugiej w nocy na “nowej pištce” powiesił się Lobsang Czephel. Przywišzał sznur do wentylatora w umywalni. Zostawił list pożegnalny, w którym napisał, że odbiera sobie życie w imieniu szeœciu milionów Tybetańczyków i że nigdy nie pochyli głowy przed chińska flagš. Wyraził też nadzieję, że w następnym życiu spotka się z wszystkimi przyjaciółmi. Zwłoki znalazł Lobsang Dała. Inni usłyszeli jego płacz i pobiegli do łazienki. Gjalcen Czephel, Bhuczung, Lobsang Dała i Phuncog Samdup ponieœli ciało zmarłego, krzyczšc, że zamordowali go Chińczycy. Wrzawę słychać było na naszym oddziale. Przypadliœmy do okiennych krat, krzyczšc i wygrażajšc pięœciami. Shatou, chiński strażnik, wyjšł broń i zaczšł strzelać w powietrze, ale nie daliœmy się zastraszyć. Cełang Dhondup z Lhoka Danang rozerwał nawet koszulę na piersiach i powiedział, że mogš go zastrzelić – tu i teraz.

Po kolei wyprowadzali nas z cel. Każdego biło pięciu, szeœciu strażników. Zwišzanych rzucali na ziemię, polewali wodš i razili pršdem. Najbardziej pastwili się nad Rinzinem, Cełangiem Dhondupem, Ngałangiem Condu, Dhondorem i Loselem. Pasang, strażnik, zabrał Dhondora do osobnej celi, w której katował go przez dwie godziny. Pobity, wracajšc na oddział, padał co krok. Strażnik zagroził, że jeœli nie będzie szedł “normalnie”, wszystko zacznie się od nowa. Ngałang Condu i Rinzin spływali krwiš. Potem przewieziono ich do szpitala, ale żebra Ngałanga nie zrosły się nawet po zwolnieniu.

Zaraz po znalezieniu zwłok Lobsanga, Ngałang Sungrap i Ngałang Dordże poprowadzili więŸniów pod bramę oddziału. Dołšczyli do nich wszyscy skazani. Stojšcy na dachu funkcjonariusze LPZ zaczęli strzelać w powietrze i w tłum. Ranili Ngałanga Sungrapa i Dzigme.

Tanak Dzigme Sangpo próbował interweniować tłumaczyć przyczyny protestu. Kiedy jeden z żołnierzy, Pasang, powalił go na ziemię, młodziutki Dała sypnšł mu piachem w twarz i został za to potwornie skatowany. Inny strażnik pobił Ceringa Phuncoga i Ngałanga Dordże, a następnie przekazał ich żołnierzom. Nieprzytomny Cering trafił potem na izbę chorych, a Ngałang Sungrap i Ngałang Dordże – do szpitala wojskowego.

W końcu strażnicy zapędzili nas do cel. Wrócili po południu i przez następne dwadzieœcia trzy godziny metodycznie katowali każdego z osobna. Niektórych zabierano do biur i tam torturowano.

Następnego dnia zamknęli w karcerze Ngałanga Tenkjonga, mnicha z Gandenu, którego pobili tak okrutnie, że następnego dnia musieli go przewieŸć do wojskowego szpitala. Zmarł po drodze. Miał 27 lat.

Następnš ofiarš ich barbarzyństwa padł Khedrup, mnich z Gandenu, którego zawieszono w izolatce za wykręcone na plecach ręce i bito stalowymi prętami. Nie udzielono mu żadnej pomocy medycznej. Zmarł w połowie maja.

Przesłuchanie

Rankiem 5 maja Tung, Sung, Cenam i jeszcze jeden funkcjonariusz zabrali mnie na przesłuchanie do warsztatu krawieckiego. Oskarżyli o zorganizowanie protestu z 4 maja i kazali przyznać się do winy. Zwišzali mi nogi, a potem zacisnęli sznur na szyi tak mocno, że nie mogłem wykrztusić słowa. Odpowiadałem im, gdy luzowali pętlę. Bili pasem po twarzy i głowie, kopali w plecy. Tung wyjšł mi pasek ze spodni i bił nim, dopóki się nie rozpadł. Odesłali mnie na oddział, mówišc, że mam 15 minut na “przemyœlenie sytuacji”. Po kwadransie trzej żołnierze doprowadzili mnie, bijšc przez całš drogę, na kolejne przesłuchanie – tym razem na oddział czwarty.

Kiedy dotarłem na miejsce, kazano mi zdjšć kurtkę i podnieœć ręce, które przywišzano do założonej za kark deski. Potem zwišzali mi nogi na drugiej belce. Nie mogłem się poruszyć. Położono mnie na brzuchu; padły pierwsze pytania. Nagle któryœ ze strażników trzy razy kopnšł mnie głowę. Poczułem, że mogę tego nie przeżyć, krzyknšłem więc, po chińsku, “Wolny Tybet!”. W jednej chwili rzuciło się na mnie szeœciu policjantów z pałkami i dagjukami. Straciłem przytomnoœć. Gdy ocucili mnie wodš z wiadra, powtórzyłem mój okrzyk i po chwili znów byłem nieprzytomny. Tym razem po ocuceniu zaczęli bić pałkš elektrycznš – w twarz, usta, nawet członka. Od czasu do czasu gasili mi na dłoniach papierosy. Musiało być ze mnš Ÿle, bo dwa razy wzywali lekarza. Potem zawleczono mnie na izbę chorych, z której trafiłem do izolatki.

Noc spędziłem bosy na lodowatej podłodze. Chciało mi się pić, ale byłem tak słaby, że zemdlałem, czołgajšc się do kranu. Udało mi się za drugim razem, ale zaraz zwymiotowałem i upadłem. Kiedy przyszedł strażnik, usłyszałem, że zasłużyłem na wszystko, co mnie spotkało.

Następnego ranka przyniesiono mi jakieœ lekarstwo i szklankę wody. Jakoœ się do niej dowlokłem, ale natychmiast wszystko zwróciłem do szklanki. Spróbowałem jeszcze raz – z takim samym skutkiem. Wyprowadzono mnie na dziedziniec, gdzie zbadał mnie lekarz. Dostałem zastrzyk i trafiłem na izbę chorych. Ponieważ mój stan nie uległ poprawie, po pewnym czasie przewieziono mnie do wojskowego szpitala.

Tym biciem uszkodzili bębenki. Nie słyszałem, przez cztery dni ledwie widziałem. Miesišc nie wstawałem z łóżka. Pierwszš osobš, którš zobaczyłem po odzyskaniu wzroku, był postrzelony Ngałang Sungrap. Przyszli go przesłuchać w sprawie protestu z 4 maja i próby wyważenia bramy oddziału. Nie przyznał się, więc wrócili następnego dnia. Choć był po operacji, Tung bił go pałka elektrycznš. Zabrali go ze szpitala zanim odzyskał siły i zamknęli w karcerze.

20 czerwca przewieŸli mnie do więzienia i zamknęli w celi nr 13. Dzieliłem jš z dwoma chińskimi więŸniami kryminalnymi, którzy mieli mnie obserwować. Nadal zaprzeczałem wszystkim oskarżeniom, ale 11 lipca miałem już tak dosyć bólu i tortur, że próbowałem odebrać sobie życie, połykajšc cztery igły i dwa kawałki szkła. Napisałem list pożegnalny i położyłem go sobie na brzuchu: “Jestem pewny, że z pełnego krwi i łez morza historii wyroœnie lotos wolnoœci”.

Przez całš noc rozdzierał mnie ból, a rano zaczšłem wymiotować krwiš. WspółwięŸniowie natychmiast wezwali strażników. Przewieziono mnie do szpitala, w którym spędziłem trzy dni. Zanim wróciłem do “trzynastki”, wielu lhaskich urzędników pytało mnie, dlaczego próbowałem popełnić samobójstwo. Odpowiadałem, że nie mogę znieœć tego, co robiš z nami w więzieniu, i że z pewnoœciš odbiorę sobie życie.

20 sierpnia przeniesiono mnie do celi nr 12, do której trafili również więŸniowie zamknięci w karcerach po 1 i 4 maja.

Brutalnoœć władz zabiła więc trzech mnichów. Wielu więŸniów odniosło rany i cierpiało w karcerach. 21 mnichów ukarano póŸniej podniesieniem wyroków – od roku do pięciu lat więzienia.

Zwolnienie i droga do wolnoœci

16 czerwca 1999 zostałem wezwany do biura Paldziora, który przez trzy godziny wykładał mi regulamin i zasady polityki Chin. Potem podsumował pięć lat, które spędziłem w Drapczi. Zapytał mnie o ewentualnš “zmianę postawy” i perspektywy odzyskania przez Tybet niepodległoœci. Odparłem, że nie zauważyłem w sobie żadnych zmian i że jestem przekonany, iż pewnego dnia Tybet będzie wolny. Powiedziałem, że wolnoœć przyniesie nam nie wojna, ale negocjacje między Jego Œwištobliwoœciš Dalajlamš i prezydentem Jiang Zeminem. Paldzior stwierdził, że żaden z nas nie doczeka wolnego Tybetu, i kazał “zachowywać się” po zwolnieniu. Ostrzegł, że nie przeżyję następnego wyroku. Na koniec uderzył mnie w twarz i odesłał po rzeczy.

Zatrzymałem się w bramie, żeby po raz ostatni spojrzeć na oddział. Wszyscy więŸniowie machali do mnie zza krat. Poczułem straszny ból. Za co musieliœmy tak cierpieć? Za to tylko, że każdy z nas uważał, iż Tybet nie jest prowincjš Chin? Przysišgłem sobie, że do końca życia będę walczyć o prawa Tybetańczyków.

Pojechałem w rodzinne strony, gdzie spędziłem dziewięć miesięcy. Nie miałem chwili spokoju. Cišgle nachodziła mnie policja, byłem bezustannie œledzony. Przeniosłem się do Lhasy, ale po szeœciu miesišcach zrozumiałem, że muszę uciekać. 30 paŸdziernika wyjechałem z miasta. Przekroczyłem granicę przebrany za Nepalczyka, ale złapała mnie nepalska policja. Spędziłem pięć dni w więzieniu, z którego wycišgnęli mnie przedstawiciele Wysokiego Komisarza ONZ ds. UchodŸców. Do Dharamsali dotarłem 4 grudnia 2000 roku. Trzy dni póŸniej spotkał mnie ogromny zaszczyt – zostałem przyjęty przez Jego Œwištobliwoœć. Wtedy zrozumiałem, co to szczęœcie i wolnoœć.

Nadal jednak nie mogę uwolnić się od Drapczi. Na skutek bicia trzeciš częœć życia spędzam w szpitalach. Kuleję na prawš nogę. Chodzę o lasce. Cišgle bolš mnie plecy, choruję na serce. I noc w noc przeœladujš mnie koszmary. Jestem w maleńkiej celi i trzęsę się ze strachu, że zaraz po mnie przyjdš i znów zacznie się bicie.